Οι αρχές της βιοηθικής υπάρχουν από την εποχή του Ιπποκράτη. Δηλαδή, η αρχή της αποφυγής προκλήσεως βλάβης ή πόνου και η αρχή της ωφελιμότητας (μεταχείριση των άλλων σύμφωνα με το δικό τους συμφέρον) δεν είναι παρά το «μη βλάπτειν» και το «ωφελέειν» που εμπεριέχονται στον όρκο του Ιπποκράτη. Σ΄αυτές τις αυτονόητες αρχές της βιοηθικής δεν υπάρχει χώρος για διαφωνίες σε φιλοσοφικό επίπεδο, αλλά δεν ξέρω αν υπάρχει χώρος για αντιρρήσεις και σε θρησκευτικό επίπεδο.
Τι εννοούμε λέγοντας αυτονόητες;
Όταν κατά τη διαδικασία της ιατρικής επέμβασης για τη θεραπεία ενός ασθενούς είναι ενδεχόμενη η πρόκληση κάποιας βλάβης σύμφωνα με τις αρχές της βιοηθικής θεωρείται αυτονόητο ότι η βλάβη θα πρέπει να είναι μικρότερη απ΄την ωφέλεια που θα προκύψει. Σ΄αυτό, λοιπόν, το αυτονόητο κάθε λογικός άνθρωπος δεν έχει παρά να συνηγορήσει.
Όμως, στο χώρο της βιοηθικής το πρόβλημα της ωφέλειας ή της βλάβης δεν περιορίζεται συνήθως σε επιμέρους περιοχές της ανθρώπινης ζωής, αλλά συνδέεται συχνά με την απώλεια ή τη διατήρησή της ή συνδέεται με τη ζωή και την ποιότητα ζωής των ανθρώπων μελλοντικών γενεών, όπως συμβαίνει με τις συνέπειες των γονιδιακών παρεμβάσεων (και όχι μόνο στους ανθρώπους, αλλά και στα ζώα – φυτά), οπότε τα πράγματα δεν είναι και τόσο αυτονόητα. Ο προσδιορισμός του καλού συμφέροντος δεν μπορεί να στηρίζεται σε εξωτερικά, ωφελιμιστικά ή αισθητικά κριτήρια, αλλά στη βαθύτερη θεώρηση και αίσθηση των πραγμάτων. Για την ορθόδοξη δε χριστιανική ηθική το κριτήριο γι αυτή τη βαθύτερη θέαση των πραγμάτων είναι η αγάπη. Όπως και η τέταρτη αρχή της βιοηθικής που όλοι τη θεωρούν αυτονόητη, επειδή προβλέπει την ίση, ηθική και αμερόληπτη μεταχείριση όλων των ανθρώπων, για τη χριστιανική ηθική έχει κεφαλαιώδη σημασία και σπουδαιότητα μόνον όταν τοποθετείται στη βάση της σωστής προοπτικής. Και η προοπτική αυτή δημιουργείται πρωτίστως με την αποδέσμευσή της από τη δύναμη ή την εξουσία. Σήμερα, οι πιο εντονότεροι προβληματισμοί δεν εντοπίζονται τόσο στον τρόπο χρήσεως των πραγμάτων, όσο στις δυνατότητες που αποκτά ο άνθρωπος να παρεμβαίνει και να μεταλλάσσει τα πράγματα, όπως και τον ίδιο του τον εαυτό, δημιουργώντας πρωτόγνωρες και αφύσικες σχέσεις και καταστάσεις που αποβλέπουν συνήθως στη δύναμη και το κέρδος.
Οπότε, που καταλήγουμε;
Το κυρίαρχο σημερινό ηθικό δίλημμα εστιάζεται, στο αν και κατά πόσο επιτρέπεται ο άνθρωπος να κάνει όσα μπορεί ή θα μπορέσει στο μέλλον με τη διαρκώς εξελισσόμενη τεχνολογία ή αν θα πρέπει να αυτοδεσμεύεται θέτοντας συγκεκριμένες αρχές στις επιδιώξεις του, στις προσδοκίες και τις ενέργειές του.
Και φυσικά ο έντονος προβληματισμός πρέπει να επικεντρώνεται σήμερα στην πολιτική παρέμβαση, στις κάθε είδους σκοπιμότητες και στα συμφέροντα των μεγάλων επιχειρήσεων. Μπορεί οι αλλαγές που σημειώνονται στην εποχή μας, σε όλα τα επίπεδα να είναι πολλές και σαρωτικές, αλλά δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να εκφεύγουν από τα όρια που θέτουν οι στοιχειώδεις ηθικές αρχές. Και δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούμε αυτό που έλεγε ο Μάξιμος ο Ομολογητής ότι έχουμε το είναι «δεδανεισμένον».
Ηλίας Μάρκου