Αντικαταστάτης του Μινωικού πολιτισμού, υπήρξε ο Μυκηναϊκός, που κατά τους αρχαιολόγους είναι ο προϊστορικός πολιτισμός της ύστερης εποχής του Χαλκού και αναπτύχθηκε την περίοδο 1600 – 1100 π.Χ κυρίως στην κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα. Πήρε το όνομά του από την πρώτη αρχαιολογική θέση στην οποία εντοπίστηκε, τις Μυκήνες, που αποτελούν και ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του, αλλά κατά την περίοδο ακμής του εξαπλώθηκε στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στην Ανατολική Μεσόγειο.
Στην ιστορία, ο Μυκηναϊκός πολιτισμός, ταυτίζεται με την τελευταία περίοδο του ελλαδικού πολιτισμού, τον υστεροελλαδικό πολιτισμό. Από τα πιο ακανθώδη προβλήματα αυτού του πολιτισμού, ειδικά σε ό,τι αφορά τη θρησκειολογική έρευνα, είναι η διάκριση της μυκηναϊκής από τη μινωική θρησκεία. Οι πηγές που διαθέτουμε για τη μυκηναϊκή θρησκεία είναι τα αρχαιολογικά ευρήματα σε χώρους ιερών, οι εικονογραφικές μαρτυρίες στη μυκηναϊκή τέχνη και ιδιαίτερα στη σφραγιδογλυφία, και οι αναφορές των κειμένων της Γραμμικής Β σε θεότητες.
Οι ερμηνείες, όμως, των πηγών, εμπεριέχουν τα στοιχεία της υποκειμενικότητας και της αβεβαιότητας, γι αυτό και αμφισβητούνται. Για την αρχαιολογική ταύτιση ιερών χώρων και ευρημάτων (ειδωλίων, λατρευτικών σκευών), καθώς και τη θρησκευτική ερμηνεία εικονογραφικών παραστάσεων, δεν υπάρχουν επιγραφές που να καθοδηγούν αυτές τις ερμηνείες.
Ένα επιπλέον πρόβλημα είναι και το ότι οι λατρευτικές πρακτικές, τα ιερά σκεύη, τα σύμβολα και η θρησκευτική τέχνη των Μυκηναίων αναπτύχθηκαν υπό την έντονη επίδραση του Μινωικού πολιτισμού, ώστε ακόμα και στο επίπεδο της έκφρασης να είναι εξαιρετικά δύσκολη η διάκριση του καθαρά μυκηναϊκού από το μινωικό στοιχείο. Αλλά, και τα κείμενα της Γραμμικής Β, επειδή είναι διοικητικά – λογιστικά και όχι θρησκευτικά, μυθολογικά ή τελετουργικά, δεν μας πληροφορούν και δεν μας διαφωτίζουν για τέτοια θέματα. Έτσι, η μελέτη της μυκηναϊκής θρησκείας βασίζεται αναγκαστικά στο ερευνητικό πεδίο της προϊστορικής αρχαιολογίας, κάτι που δημιουργεί αντίφαση, αφού πρόκειται για πνευματικό δημιούργημα και ερευνάται με βάση κυρίως υλικά κατάλοιπα.
Η προσφυγή σε ελληνικά κείμενα της ιστορικής περιόδου για τη μελέτη της προϊστορικής θρησκείας κυριάρχησε στα πρώιμα στάδια της μελέτης του μυκηναϊκού παρελθόντος, σήμερα όμως κατέληξε να θεωρείται αναχρονιστική. Ωστόσο πολλά στοιχεία της ιστορικής ελληνικής θρησκείας εντοπίζονται με βάση τις παραπάνω πηγές και στο Μυκηναϊκό πολιτισμό, σε βαθμό που να μπορούμε να μιλάμε για συνέχεια της θρησκείας από τα προϊστορικά χρόνια. Οι περισσότερες ελληνικές θεότητες μαρτυρούνται ήδη στα μυκηναϊκά κείμενα.
Ηλίας Κ Μάρκου
ΣΑΒΒΙΔΟΥ ΒΕΤΤΑ