Θεοδώρα Λειψιστινού, φιλόλογος
«Περιάροση: Η δύναμη του κύκλου»
Μεγάλωσα στην Πέλκα ( επαρχία Βόιου), σ’ ένα χωριό όπου οι ιστορίες των παππούδων και οι θρύλοι ζωντάνευαν αναφορικά με τις δύο οξυκόρυφες πέτρες που υπάρχουν. Η παράδοση θέλει τους κατοίκους του χωριού, για λόγους επιβίωσης από επιδρομές και ασθένειες, να αλλάζουν θέσεις εγκατάστασης . Και για να στεριώσει επιτέλους το χωριό τους, το οριοθετούν με τη μέθοδο της περιάροσης , οργώνοντας ένα αυλάκι κυκλικά, και στο σημείο εκκίνησης και τερματισμού θάβουν ζωντανά τους νεαρούς ταύρους που έσερναν το αλέτρι, αλλά και μαζί τους θάβεται αυτόβουλα και ένας νέος ο Πέλκας, υπογραμμίζοντας την πεποίθηση ότι η ζωή δεν παύει με το θάνατο και, παράλληλα, δημιουργώντας ένα αόρατο δίχτυ προστασίας του χωριού.
Η παράδοση, όπως διασώθηκε και δημοσιεύθηκε από τον Eckert, αναφέρει : «…Μα κ’ ιδώ πάλι τς βρήκαν οι αρρώστχις. Πήραν απόφαση ν’ φύγν κι απ’ τ’ ιδώ. Τότε ένας χουργιανός είδι στουν ύπνου τ’: Για να στεριώση του χωριό έπριπε να θυσιάσν παλλικάρ, κι να ταφούν ζουντανά δαμάλια μι αλέτρι σιδερένιου. Του πιδί που θέλτσι να θυσιασθή λέγουνταν«Πέλκας». Στα δυο δαμάλια έζιψαν δυό τρανές πέτρες τισσιράγκουνις και ικεί που οργώνοντας σταμάτησαν τα δαμάλια, έθαψαν ζωντανό του παλληκάρ’ κι τα δαμάλια. Οι πέτρες οι δυο είναι αυτές π’ του μισουχώρι». Στη δημοσιευμένη αυτή παράδοση (Θεσσαλονίκη 1944) σαφώς περιέχονται στοιχεία μυθικά που υπογραμμίζουν με ιδιαίτερο τρόπο, ο οποίος οφείλει να διερευνηθεί, τον αγώνα επιβίωσης των κατοίκων του χωριού.
Οι κάτοικοι , λοιπόν , για να στεριώσει το χωριό στη νέα του θέση, κατέφυγαν σε μαγικές ενέργειες που απέβλεπαν στον καθαγιασμό του χωριού. Θέλησαν να κλείσουν το χωριό τους μέσα σ έναν κύκλο , πιστεύοντας στην ενέργεια που εξέπεμπε, στην αόρατη δύναμη που δεν αφήνει κακές επήρειες να διεισδύσουν υψώνοντας τείχος προστασίας γύρω από την κοινότητα, αποδιοπομπεύοντας έτσι το κακό.
Ο κύκλος , γενικότερα ως σχήμα , έχει ιδιαίτερη θέση στον ελληνικό πολιτισμό. Ο ελληνικός λαός πιστεύει ότι διαθέτει αποτρεπτική δύναμη και μπορεί να εξουδετερώσει το κακό. Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, ο μαγικός κύκλος, συμβολικός διώκτης του κακού, αποκτά υπόσταση και γίνεται στοιχείο πολιτιστικής παράδοσης.
Στην Πέλκα όλα δομούνται με το κύκλιο σχήμα. Σ’ ένα αόρατο κύκλο τα κάστρα Πέλεκον , αλλά και με ένα κύκλο στεριώνει ο οικισμός Πέλεκας/Πέλικας/Πέλκας . Αυτή η δομή θεωρείται αδιάσπαστη και συνεχής. Μιμείται την τελειότητα , τα χαρακτηριστικά του σχήματος αυτού, απόλυτα ενταγμένου στην καθημερινή ζωή . Τα συναντάμε στην κίνηση των ζώων στ’ αλώνια, στην ορχήστρα του θεάτρου, στους κυκλικούς χορούς, γιατί μόνο όταν βρισκόμαστε εν κύκλω χορεύουμε και γιορτάζουμε, και εν κύκλω εστιαζόμαστε, τρώμε, λογοδοτούμε ο ένας απέναντι στον άλλο. Ο χώρος του Θεάτρου είναι χώρος ύψιστης επικοινωνίας, μέσα στον οποίο «θεώμαι» και δε νοείται φυσικά Θέατρο, χωρίς θεατές και θεώμενους και χωρίς τον ποιητή που προτείνει ιδέες για συζήτηση. Και όλα αυτά στον κυκλικό χώρο, που θα έλεγε κανείς μέσα σ’ ένα ημισφαίριο, αφού το Θέατρο ολόκληρο μιμείται αντεστραμμένο ουρανό. Ένας μικρός χώρος το Θέατρο που μιμείται την ίδια την πόλη ή το χωριό που είναι ένας τόπος συνάθροισης , συμβίωσης, ένας κύκλος γύρω από μια εστία.
Σήμερα υπάρχει πολοκεντρισμός, αλλά τελικά δεν υπάρχει αναφορά. Δεν υπάρχει η ουσία του κύκλου. Δεν υπάρχει η κοινότητα του βίου με την κυκλική σχέση. Όσο ανεβαίνουμε προς τα λεγόμενα πολιτισμένα κράτη και τις μεγάλες πόλεις λησμονείται –υποτιμάται θα έλεγα- ο κύκλος. Όσο όμως κατεβαίνουμε στον κοινοτικό και στον αγροτικό μας βίο, όσο ακόμη αντέχει αυτός και όσο εμείς αντιστεκόμαστε να κρατάμε αυτές τις σχέσεις, υπάρχουν κύκλιοι χοροί. Όσο ανεβαίνουμε προς τις διασπαρμένες πολιτείες και μεγαλουπόλεις δεν υπάρχουν κύκλιοι χοροί, οι άνθρωποι δε λογοδοτούν σε κύκλια σχήματα. Υπάρχουν χοροί μοναξιάς. Θα πρέπει ν ανακαλύψουμε πάλι τα χέρια μας, να ξαναφτιάξουμε τον κύκλο, να ανακαλύψουμε τον διπλανό μας.
Γιατί με τη συνδρομή του κύκλου ο χώρος καθαγιάζεται , αποκτά ιερή διάσταση, εξαγνίζεται. Η Άλκηστις Κυριακίδου Νέστορος δέχεται ότι «πρόκειται για ένα γεγονός με θρησκευτική και πολιτιστική διάσταση, γιατί ο χώρος του χώρου κοινωνικοποιείται και εξανθρωπίζεται». Ο κύκλος αυτός χαράσσεται με την περιάροση. Στη δύναμη αυτού του μαγικού κύκλου πίστεψαν και οι κάτοικοι της Πέλκας, οι οποίοι βρίσκονταν σε απόγνωση λόγω των θανατηφόρων επιδημιών που τους αποδεκάτιζαν. Στην κρίσιμη, λοιπόν, ώρα για την επιβίωση και το μέλλον του χωριού τους, κατέφυγαν στη συμβολική πράξη της περιάροσης, στην κυκλική οριοθέτηση του χώρου, πιστεύοντας ότι , αν περιέζωναν –αυλάκωναν το χωριό τους, θα το προστάτευαν.
Ποια ήταν τα μέσα περιάροσης στην Πέλκα και ποιος ο συμβολισμός τους:
Τα μέσα ήταν τα ζώα, το άροτρο, ο ζυγός , το υνί και ο ζευγολάτης. Όλα υπογραμμίζονται με συμβολικές ιδιότητες.
Τα ζώα ήταν νεαρά δίδυμα δαμάλια. Το νεαρό της ηλικίας συμβολίζει τη δύναμη, ενώ το γεγονός ότι ήταν δίδυμα διπλασίαζε τη δύναμή τους. Σύμφωνα με την παράδοση στην Πέλκα, πιστεύουν ότι το άροτρο και το υνί της περιάροσης ήταν από χρυσό, πολύτιμο μέταλλο και μέταλλο αντοχής με αποτρεπτική ικανότητα. Στη Δαμασκηνιά Βοΐου, πιστεύουν ότι το άροτρο και το υνί που χάραξαν τα όρια του οικισμού ήταν από ασήμι. Ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στα μέταλλα που χρησιμοποιούνται στην περιάροση είναι ο σίδηρος. Η ερευνήτρια Άννα Παπαμιχαήλ επικεντρώνεται στη στερεότητα, σκληρότητα και αντοχή των μετάλλων, ιδιότητες που μεταβιβάζονται σε άτομα μέσω επαφής, μεταφορά από άψυχα στον άνθρωπο. Το υνί χρησιμοποιείται , αναφέρει ο Κ.Α Ρωμαίος , στην περιάροση ως φορέας γονιμότητας της γης και της γυναίκας αλλά και ως μέσο απομάκρυνσης των δαιμόνων, επειδή παρέχει την αρχέγονη γονιμότητα και μάλιστα την αρρενογονία, διότι σε αυτό εμπεριέχεται μαγική ενέργεια.
Κατά την περιάροση στην Πέλκα, έζεψαν τους δίδυμους νεαρούς ταύρους στο χρυσό ή σιδερένιο άροτρο με το αντίστοιχο υνί, που έσερναν δύο μεγάλες πέτρες, «συνεργοί» και αυτοί και «διώκτες» του κακού που προσθέτουν δύναμη στο όλο τελετουργικό σύνολο.
Όταν ξεκίνησε η διαδικασία της περιάροσης, έστρεψαν τα δαμάλια προς την Ανατολή και στην κυκλική πορεία πήγαιναν προς τα δεξιά, καταλήγοντας στην αρχή του κύκλου. Το κρίσιμο αυτό σημείο εκκίνησης και τερματισμού, αρχής και τέλους, γίνεται και ο τάφος τους. Τα νεαρά δίδυμα δαμάλια θάβονται γωνιακά μαζί με το άροτρο και το ζυγό , με τρόπο ώστε να βλέπουν προς την Ανατολή, όπως ακριβώς θάβονται και οι νεαροί άνθρωποι, γιατί πιστεύεται πως η Ανατολή, απ’ όπου έχει την αφετηρία του ο αρχαίος πολιτισμός, είναι φορτισμένη με θετική ενέργεια. Τα νεαρά ζώα θάβονται ζωντανά κερδίζοντας ουσιαστικά την αθανασία, διότι με τον τρόπο αυτό υπογραμμιζόταν η πεποίθηση πως η ζωή δεν τελείωνε με την ταφή, αλλά συνεχίζεται.
Ο Άρης Μπακαϊμης, που ασχολήθηκε συστηματικά με την περιάροση της Πέλκας , πιστεύει πως ο τρόπος ταφής των ζώων αυξάνει την ικανότητα απομάκρυνσης του κακού. Επειδή το κακό είναι δυνατόν να εκτραπεί προς ανεπιθύμητη κατεύθυνση, χρησιμοποιούνται τα ζώα της περιάροσης ως αποδιοπομπαία που, κατά τη διαδρομή τους, περισυλλέγουν , ως άλλοι ναρκοσυλλέκτες, την ασθένεια και γενικά το κακό που θα μπορούσε να εκτοξευθεί στους ανθρώπους. Ο Γ. Μέγας δίνει μια ενδιαφέρουσα διάσταση του τελετουργικού σημειώνοντας ότι «η εξάντληση των δαμαλιών κατά την περιφορά μπορεί να ερμηνευθεί ως απόρροια του βάρους του κακού που περισυλλέγουν πάνω τους και στην περίπτωση αυτή η ταφή των ζωντανών δαμαλιών δεν είναι φόνος».
Στο μέρος της ταφής των δαμαλιών στο χωριό μας τοποθετήθηκαν οι δύο μεγάλες πέτρες ύψους 1.50 και 1.43 μέτρα . Αυτές οι πέτρες δεσπόζουν μέχρι και σήμερα στο ανατολικό μέρος του χωριού, στο σημείο όπου άρχισε και ολοκληρώθηκε η τελετή της περιάροσης.
Ο τοπικός μύθος /θρύλος προσθέτει όμως στην τελετουργική θεμελίωση ένα ακόμη εντυπωσιακό στοιχείο, τη θυσία ενός ανθρώπου, του νεαρού παλικαριού που ονομαζόταν Πέλκας . Πρόκειται για έναν συνδυασμό ταφής ζώων και ανθρώπων. Μια κορυφαία πράξη η δημιουργία ζωής από το θάνατο. Η θυσία ανθρώπου και των ζώων, το άροτρο και τα σύνεργά του χάραξαν με τρόπο υπερφυσικό έναν κύκλο προστασίας γύρω από το χωριό, σηματοδοτώντας παράλληλα και τα όριά του. Σήμερα, λόγω επέκτασης του χωριού, οι πέτρες σύμβολα βρίσκονται μέσα στον οικισμό, δίπλα στα σπίτια. Παραμένουν όμως αδιάψευστοι μάρτυρες της μαγικής αυτής θεμελίωσης του χωριού, οι πέτρες –σύμβολα. Είναι οι εγγυητές της σταθερής πορείας της κοινότητας μέχρι σήμερα.
Η περιμετρική προστασία του κύκλου ακυρώνεται όταν υπάρχουν κενά ,γιατί τότε διεισδύουν αρνητικές δυνάμεις . Οι δρόμοι θεωρούνται επικίνδυνοι δίοδοι απ’ όπου μπορεί να περάσει το κακό. Το κενό που προκαλείται με τη ρήξη που επέρχεται στη θέση αυτή του κύκλου παύει να είναι καθαγιασμένο. Γι’ αυτό υπάρχουν και τα εκκλησάκια στους δρόμους που οδηγούν στο χωριό. Ο μαγικός αυτός ιδεατός κύκλος που δημιουργείται αποτελούσε και το όριο του χωριού, τη φρακτική δύναμη της μαγικής ενέργειας απέναντι στην εισβολή του κακού.
Τα μονολιθικά αυτά μνημεία θεωρούνται ως το δίδυμο μενίρ, από το Ν. Μουτσόπουλο στο περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες», με τίτλο «Νεολιθικό ακιδογράφημα στις όχθες της Χειμαδίτιδας λίμνης και το δίδυμο μενίρ του Πελεκάνου». Από την αρχαιότητα οι Έ λληνες πίστευαν πως κάτω από όρθιους στύλους ήταν θαμμένες οι διάφορες επιδημίες. Πιστεύεται ότι οι οξυκόρυφες αυτές ορθές πέτρινες πλάκες στην Πέλκα αποτελούν ιδιόμορφα σκηνικά για τις ανάγκες θρησκευτικών και άλλων τελετών που γίνονταν προς τιμή αρχαίων θεοτήτων , κυρίως τελετουργικών που σχετίζονταν με τη γονιμοποίηση . Οι πέτρινες αυτές πλάκες λειτουργούν ως λίθινοι φαλλοί με γονιμοποιητική και ανανεωτική δύναμη για τις ανάγκες της τελετουργικής πράξης. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί και η λαϊκή δοξασία που αναφέρεται στο χωριό της Πέλκας σύμφωνα με την οποία τα νέα ζευγάρια που δεν μπορούσαν να στεριώσουν κατέφευγαν εκεί.
Η φρακτική μαγική δύναμη της περιάροσης, κατάλοιπο αρχαίων δοξασιών, ρίζωσε στη σκέψη των Πελκιωτών. Στις μαγικές ενέργειες περιλαμβάνεται και η θυσία του Πέλκα , του νέου που αυτόβουλα από την αγάπη του στο χωριό και τους ανθρώπους του πρόσφερε τον εαυτό του για θυσία, παραμένοντας και μόνιμος φύλακάς του. Ο Πέλκας συνειδητά θυσιάστηκε για το χωριό του. Ήταν προσωπική του επιλογή να υπηρετήσει το καλό του συνόλου. Είναι η ύψιστη πράξη κοινωνικής συνείδησης και προσφοράς σε μια κοινωνία ελεύθερων ανθρώπων αλλά και ενεργών πολιτών.
Μοναδική καταγραφή στις παραδόσεις της Δυτικής Μακεδονίας η δοκιμασία που εμπεριέχει ως κορυφαίο το στοιχείο της ανθρωποθυσίας και σίγυρα έχει τις ρίζες της στις καθαρτήριες και αποτροπιαστικές τελετές των πρώτων ανθρώπων, ως κατάλοιπο πράξεων που αντικαταστάθηκαν από άλλες όπου το ρόλο του θυσιαζόμενου αναλαμβάνουν ζώα και όχι άνθρωποι. Έτσι, έχουμε σφαγές πετεινών, προβάτων, τράγων . Με το αίμα του θυσιαζόμενου ποτίζονταν και τα θεμέλια ενός σπιτιού και προστατεύονταν ο τόπος και οι άνθρωποι που έμεναν σ αυτόν.
Τα βασανιστικά μας ερωτήματα είναι : πότε έγινε αυτή η θυσία ή η διαδικασία της περιάροσης; Πότε στήθηκαν σ’ αυτό το σημείο οι πέτρες-φρουροί ; Ήταν ο Πέλκας υπαρκτό πρόσωπο; Τι υπάρχει στα θεμέλια αυτών των πετρών; Οι τελετουργίες της περιάροσης έχουν σίγουρα επιρροές από την αρχαία Ελλάδα και η ανθρωποθυσία προϋπήρχε της θυσίας των ταύρων. Στην παράδοση όμως των Πελκιωτών, μάλλον συμπίπτουν χρονικά. Ο Πέλκας θυσιάστηκε μαζί με τα δαμάλια και τάφηκαν στο ίδιο σημείο.
Ζωντανός παραμένει ο θρύλος του Πέλκα!
Ο Άγγελος Αργυρόπουλος μου ανέφερε ότι ο προπάππους του, στη δεκαετία του 1870, ξαναέστησε τη μια πέτρα που είχε γύρει. Παρατήρησε όμως στα θεμέλιά της κάρβουνο.
Η σύγχρονη τεχνολογία έχει πιθανότητα να λύσει το μυστήριο και να βρεθούν στοιχεία , να συσχετιστούν και να δοθούν απαντήσεις σχετικά με τη χρονολογία που όλα αυτά συνέβησαν. Σίγουρα θα είναι ένα μοναδικό γεγονός η ανεύρεση στοιχείων ή λειψάνων κάτω από αυτές τις πέτρες. Κάτι τέτοιο θα βοηθούσε πολύ στη χρονολόγησή τους .
Ζητάμε ν’ ανοίξουμε ένα παράθυρο σ’ έναν άλλο κόσμο, στον κόσμο που υπήρχε στα χώματα που τώρα εμείς ζούμε. Στον κόσμο των προγόνων μας!
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “Δίαυλος“
