Γενικά: Βρίσκεται στα σύνορα των Π.Ε Γρεβενών-Κοζάνης σε υψόμετρο 756 μέτρων. Στην είσοδο του χωριού εντυπωσιάζει το γαιόφραγμα, μία τεχνητή λίμνη απαράμιλλης αισθητικής, επισκέψιμη για όλους, ελκυστική για τους ερασιτέχνες ψαράδες. Στις πλαγιές του οικισμού φύονται πολλές ποικιλίες μανιταριών.
Κοινοτικά: Με το ΦΕΚ 260Α της 31-12-1918 συστήνεται η κοινότητα Στηξαχίου (μαζί με τον οικισμό Παλιοκόπρια, νυν Δασάκιον) το οποίο διορθώνεται σε Στηζάχιον με ΦΕΚ στις 17-10-1919. Ο οικισμός ονομάζεται σε Αηδόνια στις 1-2-1927, γιατί κατά τη γνώμη της επιτροπής στο χωριό μαζεύονται τα περισσότερα αηδόνια.
Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Γρεβενών του 1914 ήταν εγγεγραμμένοι 155 χριστιανοί.
Αριθμεί 140 σπίτια, είναι χτισμένο σε μια καμπούρα ενός υψώματος που τα σπίτια είναι αραδιασμένα όμορφα στη σειρά (Β.Ε 22-5-1927).
Το κοινοτικό συμβούλιο εξέλεξε για πρόεδρο τον Ανδρέα Παπανικολάου (Β.Ε 9-9-28).
Δια το έτος 1929 οι Αηδονιώτες της Κωνσταντινούπολης με χρήματά των προσέλαβαν ως ιατρό του χωριού τον Αλ. Καλογερόπουλο εκ Ροδοχωρίου (Β.Ε 30-3-1930).
Ο Νομίατρος Κοζάνης στις 1-4-31 αναφέρει ότι διετάχθη ο ιατρός προσφύγων Τσοτυλίου κ. Ν. Γιαννούσης όπως μεταβεί αυτοπροσώπως στην κοινότητα Αηδονίων και λάβει τα ενδεικνυόμενα μέτρα εφοδιασθείς συγχρόνως με αντιοστρακιώδη εμβόλια (60/1666).
Ο Έπαρχος στις 28-11-34 ζητά από τον Επιστάτη του Ειδικού Ταμείου Επαρχιακής Οδοποιίας Γρεβενών να εξετάσει τις όχθες του ποταμού «Πραμόριτσα» να λάβει ακριβή στοιχεία δια τη σύνταξη μελέτης προς κατασκευή Γεφύρας και να υποδείξει στον πρόεδρο της κοινότητας την καταλληλοτέρα διαδρομή προς κατασκευή αμαξιτής οδού, δια προσωπικής εργασίας, συνδέουσα το χωρίον μετά της γεφύρας.
Τον Ιούνιο του 1935 πρόεδρος της κοινότητας ήταν ο Δέρος Θωμάς, αντιπρόεδρος ο Χάτζιος Αλέξανδρος.
Η κοινότητα Αηδονίων στις 11-2-35 αναφέρει στο υπουργείο Εσωτερικών ότι η κοινότης αριθμεί περί τους 70 εκλογείς, κείται σε απόσταση 15 περίπου χιλιομέτρων εκ του τμήματος Αγίου Γεωργίου και πλησίον του εκλογικού τμήματος Κυδωνιές. Ως εκ τούτου πλείστοι εκ των εκλογέων λόγω της άνω αποστάσεως δε δύναται να μεταβούν στο εκλογικό τμήμα Αγίου Γεωργίου λόγω γήρατος. Ευκολοτάτη καθίσταται η μετάβαση στο τμήμα Κυδωνιές στο οποίο υπάγονται και το οποίο ευρίσκεται σε απόσταση μόλις 3 χιλιομέτρων. Προτείνουν την παραμονή στο πλησιέστερο τμήμα Κυδωνιές.
Ο πρόεδρος της κοινότητας στις 26-3-55 προς τη Νομαρχία Κοζάνης
αναφέρει ότι το χωρίο Δασάκι (Παλαιοκόπρια) συνοικισμός της κοινότητος επί Τουρκοκρατίας ήτο τσιφλίκι Τούρκων Βέηδων και πουλήθηκε παρ’ αυτών το έτος 1908 στους κατοίκους του Δασακίου. Σύμφωνα με τους τίτλους τα όρια με την κοινότητα Τσακνοχωρίου είναι η θέση Καραγάτς. Η κοινότητα όμως Τσακνοχωρίου επεκτείνει τα όριά της εις βάθος 1000 μέτρων του κτήματος Δασακίου με αποτέλεσμα να φορολογεί τους ιδιοκτήτες γης. Ζητά την παρέμβαση του Νομάρχη για επίλυση της διαφοράς γιατί η προσφυγή στα πολιτικά δικαστήρια δε συμφέρει ουδεμία κοινότητα (60/718).
Ο Έπαρχος Γρεβενών υποβάλλει στο Νομομηχανικό Κοζάνης στις 13-8-1935
σχεδιάγραμμα στην υπό κατασκευή της γέφυρας Αηδονιών στη θέση «Βάιες».
Οι ομογενείς της Αμερικής το 1959 πραγματοποίησαν έρανο και περισυνέλεξαν το ποσό των 600 δολαρίων για την κατασκευή του κωδωνοστασίου και επισκευή του κεντρικού ιερού ναού. Επίσης για τον ίδιο λόγο στάλθηκε από τους ομογενείς της Κων\πολης το ποσό των 8.000 δραχμών.
Ο έρανος του Ε.Ε.Σ απέδωσε το 1960 δραχμές 235.
Στις 4-12-97 προσαρτάται στο Δήμο Ηρακλεωτών και στις 7-6-2010 ενσωματώνεται στο Δήμο Γρεβενών.
Ακριδοπληξία: Η Τοπική Επιτροπή Διώξεως ακρίδας αναφέρει στις 29-6-30 ότι ακρίς παρουσιάσθηκε σε 129 τοποθεσίες. Η ακρίς έχει εξοντωθεί πλήρως. Έχουν σταλεί 894 δοχεία νάφθας και έχουν ξοδευθεί τα 807. Οι υπόχρεοι για την καταπολέμηση των ακρίδων είναι 89. Ο υπάλληλος για την καταπολέμηση της ακρίδας έχει επισκεφθεί την κοινότητα 15 φορές.
Διαβατήρια: α) Ο Ιωάννης Δημ. Γκιουλέκας κλάσεως του 1927 ζητά στις 9-9-29 διαβατήριο για Μπουένος Άιρες της Αργεντινής καθότι εκεί διαμένει ο πατήρ του από εξαετίας. β) Ο Παναγιώτης Λάμπρου Παπαδόπουλος με έτος γεννήσεως 1893 ζητά στις 15-5-29 διαβατήριο δια Ηνωμένας Πολιτείας Αμερικής. γ) Ο Νικόλαος Σωτηρίου Παπάζογλου κάτοικος Ροδοχωρίου γεννηθείς το 1893 ζητά στις 18-5-29 διαβατήριο για Κων/πολη. Εφημέριος Παπα Γεώργιος, πρόεδρος Ανδ. Παπανικολάου. δ) Βασιλική Κ/ντίνου Παπανικολάου γεννηθείσα το 1894 και η θυγάτηρ Ελένη Κωνστ. Ππανικολάου γεννηθείσα το 1925 έλαβαν διαβ. στις 9-11-31, προκειμένου να μεταβούν στην Κων/πολη για να συναντήσουν το σύζυγο. ε) Βασίλειος Βέζαρης γεννηθείς το 1884 στις 9-11-31 έλαβε διαβατήριο για Κων/πολη. Ιερεύς Γεώργιος Παπανικολάου. Πρόεδρος κοιν. Αθαν. Νικόπουλος. στ) Αθανάσιος Βαρσάμης Παπακώστας γεν το 1887 διαβ. στις 29-10-31 για Κωνσταντινούπολη. ζ) Δημήτριος Θωμάς Τρουμπουκίδης, γεν. 1897, κάτοικος συνοικισμού Παλαιοκόπρια κοιν. Αηδονίων. Χορήγηση διαβατηρίου για Κων/πολη για εύρεση εργασίας στις 15-3-1931 (60/1454). η) Στέργιος Σταγκίκας από Στηζάχιο διαβατήριο στις 2-7-1926 δια Ηνωμένας Πολιτείας Β. Αμερικής κλάσεως 1920.
Δωρεές: Ο Βασίλειος Γεωργόπουλος δικηγόρος διαμένων στη Θεσσαλονίκη απέστειλε ποσό 3.000 δραχμών για δενδροφύτευση του αυλόγυρου της εκκλησίας. Στο σχολείο έστειλε σειρά γεωργικών βιβλίων. Ο Γρηγόριος Π.Γεωργόπουλος διέθεσε ποσό 3000 δραχμών για περίφραξη του περιβόλου της εκκλησίας, ο οποίος θα χρησιμοποιηθεί για σχολικό και εκκλησιαστικό δενδροκήπιο. Επίσης για την ανέγερση του σχολείου 70.000 δρχ. Κάθε Πάσχα στις πτωχές οικογένειες μοίραζε χρήματα (Β.Ε 28-2-37 και 27-6-37).
Εκπαίδευση: Έχει 150 κατοίκους, έχει συσταθεί αλληλοδιδακτικό σχολείο, ο μισθός του δασκάλου είναι 1800 γρόσια συν την τροφή και αμείβεται από τα εισοδήματα της εκκλησίας (1873-74. Πηγή Ηλίας Γάγαλης greveniotiς.gr βλέπε Βιβλιογραφία).
Το 1927 ανηγέρθη στο κέντρο του χωριού σχολείο, καλλιμάρμαρο μέγαρο. Για την αποπεράτωση του κτηρίου συνέβαλε ο Γρηγ. Γεωργόπουλος με το ποσό των 40.000 δραχμών (Β.Ε 1-7-1927).
Με πρωτοβουλία του Διευθυντού του Δημοτικού Σχολείου διενεργήθηκε προαιρετικός έρανος υπέρ ενισχύσεως του Σχολικού ταμείου για αγορά εποπτικών μέσων ο οποίος απέφερε το ποσό των 1700 δραχμών (Β.Ε 15-11-36).
Διδακτηριακή κατάσταση του σχολείου το έτος 1937: Οίκημα δημόσιο εκ δύο αιθουσών 54 τ.μ. Ο αριθμός των μαθητών για κάθε αίθουσα ανέρχεται στους 50. Το οίκημα κατάλληλο δια τη μελλοντική στέγαση του σχολείου (60/619).
Η Σχολική Εφορεία στις 3/10/1937 ανακηρύττει δωρητή το δικηγόρο Βασίλειο Ν. Γεωργόπουλο δικηγόρο κάτοικο Θεσσαλονίκης καθότι με ιδίαις δαπάνες πλούτισε το σχολείο με γεωργικά βιβλία, εργαλεία για την καλλιέργεια σχολικού κήπου, σειρά εικόνων ζώων και φυτών (Β.Ε 17-10-37).
Το διδακτήριο πυρπολήθηκε υπό των κατακτητών, μεθ’ απάντων των επίπλων, σκευών κλπ. Νυν στεγάζεται σε ιδιωτικό οίκημα, ευρύχωρο μεν αλλά άνευ επαρκούς φωτισμού. Ως προς το υλικό δεν έχει τίποτε. Οι μαθητές κάθονται σε σκαμνάκια τα οποία φέρνουν εκ των οικιών των. Καλλιεργείται σχολικός κήπος. Οι εγγεγραμμένοι 56 μαθητές προσβάλλονται από ελονοσία. Διδάσκαλος ο Κωνσταντίνος Μουρουδέλης εκ του αυτού χωρίου, ετών 55 έγγαμος και πατήρ ενός τέκνου είναι τελειόφοιτος του Ζωγραφείου Γυμνασίου Κωνσταντινουπόλεως (20-2-46).
Στερείται διδακτηρίου. Προσωρινώς στεγάζεται σε ιδιωτικό. Έχει 5 δίεδρα και 5 πολύεδρα θρανία. Μαθητικό συσσίτιο δε λειτουργεί. Σύνολο μαθητών 41. Κατά την επιθεώρηση ήσαν παρόντες μαθητές 30, διότι οι υπόλοιποι μετενεγράφησαν στο Δημοτικό σχολείο Δασάκι –Γρεβενών. Προσωρινή η διδασκάλισσα η Νάκου Κυβέλη απόφοιτος γυμνασίου. Διακρίνεται δια την εργατικότητά της, σεμνότητα και ευγενή συμπεριφορά της. (Επιθεωρητής Δημήτριος Παπαδογούλας, 26-5-52).
Επιθεωρητής Παπαδογούλας Δημήτριος με έκθεση στις 16-11-53 αναφέρει ότι το σχολείο είναι λιθόκτιστο ανεγερθέν εσχάτως. Καλλιεργείται σχολικός κήπος 800 τ.μ με οπωροφόρα δέντρα και άνθη. Αποδίδει οικονομικά στο ταμείο αρκετά εκ των δέντρων. Μαθητές εγγεγραμμένοι 43. Κατά την επιθεώρηση παρόντες 30. Διδασκάλισσα η Μπερσή Κατίνα του Αθανασίου εξ Οιχαλίας Μεσσηνίας, πτυχιούχος της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Τριπόλεως του έτους 1950. Είναι σεμνή, ενάρετος και ηθική. Ζει βίο ανεπίληπτο και είναι αφοσιωμένη στο καθήκον.
Εφεδρικά επιδόματα 1940-41: Ο Κωνσταντίνος Μουρουδέλης δημοδιδάσκαλος και Ιωάννης Παπανικολάου γραμματεύς κοινότητας, κάτοικοι της κοινότητας Αηδονίων διορισθέντες μέλη της υπό του Αναγκαστικού Νόμου υπ’ αριθμ. 2564 του 1940 περί παροχής εφεδρικών επιδομάτων στις οικογένειες των στρατευθέντων οπλιτών παρέλαβαν το ποσό των 12.130 δρχ. από τον Κων/νο Πέμπα Διευθυντού του Ταμείου Γρεβενών δια διανομή εφ. επιδόματος από 1 μέχρι τέλους Μαρτίου 1941. Η σύζυγος λάμβανε για κάθε μήνα 300 δραχμές. Τα δε προστατευόμενα μέλη παιδιά, παππούς, γιαγιά από 60 δραχμές. Παρέλαβαν στις 11 Δεκεμβρίου 1940 το ποσό των 6.240 δραχμών δια διανομή του εφεδρικού επιδόματος από 15-10-1940 μέχρι 15-11-40 (60/1572).
Ιερά: α)Ενοριακός ναός Αγίου Αθανασίου, ανηγέρθη το 1904. Μετά από ανακαίνιση με τη βοήθεια των απανταχού Αηδονιωτών εγκαινιάσθη στις 24 Αυγούστου 1969. β)Άγιος Παντελεήμονας 1925, η μνήμη του τιμάται στις 27 Ιουλίου εκάστου έτους. γ)Ζωοδόχου Πηγής, χτίστηκε το 1936 στα ερείπια παλιότερης εκκλησίας, πανηγύρι στις 15 Αυγούστου.
δ)Άγιος Χριστόφορος 1930, λειτουργία στις 9 Μαΐου. Χτίστηκε με δαπάνες Χρήστου Πάλλα εν έτει 1930 και περατώθηκε παρά του ιδίου εν έτει 1955. Αφιερωτές στη μονή Αγίου Νικάνορος 2 για την Α΄ Γραφή (1534-1692) και 1 για τη Β΄ Γραφή από 1692 και εντεύθεν.
Κοινοτικό Δελτίο Απογραφής: Πρόεδρος Αν. Κωτσιόπουλος. Συνεδρίαση, 8-7-1945. Κατοικίες 114. Πληθ. 520. Καταστραφείσες οικίες ολοσχερώς 58 και ένα σχολείο και μερική καταστροφή 3 εκ πυρκαγιάς υπό των Γερμανών στις 5-8-43 και 7-7-44 δις εκάη. Νόσοι ελονοσία και κοιλιακό τύφο. Θύματα 6 εκ των οποίων 4 άνδρες και 2 γυναίκες από την επιδρομή των Γερμανών.
Μακεδονομάχοι: Μπρούφας Αθανάσιος (1851-1897) γεννήθηκε στο Στεζάχι (Αηδόνια). Το 1896 με προτροπή της Εθνικής Εταιρείας, συγκροτήθηκαν οκτώ ανταρτικά σώματα, αποτελούμενα από πεντακόσιους ένοπλους αντάρτες. Από τα οκτώ σώματα το σπουδαιότερο ήταν το σώμα του Μπρούφα. Αποτελούνταν από 86-87 ενόπλους. Για τις επιτυχίες του οι Τούρκοι προβαίνουν με επικήρυξη 2.000 λιρών. Το 1897 μετά από 14ωρη μάχη στην περιοχή Σιδηροκάστρου τραυματίζεται[1].
Οικονομία: Η Μυγδάλω από χωριό Πηγαδίτσα ελληνικής καταγωγής σύζυγος του Μεχμέτ Πασά το 1871 πούλησε το τσιφλίκι του Στηζαχίου στις 34 οικογένειες του χωριού αντί του ποσού των 4.000 γροσίων γιατί ο κληρονόμος γιός της Βελήμπεης ήταν άσωτος[2].
“Πωλείται υδρόμυλος εις καλήν κατάστασι εις το χωρίον Αηδόνια Γρεβενών. Πληροφορίες εις τους αδερφούς Τζιάτζιου εις το ίδιον χωρίον” (Β.Ε 10-4-1938)
Χαλαζόπτωση επέφερε ζημίες σε αμπέλους, μποστάνια, καλαμπόκια (Β.Ε 20-8-1939).
Η ύδρευση του οικισμού πραγματοποιούνταν από τα δύο πηγάδια και τη βρύση της πλατείας που κατά τους θερινούς μήνες μένουνε κατάξηρα. Έτσι ο γυναικόκοσμος βάδιζε επί ενάμιση χιλιόμετρο έξω του χωριού στην εξοχική βρύση “πρασοκήποι” όπου και κάμει σωστές ομηρικές μάχες και χίλιους καυγάδες (18-8-1927).
Πληθυσμιακές διακυμάνσεις: 1913=508. 1920=350. 1928=390. 1940=387. 1951=226. 1961=248. 1971=127. 1981=222.1991=154. 2001=136. 2011=53. (74ος κατά σειρά από τους 112 απογραφέντες οικισμούς με την απογραφή του 2011).
Συγκοινωνία: Αίτησις του προέδρου της κοινότητος «Αηδόνια» Αντώνιου Κωτσιόπουλου στις 2-4-36, προς το επαρχιακό ταμείο Οδοποιίας αναφέρει ότι στη θέση “Τσέρος” της περιφερείας Αηδονίων και επί του εκεί διερχομένου ποταμού «Πραμόριτσα» είναι απόλυτος ανάγκη να κατασκευασθεί γέφυρα δεδομένου ότι κατά το χειμώνα διακόπτεται η συγκοινωνία. Εκ της ανωτέρω θέσεως του ανωτέρω ποταμού διέρχονται, προκειμένου να μεταβούν στις αγορές Τσοτυλίου αρκετές κοινότητες. Λόγω δε της μη υπάρξεως γεφύρας έγιναν κατά το παρελθόν και αρκετοί πνιγμοί.
Σύλλογοι: Αδελφότης Στιζαχιωτών Κωνσταντινουπόλεως “Ο ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ”.
Σύνδεσμος Φιλελευθέρων με εξαμελή συμβούλιο με ταμία τον Αθανάσιο Ζησόπουλο και Γραμματέα τον Αν. Δ. Χάτσιο (ΗΧΩ 19-12-1922).
Τον Οκτώβριο του 1928 ιδρύθη σύλλογος με την επωνυμία “Προοδευτικός Σύλλογος Αηδονιών η Ομόνοια”. Πρόεδρος εξελέγη ο Ανδρέας Παπακώστας, γραμματέας ο Κων/νος Μουρουδέλης και μέλη Δημήτριος Ζηκόπουλος, Αθανάσιος Νικόπουλος, Χρήστος Ζησόπουλος (B.E 6-1-1929).
Οι Στηζαχιώτες της Θεσσαλονίκης ιδρύουν το 1925 σύλλογο με την επωνυμία Ένωσις Στηζαχιτών του οποίου οι δραστηριότητες ανεστάλησαν λόγω του πολέμου του 1940. Ο Σύλλογος επανιδρύθηκε το 1960 με την επωνυμία Πολιτιστικός Σύλλογος Αηδονιωτών Θεσσαλονίκης “Η ΕΝΩΣΗ”. Με πρωτοβουλία του συλλόγου στήθηκε μαρμάρινη προτομή του Μακεδονομάχου Αθανασίου Μπρούφα (1851-1896) αποκαλυπτήρια στις 24-4-1969 στα Αηδόνια η οποία αντικαταστάθηκε με μπρούτζινη το 1996. Επίσης στήθηκε προτομή του αοιδίμου Μητροπολίτου Σάρδεων κυρού Μαξίμου (1914-1986), έλκων την καταγωγή από Αηδόνια, αποκαλυπτήρια στις 28-5-1999 έμπροσθεν του ιερού ναού Αγίου Αθανασίου[3]. Διεύρυνε το σχολικό κήπο με αγορά γειτονικού οικοπέδου. Με το κλείσιμο του σχολείου το 1976 το μετέτρεψε σε ένα μικρό «Πνευματικό Κέντρο» δημιουργώντας βιβλιοθήκη και τοποθετώντας τραπέζι επιτραπέζιας αντισφαίρισης, καθώς και διάφορα επιτραπέζια παιχνίδια. Συμμετέχει στον εξωραϊσμό του χωριού με δενδροφυτεύσεις, τοποθετήσεις καθισμάτων, πετρόχτιστο κιόσκι, γήπεδο (http://aidoniagrevenon.gr).
[1] Από το βιβλίο του Αθανασίου Κακαφίκα «Ιστορία της Περιφέρειας Γρεβενών» Επιμέλεια Σάκης Πέτρου.
[2] Α.Αδαμίδη “Τα Αηδόνια και το Δασάκι Νομού Γρεβενών”
[3] Χριστόφορος Ντερόπουλος, http://aidoniagrevenon.gr.
