ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Περατώνοντας τη συνοπτική αναφορά-περιγραφή των «Ματωμένων Βοιωτικών Χωμάτων» και τελώντας υπό την επήρεια των θλιβερών περιστατικών που σημάδεψαν οδυνηρά τον τόπο μας, αισθάνομαι την ανάγκη αλλά και το χρέος να βαθύνω λίγο περισσότερο στη σημασία που έχει η ιστορική καταγραφή τόπων και ανθρώπων.
Ο «πατέρας της Ιστορίας» Ηρόδοτος, αρχίζοντας την ιστορική καταγραφή του σημειώνει χαρακτηριστικά: «Ηροδότου Αλικαρνησσέος ιστορίης απόδεξις ήδε, ως μήτε τα γενόμενα εξ ανθρώπων τω χρόνω εξίτηλα γένηται, μήτε έργα μεγάλα τε και θωμαστά, τα μεν Έλλησι, τα δε βαρβάροισι αποδεχθέντα, ακλεά γένηται, τα τε άλλα και δι’ ην αιτίην επολέμησαν αλλήλοισι» (ελεύθερη απόδοση: Ο Αλικαρνασσέας Ηρόδοτος κάνει τούτη την ιστορική παρουσίαση, αποβλέποντας στο να μην ξεχαστούν με το πέρασμα του χρόνου τα έργα των ανθρώπων και να μην μείνουν αμνημόνευτα όσα σημαντικά και αξιοθαύμαστα κατόρθωσαν οι Έλληνες και οι βάρβαροι. Και επιπλέον, καταγράφει τα αίτια που προκάλεσαν τον πόλεμό τους.). Πρέπει να ομολογήσω ότι στη σκέψη μου πάντοτε, αλλά ιδιαίτερα με τούτη την καταγραφή των αιματηρών γεγονότων, με συνείχε η ιδέα πως η Ιστορία, που την χαρακτήρισαν και ως «φως της αλήθειας», (πρέπει να) έχει δυο βασικές αποστολές: πρώτα να παρουσιάσει τα γεγονότα με πληρότητα και χωρίς καμιάς μορφής αλλοίωση και, στη συνέχεια, να επισημάνει με «φιλοσοφική θεώρηση» την αναγκαιότητα για νουθέτηση των ανθρώπων, για αφύπνιση της συνείδησης των ανθρώπων, ώστε, προϊόντος του χρόνου, τα μεν οδυνηρά και θλιβερά γεγονότα, τα «ακλεά», να εκλείπουν, τα δε ευχάριστα και δημιουργικά, τα «ευκλεά», να διαιωνίζονται και να πολλαπλασιάζονται. Με αυτή την ιστορική διδαχή η ανθρώπινη πορεία μπορεί, και πρέπει, να οδηγηθεί στη μεγιστοποίηση της ανθρώπινης ευδαιμονίας και, τελικά, στην καθολική επικράτησή της. Η καθολική ευδαιμονία της ανθρωπότητας πρέπει να είναι ο απώτερος σκοπός του ανθρώπου, το ύπατο ιδανικό. Γιατί με όποια άλλη αντίληψη, οδηγούμαστε στην πεισιθάνατη εκδοχή ότι ο πλανήτης γη είναι έργο μιας ανεξιχνίαστης, αόρατης «δύναμης» που «εν επιγνώσει» της δημιούργησε μια «κοιλάδα δακρύων», μέσα στην οποία εγκατέστησε τα προορισμένα για αέναη οδύνη και στεναγμό πλάσματα. Αλλά μπορεί να θεωρηθεί «εχέφρων» μια τέτοια άποψη; Είναι τόσο τραγική, ώστε αποβαίνει a priori (: προκαταβολικά) απορριπτέα. Εξάλλου, η ανθρωπότητα, οσοδήποτε βραδυπορούσα, προοδεύει. Και η βαθύτερη θεώρηση των «πεπραγμένων» της ανθρώπινης πορείας, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι σημειώνεται πρόοδος. Βραδεία, κυκλική, «βουστροφηδόν», έστω. Πάντως, παρατηρείται, τελικά, πορεία, έστω και «στάγδην», βελτιωτική. Και όλα τούτα-, αυτονόητα-, πρέπει να νοούνται στη διάσταση του ιστορικού χρόνου και όχι στην παγίδα του βιολογικού κύκλου οποιουδήποτε έμβιου όντος-, παγίδα στην οποία οι περισσότεροι εγκλωβίζονται και, συνεπώς, υιοθετούν την αντίληψη της απουσίας προόδου ή της αδύνατης βελτιστοποίησης της ανθρωπότητας. Η μελέτη της Ιστορίας, όμως, οδηγεί στην άποψη της ύπαρξης προόδου της κοινωνίας. Και ιστορικοί βαθυστόχαστοι ενστερνίζονται την αντίληψη της «πρόσω πορείας» της ανθρωπότητας. Θεμελιώδης, αναφορικά με το πρόβλημα τούτο, είναι η αντίληψη του μέγιστου ιστορικού Θουκυδίδη. Αντίληψη-άποψη που είτε δεν έχει κατανοηθεί επαρκώς είτε επιμελώς αποσιωπάται. Και αναφέρομαι στην περίπτυστη φράση του: «…αυτά γίνονται και θα γίνονται, όσο η φύση του ανθρώπου θα είναι η ίδια». Η φράση «όσο η φύση του ανθρώπου θα είναι η ίδια», είναι αναντίρρητη θέση-άποψη που δέχεται ότι η φύση του ανθρώπου είναι επιδεκτική αλλαγής. Συνεπώς, μπορεί να βελτιωθεί. Όπως μπορεί και να καταστεί «χείρων». Αλλά η πραγμάτωση της «πρόσω» ή «όπισθεν» πορείας του ανθρώπου είναι προϊόν πολλών «συντρεχουσών παραμέτρων». Και σ’ αυτή τη διεργασία διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο, πρώτιστα, ο ίδιος ο άνθρωπος. Αλλά ο άνθρωπος που θα αποκτήσει συνείδηση της δύναμής του να γίνεται πρόξενος μεταβολών και βελτιωτικών μεταμορφώσεων. Η συνείδηση, όμως, δεν είναι «θεόθεν απορρέουσα», όπως διδάσκει η μεταφυσική συσκότιση. Είναι προϊόν κοινωνικών διεργασιών, διαπαιδαγώγησης, επιστημονικής κατάκτησης. Σε τελευταία ανάλυση, είναι προϊόν επιστημονικής γνώσης. Όταν η επιστημονική γνώση εξορίζεται από τις κοινωνίες και τη θέση της την κατέχει η μεταφυσική διδασκαλία, η ανθρωπότητα καρκινοβατεί. Και, όπως γνωρίζουμε, η διαπαιδαγώγηση, η διδασκαλία των ανθρώπων, συντελείται με «εργαλείο» την κρατική Εκπαίδευση. Και αυτή είναι ανάλογη με το είδος του Κράτους που την οργανώνει και την ελέγχει. Είναι πάντοτε στην υπηρεσία του εκάστοτε κατεστημένου. Και αφού τα πράγματα είναι έτσι, δεν μένει άλλος δρόμος για τον άνθρωπο, ως άτομο και ως κοινωνία, παρά ο διαρκής αγώνας και η ασταμάτητη πάλη, μέχρι την ανατροπή των «κακώς κειμένων» και την επικράτηση της επιστημονικής ευδίας. Στον αγώνα αυτόν ο άνθρωπος έχει μέγα στήριγμα και σοφό συνοδοιπόρο την ιστορική γνώση. Και κατά τούτο, ο Ιστορικός καταξιώνεται ή απαξιώνεται ανάλογα με τη συμβολή του στην αφύπνιση του ανθρώπου, στη δημιουργία επιστημονικής συνείδησης.
Με αυτά τα δεδομένα, η αξία και η βαρύτητα κάθε Ιστορικού και κάθε Ιστορίας είναι απόλυτα συναφής με τη συμβολή τους σε αυτή τη διαδικασία δημιουργίας κοινωνικής συνείδησης. Με αυτή την έννοια, οι δυο Ιστορικοί της αρχαιότητας, ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης, συγκαταλέγονται αυτοδίκαια στους μέγιστους Ιστορικούς. Ο πρώτος είναι, και θα ήταν, μέγας δάσκαλος της ανθρωπότητας, έστω και αν σώζονταν από το έργο του οι δυο βαθυστόχαστες φράσεις του: «Ουδείς γαρ ούτω ανόητός εστι όστις πόλεμον προ ειρήνης αιρέεται. Εν μεν γαρ τη οι παίδες τους πατέρας θάπτουσι, εν δε τώ οι πατέρες τους παίδας» [Ηρόδ. Α, 87] (: κανένας δεν είναι τόσο ανόητος που να προτιμά τον πόλεμο αντί της ειρήνης. Γιατί, ενώ στην ειρήνη τα παιδιά θάβουν τους γονείς, στον πόλεμο οι γονείς θάβουν τα παιδιά!). Και: «Στάσις γαρ έμφυλος πολέμου ομοφρονέοντος τοσούτω κάκιόν εστι όσω πόλεμος ειρήνης [Ηρόδ. Η, 3] (: η εμφύλια διαμάχη είναι τόσο χειρότερη από τον κοινό πόλεμο, όσο ο πόλεμος από την ειρήνη).
Από τον δεύτερο μέγιστο Ιστορικό θα ήταν αρκετή (καθ’ υπερβολήν και πάλι μιλώντας, αλλά σκόπιμα, για δημιουργικό εκνευρισμό!), για να τον καταξιώσει, η περίφημη διαλεκτική [ματεριαλιστική] φράση: «… έως αν η αυτή φύσις ανθρώπων ή» [Θουκ. ΙΙΙ, 82] (: όσο η φύση του ανθρώπου θα είναι η ίδια), φράση που δηλώνει με διαλεκτικό-επιστημονικό λόγο τη δυνατότητα της αλλαγής της ανθρώπινης φύσης και ανατρέπει εκ βάθρων την απλοϊκή-αντιεπιστημονική και πολλαπλά ύπουλη άποψη: ο άνθρωπος γεννιέται! Συνοψίζοντας, λοιπόν, θα λέγαμε ότι ύψιστο καθήκον του Ιστορικού είναι, αφενός να πληροφορεί με αντικειμενικότητα τον άνθρωπο και, ταυτόχρονα, να τον αφυπνίζει, να του οικοδομεί επιστημονική-κοινωνική συνείδησης.
Και σταθμίζοντας τα δυο αυτά καθήκοντα του Ιστορικού και της Ιστορίας, είναι πρόδηλο ότι το δεύτερο έχει την πλέον βαρύνουσα σημασία και αξία.
Πέρα από τα μέχρι τώρα ειπωμένα εδώ, σχετικά με τη δραστική συμβολή της Ιστορίας στο κοινωνικό γίγνεσθαι, αναγκαία η υπόμνηση και υπογράμμιση και πάλι της «σκανδαλίζουσας ή αιρετικής» άποψης που σε προηγούμενα σημεία διατύπωσα, με αφορμή την αναφορά των Μνημείων προς τιμήν των αθώων θυμάτων. Και διατύπωσα, υπαινιχτικά ή ρητά, την άποψη ότι θα ήταν αποτελεσματικότερο και επωφελέστερο για τους επιζώντες και τους μελλούμενους, αν, αντί των Μνημείων των Θυμάτων, ανεγείρονταν Μνημεία των Θυτών που θα υπενθύμιζαν «εσαεί» τους βάρβαρους Εγκληματίες-Δολοφόνους, καλώντας τους θεατές να τους αναθεματίζουν «μετά βδελυγμίας» και να επαγρυπνούν, για αποφυγή κάθε εγκληματικής υποτροπής!
Η άποψη την οποία διατυπώνω είναι ενδεχόμενο, αν όχι βέβαιο, να θεωρηθεί από πολλούς ανορθόδοξη, αιρετική ή βλάσφημη. Έτσι συμβαίνει πάντοτε με ό,τι ρηξικέλευθο. Τούτο, όμως, δεν είναι επαρκής λόγος να αποφεύγει κανείς νέες τομές και ρήξεις προς ό,τι παγιωμένο. Άλλωστε, δεν φαίνεται να αφίσταται της αλήθειας η άποψη ότι η Ιστορία πορεύεται συμπαραστατούμενη από τους αιρετικούς, τους ρηξικέλευθους. Σε αντίθετη περίπτωση, θα ήμασταν διαρκώς θεατές στασιμότητας και μάρτυρες ακινησίας, κόντρα στο ηρακλείτειο «πάντα ρει, μένει δε παγίως ουδέν». Αλλά η διαρκής μεταβολή είναι νόμος που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Όσοι αιφνιδιάζονται από τις καινοτομίες, είναι επιλήσμονες ή ανεπαρκώς γνώστες του νόμου της αέναης μεταβολής. Και στις προβαλλόμενες αντιρρήσεις τους προσιδιάζουν οι γνωστές ρήσεις: «πάταξον μεν, άκουσον δε» (αποδίδεται ως διάλογος μεταξύ Θεμιστοκλή και Ευρυβιάδη, αλλά αμάρτυρον από τον Ηρόδοτο) και (Αδείμαντος ο Κορίνθιος): «Θεμιστοκλή, στους αγώνες όσοι ξεκινάνε παράκαιρα χαστουκίζονται» και (Θεμιστοκλής προς Αδείμαντο): «Μα, και αυτοί που αργοπορούν δεν παίρνουν στεφάνι νίκης» (μαρτυρημένο από τον Ηρόδοτο).
Μίλησα, όμως, μέχρι εδώ για το καθήκον του Ιστορικού και της Ιστορίας, προφανώς «καθ’ υπερβολή». Σκόπιμα, όμως, για να προκαλέσω, ερειδόμενος στο αναπόφευκτο, ωστόσο, κατ’ εμέ αναντίρρητο, ότι η δύναμη της Ιστορίας, με τη διπλή «λειτουργία» της είναι ο δρόμος που φωτίζει και ωθεί την κοινωνία «επί τα βελτίονα». Αλλά θα ήταν άτοπο, αν δεν αναφερόμουν στον Επιστήμονα και τον Φιλόσοφο. Εξίσου σημαντικός και δημιουργικός είναι και τούτων ο ρόλος. Αλλά δεν θα επεκταθώ σχετικά με αυτό. Θα αρκεστώ να υπομνήσω την πολλαπλά βαρυσήμαντη και πολύπλευρα διδακτική ρήση του Δημόκριτου: «[έλεγε] βούλεσθαι μάλλον μίαν ευρείν αιτιολογίαν ή την Περσών οι (=αυτώ) βασιλείαν γενέσθαι» (: προτιμούσε να βρει απάντηση σε μια απορία παρά να του δοθεί η βασιλεία των Περσών) και την ηρακλείτεια βαθύλογη ρήση: «άξιον Εφεσίοις ηβηδόν ανάγξασθαι πάσι και την πόλιν καταλιπείν τοις ανήβοις…» (: να πάνε να κρεμαστούν όλοι οι Εφέσιοι που είναι υπερδεκαπενταετείς και να αφήσουν την πόλη στους ανήλικους…), όταν οι Εφέσιοι του ζήτησαν να αναλάβει τα ηνία της πόλης με απεριόριστη δικαιοδοσία. Τούτη η ηρακλείτεια ρήση δεν είναι ριζιμιό κι ακλόνητο θεμέλιο της θουκυδίδειας που προαναφέραμε; Προέκταση του Ηράκλειτου δεν είναι ο Θουκυδίδης; Αλλά δεν είναι του παρόντος να επεκταθώ. Αρκετά, ως νύξεις, αυτά.
Η παράθεση των ευάριθμων αρχαίων ρήσεων, από πλήθος άλλων ανάλογων, γίνεται εδώ για να παροτρύνει τον αναγνώστη να στοχαστεί, να βαθύνει στα κεκτημένα του ανθρώπινου πνεύματος και να συνειδητοποιήσει ότι μέσα στην ανθρώπινη διάνοια ενυπάρχουν «δυνάμεις», εγκλείονται, απείρως υπέρτερες δυνατότητες προαγωγής και ανάπτυξης από όσες εικάζει ο ίδιος ο άνθρωπος. Με αυτές τις σκέψεις παραδίνω το ελάχιστο τούτο πόνημά μου στον αναγνώστη, με την ελπίδα να καρπωθεί κάποιο όφελος.
