Γεώργιος Τσότσος, «Οι τόποι προέλευσης των μαθητών της Τσοτυλείου Σχολής το 1892-95. Γεωγραφική προσέγγιση», στο Γ. Τσότσος (επιμ.), Πατρίδες της Ρωμηωσύνης: Αφιέρωμα στον Καθηγητή Αθανάσιο Ε. Καραθανάση, εκδ. Κ. & Μ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2018, σσ. 171-190.
Όπως είναι γνωστό, το ιστορικό Γυμνάσιο και Οικοτροφείο Τσοτυλίου δημιουργή- θηκε από τη Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Κωνσταντινουπόλεως, προε- ξάρχοντος του εκ Ντράμιστας (σημ. Δάφνης) επαρχίας Ανασελίτσας (σημ. Δήμου Βοΐου) ιεροδιακόνου Στεφάνου Νούκα. Το Τσοτύλι, την εποχή εκείνη (1871 και μετά), ήταν μικρός σε πληθυσμό οικισμός, με μουσουλμανική πλειονότητα κατοίκων. Διακρινόταν, όμως, ανάμεσα σε άλλους πολυπληθέστερους οικισμούς (Σιάτιστα, Ζουπάνι, Σέλιτσα) και οικισμούς που ήταν οθωμανικά πολιτικά (Λειψίστα) ή ελληνικά εκκλησιαστικά (Σιάτιστα) διοικητικά κέντρα, ως εμπορικό κέντρο της επαρχίας Ανασελίτσας, λόγω της εβδομαδιαίας αγοράς που λειτουργούσε εκεί, και της ετήσιας εμποροπανήγυρης.
Το κτίριο της Τσοτυλείου Σχολής ή Εκπαιδευτηρίων Τσοτυλίου θεμελιώθηκε το 1873 και ολοκληρώθηκε το επόμενο έτος 1874. Η Σχολή είχε λειτουργήσει από το 1871 ως Αλληλοδιδακτικό Σχολείο και Ελληνική Σχολή12, για να εξελιχθεί σε πλήρες Γυμνάσιο σταδιακά από τη σχολική περίοδο 1884-85 ως την περίοδο 1890-91, ενώ το 1893 αναγνωρίζεται ως Γυμνάσιο ισότιμο με τα αντίστοιχα του Ελληνικού βασιλείου και με πρόγραμμα σπουδών εναρμονισμένο με τα ελληνικά Γυμνάσια. Την περίοδο ε- κείνη, η Σχολή περιλαμβάνει τριτάξιο Ελληνικό σχολείο και τετρατάξιο Γυμνάσιο, ενώ λειτουργεί και πλήρες οικοτροφείο, όπου μπορούν να διαμένουν, να σιτίζονται και να ζουν υπό πλήρη φροντίδα, επίβλεψη και προστασία οι μαθητές.
Γενικότερα, στον χώρο της Δυτικής Μακεδονίας υπήρχε μια έντονη και ιδιαίτερη α-νάπτυξη της εκπαίδευσης στην περίοδο του β΄ μισού του 19ου αιώνα. Την ίδια περίοδο με την ανάδειξη της Τσοτυλείου Σχολής σε Γυμνάσιο (1891-93), ισότιμο με αυτά του ελληνικού κράτους, στον γεωγραφικό χώρο της σημερινής Δυτικής Μακεδονίας ανάλο γα σχολεία, επιπέδου Γυμνασίου ή Ημιγυμνασίου, λειτουργούν στη Σιάτιστα, την Κα- στοριά και την Κοζάνη, ενώ στον ευρύτερο δυτικομακεδονικό χώρο στο Μοναστήρι.
Οι τόποι προέλευσης των μαθητών
Οι τόποι προέλευσης των 271 εγγραφέντων μαθητών των τριών πρώτων σχολικών ετών 1892-93, 1893-94, 1894-95 καταχωρίζονται στους πίνακες που ακολουθούν.
Οι τόποι (χωριά, κωμοπόλεις, πόλεις, αναφέρονται στο εξής ως οικισμοί) κατάχθηκαν σε κατηγορίες που αντιστοιχούν σε ευρείες γεωγραφικές περιοχές, οι οποίες καθορίστηκαν για τις ανάγκες της εργασίας ως διαχρονικοί γεωγραφικοί όροι και όχι ως διοικητικές ενότητες και δεν αντιστοιχούν ούτε σε διοικητικές περιφέρειες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας του τέλους του 19ου αι., ούτε σε σημερινές των αντιστοίχων κρατών (που κι αυτές έχουν τρέχοντα, προσωρινό χαρακτήρα). Οι περιοχές αυτές, όταν ευρίσκονται εντός της σημερινής ελληνικής επικράτειας, είναι περίπου αντίστοιχες με τα σημερινά ελληνικά γεωγραφικά διαμερίσματα: Δυτική Μακεδονία (συμπεριλαμβανομένης της επαρχίας Πελαγονίας, που ανήκει στη σημ. Π.Γ.Δ.Μ., αλλά κείται εντός των ιστορικών γεωγραφικών ορίων της Δυτικής Μακεδονίας), Κεντρική Μακεδονία, Ανατολική Μακεδονία, Δυτική Θράκη, Νότια Ήπειρος (αναγράφεται έτσι κατ’ αντιδιαστολή με τη Βόρεια Ήπειρο), Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησος, Νησιά Ιονίου. Όταν ευρίσκονται εκτός ορίων του σημερινού ελληνικού κράτους, αναφέρονται με όρους γεωγραφικών ενοτήτων ως: Βόρεια Ήπειρος (η σημ. Νότια Αλβανία), Κεντρική Αλβανία (για την ακρίβεια νοτιοκεντρική), Βορειοδυτική Μικρά Ασία (αντιστοιχεί κυρίως στην ιστο- ρική Βιθυνία), Κεντρική Μικρά Ασία (αντιστοιχεί περίπου στις ιστορικές περιοχές της Φρυγίας, Λυκαονίας και Καππαδοκίας). Στην ενότητα Νησιά Αιγαίου εντάξαμε τρία νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, που σήμερα ανήκουν δύο στην Τουρκία και ένα στην Ελλάδα.
Για κάθε τόπο μετρήθηκαν οι αντίστοιχοι αριθμοί μαθητών, ώστε να προκύψουν ποσοτικά στοιχεία (αριθμοί μαθητών ανά οικισμό και ανά γεωγραφική περιοχή), συγκρίσιμα και αξιοποιήσιμα σε περαιτέρω επεξεργασία. Η σειρά αναφοράς των οικισμών ανά επαρχία είναι αυτή του μαθητολογίου.
Τόποι από τη Δυτική Μακεδονία
Η Δυτική Μακεδονία, ως γεωγραφικός χώρος, δεν παρουσιάζεται σε έναν ενιαίο πίνακα, αλλά υποδιαιρείται σε πολλούς επιμέρους, επειδή οι μαθητές προερχόμενοι από αυτήν είναι 140, δηλαδή περισσότεροι από τους μισούς, ως εκ της γεωγραφικής γειτνίασης. Για τον λόγο αυτό, οι τόποι προέλευσης εντός Δυτικής Μακεδονίας κατανέμονται στις έξι εκκλησιαστικές επαρχίες, όπως ακριβώς είναι καταγεγραμμένες στο μαθητολόγιο: Σισανίου, Γρεβενών, Καστορίας, Σερβίων – Κοζάνης, Μογλενών, Πελαγονίας.
Στους παρακάτω πίνακες περιέχονται ανά στήλη: (α) η ονομασία του οικισμού, όπως αναγράφεται στο μαθητολόγιο και σε παρένθεση η σημερινή ονομασία του, (β) ο αριθμός των μαθητών ανά οικισμό, (γ) η εκκλησιαστική επαρχία όπου ανήκε ο οικισμός, όπως αναγράφεται στο μαθητολόγιο, (δ) ο αριθμός μαθητών ανά εκκλησιαστική επαρχία και (ε) η σημερινή επαρχία όπου ανήκει ο οικισμός. Στην πέμπτη στήλη (ε) χρησιμο- ποιούμε τον όρο «σημ. επαρχία» με την ιστορική και γεωγραφική έννοια της επαρχίας που ίσχυε από το 1913 ως το 2000 (ή και ανεξάρτητου νομού), που την θεωρούμε αντιπροσωπευτικότερη για τη διαίρεση του δυτικομακεδονικού χώρου σε επιμέρους γεωγραφικές ενότητες, από αυτή του χωρισμού σε σημ. δήμους, που είναι πιο εφήμερη. Οι ονομασίες καταγράφονται με την ορθογραφία του μαθητολογίου (με προσαρμογή σε μονοτονικό).
Δυτική Μακεδονία
Επαρχία Σισανίου
Παρατηρούμε ότι στους οικισμούς της επαρχίας Σισανίου περιλαμβάνονται 15 οικισμοί της επαρχίας Βοΐου (τότε επαρχίας Ανασελίτσας), δύο της επαρχίας Καστοριάς και μία της Εορδαίας: η Βλάστη, που είναι και ο δεύτερος σε αριθμό μαθητών οικισμός (με 7 μαθητές) της εκκλησιαστικής επαρχίας Σισανίου, πράγμα που επιβεβαιώνει την ανάπτυξή της κατά την περίοδο εκείνη. Πρώτη σε αριθμό μαθητών είναι η Σέλιτσα, σημαντική κωμόπολη της Ανασελίτσας στα τέλη του 19ου αι., με βιοτεχνική ανάπτυξη. Η πρωτεύουσα της εκκλησιαστικής επαρχίας, η Σιάτιστα, που είναι και ο μεγαλύτερος πληθυσμιακά οικισμός, έχει μόνο 3 μαθητές (και αυτούς προφανώς λόγω της ύπαρξης του οικοτροφείου), εξαιτίας της ύπαρξης του Τραμπαντζείου Γυμνασίου στη Σιάτιστα.
Επαρχία Γρεβενών
Τα Γρεβενά έχουν το μεγαλύτερο ποσοστό με 12 μαθητές, ενώ η Σαμαρίνα εμφανίζεται πρώτη με 14, προφανώς λόγω του πληθυσμιακού μεγέθους του οικισμού (στην απογραφή του 1913 η Σαμαρίνα είχε 4198 και τα Γρεβενά μόνο 1723 κατοίκους).
Επαρχία Καστορίας
Στην εκκλησιαστική επαρχία Καστοριάς εντάσσονται 11 οικισμοί της επαρχίας Κα- στοριάς, 3 της Φλώρινας, με πρώτη τη Νέβεσκα, δείγμα της ανάπτυξης του οικισμού στα τέλη του 19ου αι., και 2 της Ανασελίτσας – Βοΐου. Η πρωτεύουσα Καστοριά δεν εμφανίζεται να αποστέλλει μαθητές στην Τσοτύλειο Σχολή, εφόσον, την ίδια περίοδο, διαθέτει εκπαιδευτήρια όλων των βαθμίδων, ενώ η Κοζάνη και το Μοναστήρι (πιο κάτω), παρ’ όλο που επίσης έχουν ανάλογα εκπαιδευτήρια31, έχουν μαθητές και στο Τσο- τύλι. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία στον πίνακα με 6 μαθητές του Τσουκαλοχωρίου (Σκαλοχωρίου), ενός μικρού οικισμού στα όρια των επαρχιών Ανασελίτσας (Βοΐου) και Καστοριάς, που διακρίθηκε αργότερα, στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, για τον μεγάλο αριθμό δασκάλων που ανέδειξε.
Επαρχία Σερβίων – Κοζάνης
Επαρχία Μογλενών
Επαρχία Πελαγωνείας (Πελαγονίας)
Η συνολική εικόνα αριθμού μαθητών ανά σημερινή επαρχία της Δυτικής Μακεδονίας (με την ιστορική και γεωγραφική έννοια πάντοτε και όχι την αυστηρά τρέχουσα διοικητική των σημερινών δήμων) παρέχεται ακολούθως, όπου σε κάθε σημερινή επαρχία (μάλλον επαρχία του 20ού αιώνα) αντιστοιχεί το άθροισμα των μαθητών που στο μαθητολόγιο είχαν αναφερθεί με την προέλευσή τους ανά εκκλησιαστική επαρχία, η οποία παρατίθεται σε παρένθεση.
Παρατηρείται ότι τους περισσότερους μαθητές, εκτός από την επαρχία Ανασελίτσας (Βοΐου), οι οικισμοί της οποίας περιβάλλουν το Τσοτύλι και για τον λόγο αυτό έχει περισσότερο από το ένα τρίτο (1/3) των συνόλου των Δυτικομακεδόνων μαθητών (57), εμφανίζουν οι γειτονικότερες επαρχίες Καστοριάς (20) και Γρεβενών (33). Τα Γρεβενά εμφανίζονται να πλεονεκτούν, εξαιτίας της ύπαρξης σημαντικών σχολείων στην Κα- στοριά. Τους λιγότερους μαθητές έχει η επαρχία Εορδαίας (1), προφανώς λόγω της ισχυρής παρουσίας της εθνότητας των μουσουλμάνων Κονιάρων Τούρκων στην περιοχή, ενώ περισσότερους (5) έχει η πιο μακρινή επαρχία της Πελαγονίας.
Η σημασία της ύπαρξης της Τσοτυλείου Σχολής, με Γυμνάσιο και Οικοτροφείο, για την πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη της Δυτικής Μακεδονίας είναι πασιφανής, με δεδομένο ότι σε μια μόνο τριετία εγγράφηκαν 140 μαθητές από διάφορες περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, και προφανώς, οι περισσότεροι από αυτούς θα αποφοίτησαν από το Γυμνάσιο, λαμβάνοντας μόρφωση υψηλού, για την εποχή, επιπέδου. Είναι, επίσης, ενδεικτικό της ακτινοβολίας της Σχολής το γεγονός ότι οι φοιτώντες προέρχονται από όλες τις περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, και μάλιστα από 52 διαφορετικούς οικισμούς, ανάμεσα στους οποίους υπάρχουν όχι μόνον οικισμοί ελληνόφωνοι και βλαχό- φωνοι, αλλά και πολλοί σλαβόφωνοι (Ζαγορίτσανη, Εξίσου, Βουλγαρομπλάτσι, Οσνίτσανη κ.ά.) και ένας αλβανόφωνος (Νεγοβάνη, αναγραφόμενη ως Νικοβάνη, σημ. Φλά μπουρο).
Τόποι από άλλες περιοχές
Με τον όρο «άλλες περιοχές», εννοούμε όλες τις περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και του ελληνικού βασιλείου του τέλους του 19ου αιώνα, εκτός της Δυτικής Μακεδονίας με τη γεωγραφική έννοια που ορίσαμε πιο πάνω, στις οποίες εντάξαμε, με κριτήρια γεωγραφικά, όπως προαναφέραμε, τις εκκλησιαστικές επαρχίες που αναγράφονται στο μαθητολόγιο.
Στους παρακάτω πίνακες περιέχονται ανά στήλη: (α) Η ονομασία του οικισμού, όπως αναγράφεται στο μαθητολόγιο και σε παρένθεση η σημερινή ονομασία του, εάν πρόκειται για οικισμό εντός των ορίων της σημερινής επικράτειας, ή άλλη διευκρινιστική πληροφορία. Για τους οικισμούς εκτός ελληνικής επικράτειας αναγράφεται η σημερινή ονομασία σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις. (β) Ο αριθμός των μαθητών ανά οικισμό. (γ) Η εκκλησιαστική επαρχία όπου ανήκε ο οικισμός, όπως αναγράφεται στο μαθητολόγιο. (δ) Ο αριθμός μαθητών ανά εκκλησιαστική επαρχία. (ε) Η σημερινή επαρχία ή ο νομός όπου ανήκει ο οικισμός ή άλλη γεωγραφική υπαγωγή του(Η στήλη αυτή δεν υπάρχει σε όλες τις ενότητες, αλλά εκεί όπου κρίνεται απαραίτητο). Με την έννοια σημ. νομός εννοούμε νομός του 20ού αιώνα, ή αντίστοιχη περιφερειακή ενότητα που αντικατέστησε, γεωγραφικά (όχι διοικητικά), κατ’ όνομα μόνο, τον νομό. Οι ονομασίες καταγράφονται με την ορθογραφία του μαθητολογίου (με προσαρμογή στο μονοτονικό). Κάτω από τους πίνακες παρατίθενται σχόλια, σε ορισμένες περιπτώσεις.
Κεντρική Μακεδονία
Οι μαθητές από τις γειτονικές προς τη Δυτική Μακεδονία περιοχές (Ημαθία, Πιερία, Πέλλα) είναι φυσικό να έχουν περισσότερους μαθητές στο Τσοτύλι, ενώ η μεγαλούπολη Θεσσαλονίκη έχει μόνο δύο μαθητές, εξαιτίας της ύπαρξης εκπαιδευτηρίων στην πόλη.
Αξιοσημείωτο είναι το ποσοστό των μαθητών από τη Χαλκιδική (6), που είναι σχεδόν οι μισοί από όλους τους μαθητές της Κεντρικής Μακεδονίας και μάλιστα από περιοχές ορεινές (Λιαρίγκοβη, αναγραφόμενη ως Λιαριγκόβη – Αρναία), ημιορεινές (Βραστά), πεδινές (Ορμύλια) και παραθαλάσσιες (Άγιος Νικόλαος).
Ανατολική Μακεδονία
Παρατηρείται ποικιλία στη γεωγραφική διασπορά των τόπων προέλευσης των μα- θητών (και από τους τρεις νομούς της Ανατολικής Μακεδονίας), αλλά επισημαίνεται ότι και οι τρεις μαθητές προέρχονται από το νοτιότερο τμήμα της Ανατολικής Μακεδονίας, όπου το ελληνικό στοιχείο ήταν πληθυσμιακά ισχυρότερο.
Δυτική Θράκη
Ανατολική Θράκη
Η διπλή αναφορά Καστανέαι / Καστανιαί και Δελιάνη / Δελιόνες οφείλεται στο ότι στο μαθητολόγιο ό ίδιος οικισμός αναφέρεται με διαφορετικά ονόματα σε δύο εγγραφές.
Βόρεια Ήπειρος
Οι περισσότεροι οικισμοί βρίσκονται κοντά στη σημερινή ελληνοαλβανική μεθόριο και είναι γνωστοί ιστορικά ως κατοικούμενοι από ορθόδοξους χριστιανούς με ελληνική εθνική συνείδηση. Οι περισσότεροι βρίσκονται στην περιοχή Κορυτσάς, η οποία γειτνιάζει και συνορεύει με τη Δυτική Μακεδονία και ανήκε διοικητικά (κατά την περίοδο αναφοράς – τέλη του 19ου αι.) στο βιλαέτι Μοναστηρίου.
Νότια Ήπειρος
Η Καστάνιανη αναφέρεται στη πρώτη εγγραφή ως ανήκουσα στην επαρχία Ιωαννίνων και στη δεύτερη στην επαρχία Δρυινουπόλεως. Δεν πρόκειται για την Καστάνιανη Κόνιτσας (σημ. Καστανιά), διότι αυτή ανήκε στην εκκλησιαστική επαρχία Βελλάς, η οποία αναφέρεται στις εγγραφές του μαθητολογίου άλλοτε ως επαρχία Βελλά και άλλοτε ως επαρχία Βελλάς. Το Λιασκοβέτσι αναφέρεται στη δεύτερη εγγραφή ως Λιασκοβίτσι. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τους 9 μαθητές της επαρχίας Ιωαννίνων οι 8 είναι από το Ζαγόρι, περιοχή γνωστή για την επίδοση των κατοίκων της στα γράμματα. Συνολικά, από τους 17 μαθητές της Νότιας Ηπείρου, οι 9 είναι από το Ζαγόρι, κατανεμόμενοι ως εξής: Δυτικό Ζαγόρι 1 (Πάπιγγο), Κεντρικό Ζαγόρι 5 (Μονοδένδρι, Κάτω Σουδενά Φραγγάδες, Λιασκοβέτσι) και Ανατολικό 3 (Γρεβενίτι).
Κεντρική Αλβανία
Η εκκλησιαστική επαρχία αναφέρεται δύο φορές με το τυπικό, εκκλησιαστικό της όνομα (Βελεγράδων) και μία με το γεωγραφικό (Βερατίου). Προξενεί εντύπωση η ύπαρξη μαθητή από το Ελμπασάν (αναγράφεται ως Ελβασάν) και τον Αυλώνα, πόλεις με αλβανική μουσουλμανική πλειονότητα πληθυσμού.
Περιοχή Σκοπίων
Προφανώς πρόκειται για μαθητή προερχόμενο από την πολυπληθή, την εποχή εκείνη, βλαχόφωνη ελληνική κοινότητα των Σκοπίων.
Θεσσαλία
Οι περισσότεροι μαθητές της Θεσσαλίας προέρχονται από γειτονικούς προς τη Δυτική Μακεδονία οικισμούς (Τύρναβος, Καζακλάρ, Κοκκινοπλός, Λειβάδι, Λυκούδι, Βερδικούσα, Τσαριτσάνη, Βελεμίστι, Καστανιά). Πρόκειται για οικισμούς που ανήκαν είτε στην Οθωμανική αυτοκρατορία (εκκλησιαστικές επαρχίες Σερβίων και Ελασσόνας), είτε από τις μεθόριες προς την οθωμανική επικράτεια περιοχές του ελληνικού κράτους. Η παρουσία πολλών μαθητών από τη Θεσσαλία (23 συνολικά) σχετίζεται προφανώς και με τη διαμονή πολλών Δυτικομακεδόνων στη βόρεια Θεσσαλία, είτε ως μετακινούμενων εποχιακά κτηνοτρόφων, από τις περιοχές Γρεβενών και Ανασελίτσας, είτε ως πλανόδιων οικοδόμων, είτε ως καταφυγόντων στο έδαφος της ελληνικής επικράτειας κάθε είδους φυγόδικων, ληστανταρτών, επαναστατών κλπ. Ελλήνων της Δυτικής Μακεδονίας διωκόμενων από τις οθωμανικές αρχές. Αξιοπρόσεκτος είναι ο μεγάλος αριθμός (5) μαθητών από τον Τύρναβο.
Στερεά Ελλάδα
Στη Στερεά Ελλάδα συμπεριλάβαμε και την Εύβοια, εφ’ όσον τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου που έχουν μαθητές στο Τσοτύλι βρίσκονται σε πολύ μεγάλη απόσταση από την Εύβοια (βορειοανατολικό Αιγαίο). Παρ’ όλο που οι οικισμοί της Στερεάς Ελλάδας είναι μόνον 7, είναι εντυπωσιακή η μεγάλη γεωγραφική διασπορά τους, από το βορειοανατολικό άκρο (Ξηροχώρι Εύβοιας) μέχρι τα νοτιοδυτικά (Αράχωβα Ναυπακτίας).
Πελοπόννησος
Οι οικισμοί της Πελοποννήσου παρουσιάζουν επίσης ευρεία γεωγραφική διασπορά, από τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο (Ανδρίτσαινα) μέχρι τη βορειοανατολική (Άργος και Ναύπλιο). Πιθανώς η ύπαρξη μαθητών από τη μακρινή (προς το Τσοτύλι και τη Δυτική Μακεδονία) Πελοπόννησο να σχετίζεται με την παρουσία πλανόδιων οικοδόμων – μαστόρων της πέτρας από τα μαστοροχώρια της Ανασελίτσας στην Πελοπόννησο κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, σε μακρόχρονες αποδημίες τους .
Βορειοδυτική Μικρά Ασία
Η Χαλκηδόνα αναφέρεται δύο φορές, την πρώτη με το ελληνικό όνομα Χαλκηδών και τη δεύτερη με το τουρκικό Καδήκιοϊ. Αν και προάστιο της Κωνσταντινούπολης, κατά την εποχή αναφοράς (1892-95) ανήκε στο σαντζάκι Ισμίτ (Νικομήδειας).
Αργότερα εντάχθηκε στο βιλαέτι Κωνσταντινούπολης41. Εκτός από αυτή, οι άλλοι οικισμοί βρίσκονται είτε στο έδαφος της ιστορικής Βιθυνίας, κατανεμόμενοι διοικητικά, στα τέλη του 19ου αι., στο σαντζάκι Ισμίτ (Νικομήδειας) (Νικομήδεια), και στο βιλαέτι Προύσας ή Χουνταβεντικιάρ (Κίος, Μπιλετζίκ, Λεύκη), είτε στην ιστορική Μυσία και (διοικητικά) στο βιλαέτι Προύσας (Πάνορμος, Κιουπλιά).
Κεντρική Μικρά Ασία
Οπωσδήποτε οι πιο εντυπωσιακές καταχωρίσεις εγγραφών στο μαθητολόγιο είναι αυτές των μαθητών από την Κεντρική Μικρά Ασία. Οι τόποι προέλευσης, που είναι οι πιο μακρινοί από το Τσοτύλι μεταξύ όλων των άλλων, διακρίνονται σε οικισμούς στο δυτικό μέρος της Μικράς Ασίας (Εσκί Σεχίρ, Κιουτάχεια), που ανήκαν εκκλησιαστικά στην Άγκυρα, αλλά διοικητικά στο βιλαέτι Προύσας ή Χουνταβεντικιάρ, και σε οικισμούς στο ανατολικό μέρος, δηλαδή στην ιστορική Καππαδοκία (Καρβάλη, Συνασσός (ή Σινασός), Ανακού), που ανήκαν διοικητικά στο βιλαέτι Κόνυα (Ικονίου).
Νησιά Αιγαίου
Νησιά Ιονίου
Εντυπωσιακό είναι και το γεγονός όλες φοίτησης στην Τσοτύλειο Σχολή μαθητών από μακρινά όλες τη Δυτική Μακεδονία νησιά, όλες η Κεφαλλονιά και τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου. Για τα τελευταία, προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι γειτνίαζαν με τα μικρασιατικά παράλια, όπου υπήρχαν όλες και αξιόλογες ελληνικές σχολές, με πλησιέστερη αυτή των Κυδωνιών (Αϊβαλί).
Η γεωγραφική κατανομή των τόπων προέλευσης των μαθητών ανά περιοχή, συνοψίζεται ως εξής: Από τη Δυτική Μακεδονία 140 μαθητές και από όλες περιοχές 131. Αναλυτικά όλες οι περιοχές παρουσιάζουν τον ακόλουθο αριθ- μό ανά περιοχή:
Η ευρεία γεωγραφική εμβέλεια και ακτινοβολία της Τσοτυλείου Σχολής, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα (αλλά και αργότερα), οφείλεται κατά μέγιστο μέρος στην ύπαρξη του οικοτροφείου, που δημιουργήθηκε χάρη στη δράση των φιλογενών αποδήμων της Ανασελίτσας και της γύρω περιοχής της Δυτικής Μακεδονίας στην Κωνσταντινούπολη. Οι Ανασελιτσιώτες απόδημοι, αρχικά οικοδόμοι και αργότερα εργολάβοι, έμποροι και άνθρωποι του πνεύματος σταδιοδρόμησαν στην Κωνσταντινούπολη μετά από πολλών δεκαετιών ή και αιώνων άσκηση της αρχικής τους τέχνης, της μαστορικής, η οποία συ- ντέλεσε στην ανάπτυξη ενός ιδιαίτερα σημαντικού κοινοτικού βίου στα μαστοροχώρια της Ανασελίτσας, από τις αρχές ακόμη του 19ου αιώνα46. Η ανάπτυξη αυτή του κοινοτι- κού βίου εξαιτίας των αποδημιών των μαστόρων, που έστελναν εμβάσματα στους οικι- σμούς – ιδιαίτερες πατρίδες τους47, ήταν η συνέχεια της εμποροβιοτεχνικής ανάπτυξης των ορεινών δυτικομακεδονικών οικισμών κατά τον 18ο αιώνα, γεγονός που παρατη- ρήθηκε γενικότερα στον ελληνικό χώρο, ονομάστηκε «αναγέννηση των ορεινών οικι- σμών»48 και συνδυάστηκε με την ανάπτυξη του κοινοτισμού στους οικισμούς της υπαί- θρου στον ευρύτερο ελληνικό χώρο κατά την ύστερη Τουρκοκρατία49.
Την εμβέλεια της Τσοτυλείου Σχολής έχουν επισημάνει και άλλοι συγγραφείς, όπως ο Παναγιώτης Παπανικολάου, ο οποίος παραθέτει ενδεικτικά ονόματα αποφοίτων της περιόδου 1892 ως 1906 από διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου.
Ανάλογη ήταν και η φήμη και εμβέλεια του (γειτονικού προς την Τσοτύλειο Σχολή) Τραμπαντζείου Γυμνασίου Σιάτιστας, ιδρυμένου από το 1888-8952, πριν ακόμα η Τσο-
τύλειος Σχολή ολοκληρωθεί σε πλήρες Γυμνάσιο. Ο συγγραφέας της ιστορίας του Αν. Δάρδας αναφέρει53 χαρακτηριστικά τόπους καταγωγής και αντίστοιχους αριθμούς μα- θητών για τις σχολικές περιόδους 1892-93 και 1893-94
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αδαμίδης, Αλέξανδρος Κ., Το Τσοτύλι Κοζάνης, έκδ. Δήμου Τσοτυλίου, Θεσσαλονίκη 1992.
Αναγνωστοπούλου, Σία, Μικρά Ασία 19ος αιώνας – 1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες.
Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, εκδ. Πεδίον, Αθήνα 2013.
Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος Α., Η Μακεδονία στις παραμονές του Μακεδονικού Αγώνα (1894-1904), εκδ. Μπαρμπουνάκη, Θεσσαλονίκη 1986.
Βαρσαμίδης, Αθανάσιος Ζ., Η περιοχή Βοΐου (Ανασελίτσα) της Δυτικής Μακεδονίας κατά τον 19ο – αρχές 20ού αιώνα. Οικονομικός βίος και επαγγελματική σύνθεση από άγνω- στες αρχειακές πηγές της τοπικής ιστορίας, εκδ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2007.
Βασιλάκης, Γεώργιος Β., Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης (Η ζωή και η δράσις μιας εκατονταετίας), Θεσσαλονίκη 1972.
Γιομπλάκης, Αθανάσιος Θ., «Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης. Το πνευματι- κόν ίδρυμα που προσέφερεν υψίστας υπηρεσίας εις το έθνος», Μακεδονική Ζωή 43 (Δεκέμβριος 1969), 10-13.
Γιομπλάκης, Αθανάσιος Θ., Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, Θεσσαλονίκη 1978.
Γιομπλάκης, Αθανάσιος, Η Εράτυρα, Θεσσαλονίκη 1985.
Γκέκας, Σάκης και Ζήκας, Στέλιος, Το Βόϊο και η περιοχή του Άργους Ορεστικού της Δυτι- κής Μακεδονίας κατά την Οθωμανική περίοδο 16ος – 17ος αι., εκδ. Ερωδιός, Θεσσα- λονίκη 2014.
Δάρδας, Αναστάσιος Ν., Η εκπαίδευση στη Δυτική Μακεδονία κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1995.
Δάρδας, Αναστάσιος Ν., Η ίδρυση και η λειτουργία του Τραμπάντζειου Γυμνασίου Σιάτι- στας με την εποπτεία της Εκκλησίας. Συμβολή στην εκκλησιαστική και εκπαιδευτική ιστορία της Δυτικής Μακεδονίας, έκδ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1997.
Δάρδας, Αναστάσιος Ν., «Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα και τα εκπαιδευ- τήρια στη Δυτική Μακεδονία στα τέλη του 19ου αιώνα», στο Α. Ανδρέου και Σ. Η- λιάδου – Τάχου (επιμ.), Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου Η ελληνική παιδεία από τον 18ο έως τον 20ό αι. Ερευνητικές συνιστώσες, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Παιδαγωγική Σχολή, Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης – Τμήμα Νηπιαγωγών, Φλώρινα 2005, σ. 483-491.
Δελιαλής, Ν. Π. και Χασιώτης, Ι. Κ., «Ο Στέφανος Νούκας (1836-1931). Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης και η ίδρυσις της Σχολής του Τσοτυλίου (1871)», Μα- κεδονική Ζωή 37 (Ιούνιος 1969), 18-25.
Δημητριάδης, Βασίλης, «Η ανάπτυξη της κοινοτικής οργάνωσης των χωριών της Μακε- δονίας και η φορολογική πολιτική του οθωμανικού κράτους», στο Ν. Πανταζόπου- λος και Α. Καραθανάσης (επιμ.), Συμπόσιο Η Διαχρονική Πορεία του Κοινοτισμού στη Μακεδονία (9-11/12/1988), Κέντρο Ιστορίας Δήμου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 306-320.
Δημητριάδης, Ευάγγελος Π., Ιστορία της Πόλης και της Πολεοδομίας: Ευρωπαϊκοί Πολιτι- σμοί. Μυκηναϊκοί Χρόνοι ώς τις Αρχές του 20ού Αι., εκδ. Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλο- νίκη 1995.
Δημητριάδης Ευάγγελος Π, «Η αναγέννηση των οικισμών του ελληνικού χώρου κατά την όψιμη Τουρκοκρατία», στο Α.-Φ. Λαγόπουλος (επιμ.), Ιστορία της Ελληνικής Πό- λης, εκδ. Ερμής και περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες, Αθήνα 2004, σ. 357-370.
Δημητριάδης Ε. Π. και Τσότσος, Γ. Π., «Μεθοδολογία διερεύνησης ιστορικής γεωγραφί- ας: Το παράδειγμα της επαρχίας Ανασελίτσας Δυτικής Μακεδονίας κατά τον 19ο – αρχές 20ού αιώνα», στο Ε. Π. Δημητριάδης και Γ. Καυκαλάς και Κ. Τσουκαλά (επιμ.), Πόλεως Λόγος, Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Α.- Φ. Λαγόπουλο, έκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 225-238.
Δώσσας, Γεράσιμος Μ. και Καλογερόπουλος, Νίκος (επιμ.), Το παζάρι του Τσοτυλίου, Ημερίδα στο Τσοτύλι, 7 Αυγούστου 2004, Δήμος Τσοτυλίου, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Τσοτύλι 2006.
Ζιώγου – Καραστεργίου, Σιδηρούλα, Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, η Οθωμανική Διοίκηση και η Εκπαίδευση του Γένους. Κείμενα – Πηγές: 1830-1914, εκδ. Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1998.
Ηλιάδου – Τάχου, Σοφία, Η εκπαίδευση στη Δυτική και Βόρεια Μακεδονία (1840-1914) από τα αρχεία των Μητροπόλεων Σερβίων – Κοζάνης, Σισανίου, Καστοριάς, Μογλενών, Πελαγονίας, Πρεσπών και Αχριδών. Συμβολή στην ιστορία της εκπαίδευσης του μείζο- νος Μακεδονικού χώρου, εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 2001.
Καλινδέρης, Μιχαήλ Α., Ο Βίος της Κοινότητος Βλάτσης επί Τουρκοκρατίας εις το Πλαίσι- ον του Δυτικομακεδονικού Περιβάλλοντος, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσα- λονίκη 1982.
Καραθανάσης, Αθανάσιος Ε., Θεσσαλονίκεια και Μακεδονικά, εκδ. Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996.
Κοντογιάννης, Παντελής, Γεωγραφία της Μικράς Ασίας, Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελί- μων βιβλίων, Αθήνα 1921.
Κορδώσης, Μιχαήλ, «Η Βελλά στους νεώτερους χρόνους», στο Ε. Γαβρά και Κ. Γκιουφή και Γ. Τσότσος (επιμ.), Πολιτισμός και Χώρος στα Βαλκάνια 17ος-20ός αιώνας. Διε- θνές Συμπόσιο, εκδ. Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2015, σ. 111-118.
Κωστόπουλος, Αριστοτέλης, Σκαλοχώρι, Θεσσαλονίκη 2004.
Λαγόπουλος, Αλέξανδρος – Φαίδων, Εγχειρίδιο Πολεοδομίας, Με’ρος Α΄, Θεωρία Πολεοδο- μίας (Πολεολογία), τ. Ι, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχο- λή, Θεσσαλονίκη 1977.
Λούστας, Νικόλαος Α., Η Ιστορία του Νυμφαίου – Νέβεσκας – Φλωρίνης, εκτύπ. Π. Ζήτη, Θεσσαλονίκη 1988.
Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, Εκατονταετηρίς 1871-1971 (Πρακτικά Ημε- ρίδας), Θεσσαλονίκη 1972.
Μαντζούκας, Στέργιος Χ., «Ιεροδιάκονος Στέφανος Νούκας, ο μεγάλος της Εκκλησίας και του Γένους διδάσκαλος», Μακεδονική Ζωή 65 (Οκτώβριος 1971), 11-15.
Μουτσόπουλος, Νικόλαος, «Κουδαραίοι Μακεδόνες και Ηπειρώτες Μαΐστορες, οι πρό- δρομοι των πρώτων Ελλήνων τεχνικών επιστημόνων», στο Πρώτοι Έλληνες Τεχνι- κοί Επιστήμονες Περιόδου Απελευθέρωσης, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, Αθή- να1976, σ. 353-433.
Μπακαΐμης, Αλέξανδρος, Μαστόροι και καλφάδες της Δυτικής Μακεδονίας, Σύλλογος Δυ- τικομακεδόνων Ν. Τρικάλων, Τρίκαλα 1982.
Μπακαΐμης, Αλέξανδρος, «Μυρίσαι το άριστον»: Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφό- της και η τηλαυγής και τηλέκλειτος Τσοτύλιος Σχολή εν κειμένοις και εικόσι φθεγγο- μέναις, Θεσσαλονίκη 1994.
Μπονίδης, Κυριάκος, Οι Ελληνικοί Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι ως φορείς εθνικής παιδείας και πολιτισμού στη διαφιλονικούμενη Μακεδονία (1869-1914), εκδ. Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη – Αθήνα 1996.
Ντάσιου, Κωνσταντίνα, Εφαρμογή των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών για την καταγραφή και μελέτη ιστορικών συγκοινωνιακών δικτύων: η περίπτωση της Νοτιο- δυτικής Μακεδονίας, Ανέκδοτη Διδακτορική Διατριβή, Τμ. Πολιτικών Μηχανικών Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2014.
Ντάσιου, Κωνσταντίνα και Τσότσος, Γεώργιος, «Οι ιστορικές διαδρομές των εποχιακών μετακινήσεων των κοπαδιών της νοτιοδυτικής Μακεδονίας: Η περίπτωση της Βλά- στης και των Ναμάτων», στο Λιβάδια – Κτηνοτροφία – Έρευνα και Ανάπτυξη, Πρακτι- κά 3ου Πανελληνίου Λιβαδοπονικού Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη 1-3/10/2014), Ελληνι- κή Λιβαδοπονική Εταιρεία, Θεσσαλονίκη 2014, σ. 35-40.
Παναγιωτίδης, Γ. «Τα εν Τσοτυλίω ελληνικά εκπαιδευτήρια της Μακεδονικής Φιλεκπαι- δευτικής Αδελφότητος», Μακεδονικόν Ημερολόγιον Παμμακεδονικού Συλλόγου (1912), 193-197.
Παπαδόπουλος, Στέφανος Ι., Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνι- σμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, Εταιρεία Μακε- δονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970.
Παπανικολάου, Παναγιώτης Κ., Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης και τα εκπαι- δευτήρια Τσοτυλίου, εκδ. Βοϊακής Εστίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1971.
Πρεβελάκης, Ελευθέριος, «Η Ποσοτική Ιστορία», Μνημοσύνη 8 (1980-1981), 285-304. Σιώκης, Νικόλαος, «Η κοινωνική, εκπαιδευτική και πολιτική πραγματικότητα στον μα-
κεδονικό χώρο: Μαρτυρίες από ένα ανέκδοτο οδοιπορικό του παιδαγωγού Χαρίσιου
Παπαμάρκου το φθινόπωρο του 1875», στο Γ. Τσότσος (επιμ.), Πατρίδες: Θράκη, Μακεδονία, Βόρεια Ήπειρος, Κωνσταντινούπολη, Μικρά Ασία, Πόντος, Καππαδοκία, Κύπρος. Αφιέρωμα στον Καθηγητή Αθανάσιο Ε. Καραθανάση, εκδ. Σταμούλη, Θεσσα- λονίκη 2018 (στον παρόντα τόμο).
Τσότσος, Γεώργιος, Π., Γαλατινή Γαλατινή Βοΐου Κοζάνης: Ανθρωπογεωγραφική – Λαο- γραφική Προσέγγιση Δυτικομακεδονικού Χώρου, έκδ. Συνδέσμου Γραμμάτων και Τε- χνών Νομού Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1998.
Τσότσος, Γεώργιος, «Δυτικομακεδόνες μαστόροι: γεωγραφική επισκόπηση των τόπων προέλευσής τους», στο Περί Πετρογέφυρων Γ΄: Μαστόροι και Γεφύρια, Πρακτικα’ Γ΄ Επιστημονικής Συνάντησης Κέντρου Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών, Αθήνα 2009, σ. 243-261.
Τσότσος, Γεώργιος Π., Ιστορική Γεωγραφία Δυτικής Μακεδονίας: Το Οικιστικό Δίκτυο 14ος – 17ος αιώνας, εκδ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2011.
Τσώτσης, Χρήστος Β., Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης και το Γυμνάσιον Τσοτυ- λίου, Θεσσαλονίκη 1971.
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, Διεύθυνσις Στατιστικής, Απαρίθμησις των κατοίκων των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913, Εν Αθήναις, εκ του Εθνικού Τυπο- γραφείου 1915, στο http://www.e- demography.gr/ElstatPublications/censuses/docs/eDemography_Metadata_Census es_Doc_000071_gr.pdf (πρόσβαση 1-6-2017).
Johnston, R.J., Gregory, D., Hagget, P., Smith, D., Stoddart, D.R. (επιμ.), The Dictionary of Human Geography (D.H.G.), Basil Blackwell, Southampton 1981.
Rand, Mc Nally & Co., New 14×21 map of Turkey in Asia, χ.τ. 1895 [Cartography Associ- ates, David Rumsay Collection].
Magocsi, Paul Robert, «Map 17: Cultural and Educational institutions before 1914», στο Historical Atlas of Central Europe, Revised and Expanded Edition, University of Wa- shington Press, Seattle WA 2002, στο https://www.amazon.com/Historical-Atlas- Central-Europe-Expanded/dp/0295981466 (πρόσβαση 3-9-2017).
