Αναδημοσίευση από το 12ο τεύχος του του περιοδικού «e-Δίαυλος»
Ο τρανός χορός αντιπροσωπεύει ένα ταξίδι στο χρόνο, που εκφράζει τη διηνεκή Ιστορία και την ευθυτενή παράδοση του αρχαίου Ελληνισμού και της πονεμένης Ρωμιοσύνης. Τον χόρευαν σε γάμους αλλά και το Δεκαπενταύγουστο στη Δυτική Μακεδονία..
Ο τρανός χορός σε γάμους
Σε χωριά του Βοϊου, και πιο συγκεκριμένα στον Πελεκάνο, στην Εράτυρα, στο Σισάνι , στη Γαλατινή, αλλά και στην πόλη της Σιάτιστας, στους γάμους το γλέντι από το σπίτι του γαμπρού μεταφερόταν στο μεσοχώρι, για να χορέψει η νύφη και ο γαμπρός αλλά και όλοι οι συγγενείς. Το επιστέγασμα του χορού στην πλατεία ήταν ο «Τρανός χορός», ένας μεγαλόπρεπος δωρικός χορός, ήρεμος με συμμετρικές κινήσεις, αργός στα βήματα στην αρχή και γρήγορος πηδηχτός προς το τέλος.
(“Ο τρανός χορός “ στο γάμο της Βασιλικής και του Δημητρίου Πλαζομίτη στο χωριό Πελεκάνος Βοίου – αρχ. Θ. Λειψιστινού)
Πρόκειται για χορό που έχει χαρακτήρα ιεροτελεστίας και όχι διασκέδασης. Αποτελεί έκφραση λύπης των συγγενών της νύφης και χαράς της οικογένειας του γαμπρού. Οσοι μετέχουν είναι όρθιοι, ευθείς, ευθυτενείς και κατακόρυφοι, χωρίς κυρτώσεις. Συμμετείχε όλο το συγγενολόι του γαμπρού και της νύφης στον Τρανό χορό, σχημάτιζοντας ένα τρανό κύκλο, με το κεφάλι ψηλά και το βλέμμα μακριά με σοβαρό και περήφανο ύφος. Όλοι αγέρωχοι!
Μπροστά ο νούνος, μετά ο πατέρας του γαμπρού και της νύφης, ακολουθούσαν τα αδέλφια των νεόνυμφων και κατόπιν οι άνδρες, πιασμένοι με τα χέρια τεντωμένα κάτω και με τα δάχτυλα των χεριών τους πλεγμένα και, τέλος, οι γυναίκες πιασμένες αγκαζέ.
Τελευταίος από τους άντρες και δίπλα στη νύφη ήταν ο γαμπρός. Μετά τη νύφη, η κουμπάρα. Όλοι συγχρονίζονταν με το βηματισμό του νούνου. Έκαναν ένα βήμα μπροστά και ένα βήμα πίσω. Αφού έρχονταν τρεις γύρους, τον τρανό χορό τον έκλεινε ο γαμπρός με το τραγούδι:
Κόρ’ απ’ την ανατολή κι άγουρος απ’ την αγνιά
πάησαν κι ανταμώθηκαν στουν ξηροπόταμον.
-Πέρασέ μου νιούτσικι, πάρε τα παπούτσια μου.
-Δεν τα θέλω κόρη μου, δεν τα καταδέχομαι.
Στη συνέχεια, έφευγαν οι άνδρες κατά την εναλλαγή από τον αργό στο γρήγορο ρυθμό, ενώ τα μπρατίμια με τις όμορφες ποδιές περίζωναν ασφυκτικά για λίγα λεπτά τα όργανα από ενθουσιασμό και κέφι και κάποιες φορές έπαιρναν τα καπέλα από τους οργανοπαίκτες και τα πετούσαν ψηλά.
Με την απομάκρυνση των αντρών, έμειναν μόνο οι γυναίκες για να χορέψει η νύφη το νυφιάτικο, αργό γυναικείο χορό με μικρά δωρικά βήματα που χορεύεται μόνο σε γάμους. Χόρευε σεμνά και καμαρωτά. Προσκυνούσε μια φορά στην αρχή και μια φορά στο τέλος του χορού.
Ο χορός στο μεσοχώρι κρατούσε μέχρι να βασιλέψει ο ήλιος και συνεχιζόταν στο σπίτι του γαμπρού ως στα ξημερώματα μέσα σε ένα περιβάλλον γιορτής, χαράς και ευτυχίας.
Από προφορική παράδοση της Σιάτιστας, όπως γράφει ο Αθανάσιος Δάρδας, ο χορός αυτός ανάγεται σε ιστορικό γεγονός του 1784, όταν πεντακόσιοι γενναίοι Σιατιστινοί με αρχηγό τον προεστό Νιόπλιο απέκρουσαν, από το αρχοντικό της ηρωίδας Κυρά- Σανούκως Χατζηγιάννη, την πρώτη επιδρομή Τουρκαλβανών που επιχείρησαν να πατήσουν την πόλη.
Η αρχή του τραγουδιού ήταν:
Πέντε κάστρα πουλιμούσαν για τ’ ισένα κυρά νύφη
κι άλλα πέντε μάλωναν για τα δυο σου μαύρα μάτια
για το μελτζανό σου χείλι και τον άσπρο σου λαιμό…
Ο τρανός χορός στα Βλαχοχώρια
Ο τρανός χορός είναι, επίσης, χαρακτηριστικός χορός στα Βλαχοχώρια, στη Βλάστη, στο Περιβόλι και στη Σαμαρίνα. Χορεύεται κυρίως το Δεκαπενταύγουστο, χωρίς όργανα αλλά μόνο με τραγούδι.Είναι χορός φωνητικός και όχι χορός ενόργανος, όπως του γάμου. Τα τραγούδια που λέγονται είναι λυρικά, ερωτικά, ιστορικά, ηρωικά και κλέφτικα. Χορεύεται περίπου με τα ίδια βήματα, με επισημότητα και έχει καθολική συμμετοχή και κοινωνικά χαρακτηριστικά.
Τα κοινά τα χαρακτηριστικά της δομής του με τον τρανό χορό του γάμου είναι: η υποστατική ιεράρχηση, η κατάφαση της διακριτής ετερότητας των φύλων, η διάσωση της διανθρώπινης κοινωνίας, η αταλάντευτη κοινοτική βούληση για ιστορική συνέχεια, ο πόθος για μια ζωή όρθια και ελεύθερη, αδούλωτη και αυτεξούσια, η διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς και της νιότης στο χορό της ελευθερίας και της αγάπης για τη ζωή. Η διαφορά με τον τρανό χορό στους γάμους είναι ότι είναι χορός πάγκοινος, συμμετοχικός και καθολικός. Χορός ενότητας που δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής σε όλους χωριού και όχι μόνο στους συγγενείς. Χορός που δεν θέλει θεατές αλλά μετόχους.
Κυκλοτερός είναι ο Τρανός χορός αλλά ποτέ κλειστός χορός- κύκλος, για να μπαίνουν όσοι επιθυμούν. Επιτυγχάνει να μετατρέψει σε τραγούδι και χορό τη ζωή, δίνει τη δυνατότητα να μπει στον κύκλο-χορό όλο το χωριό ενιαίο. Τους αγκαλιάζει όλους, αγαπημένους και μαλωμένους, μικρούς και μεγάλους, άνδρες και γυναίκες. Δεν υπάρχει το ατομικό εγώ αλλά το συλλογικό εμείς, δεν χορεύει το άτομο, αλλά ταυτίζεται χορεύοντας με το κυρίαρχο στοιχείο του συλλογικού εμείς της κοινότητάς του.
Υπάρχουν άγραφοι κανόνες που καθορίζουν τα θέματα και τις διαδικασίες σύμφωνα με τους οποίους τα άτομα εντάσσονται στο ενιαίο χορευτικό σύνολο και οι οποίοι τηρούνται με θρησκευτική ευλάβεια απ΄όλους. Τα άτομα εντάσσονται στο χορό με ηλικιακή ιεράρχηση. Οι γεροντότεροι είναι αυτοί που μπαίνουν μπροστά και οδηγούν τις δύο ομάδες που τον απαρτίζουν, ακολουθούν οι μεσήλικες, κατόπιν οι νεότεροι και μετά οι γυναίκες με την ίδια αυστηρή ιεράρχηση. Στην κεφαλή του Χορού, βρίσκεται ο γεροντότερος πάντων που «σέρνει το χορό» με το χορευτικό και φωνητικό τραγούδι που τραγουδιέται πρώτα από τους άνδρες που αποτελούν το μισό μπροστινό Χορό και επαναλαμβάνεται το ίδιο από τις γυναίκες που συγκροτούν το υπόλοιπο μισό του Χορού. Βροντοφωνούν οι άνδρες, αντιφωνούν οι γυναίκες. Έτσι, σχηματίζεται ένας τεράστιος κύκλος «με μία κεφαλή». Στο μέσον του κύκλου εποπτεύει ο τελετάρχης, πρόσωπο σεβαστό και αποδεκτό από την κοινωνική ομάδα, ο οποίος συντονίζει τον χορό, δίνει τον τόνο και ρυθμίζει κάθε λεπτομέρειά του.
Το τραγούδι αρχίζει από τον κορυφαίο και επαναλαμβάνεται ρυθμικά από τις υπόλοιπες ομάδες. Παλιότερα η σειρά του Τρανού Χορού καθοριζόταν από την κοινωνική σύνθεση του χωριού. Μπροστά χόρευε η εύπορη τάξη των εμπόρων, ακολουθούσαν οι βιοτέχνες και μετά οι κτηνοτρόφοι με τις άσπρες φουστανέλες και, τέλος, έκλειναν τον κύκλο οι αγωγιάτες με τις μαύρες τους φουστανέλες.
Ο Δωρικός χορός
Ο Τρανός Χορός άντεξε στο χρόνο, γιατί έχει ανθρωπιά και ομορφιά. Διατηρήθηκε ανέπαφος, όπως τον τραγουδούσαν οι παππούδες μας.Είναι μοναδικό πολιτισμικό γεγονός.Ο μελετητής του βλαχόφωνου ελληνισμού Αχ. Λαζάρου επισημαίνει κοινά στοιχεία του Τρανού χορού με τον αρχαίο διθύραμβο στο χορευτικό βηματισμό και στον ρυθμό των τραγουδιών.
Ο χορός αποτελεί μία ανώτατη έκφραση της τοπικής κοινωνίας, στενά συνδεδεμένης με μεγάλες θρησκευτικές γιορτές και πανηγύρεις, με τους κύκλους της ζωής, όπου δίνεται η ευκαιρία να καταδειχθεί η κοινωνική συνοχή και οι άγραφοι κανόνες αιώνων, όπου το ατομικό ταυτίζεται απόλυτα με το συλλογικό εμείς. O Tρανός Χορός, το διαχρονικό έθιμο, τηρείται με ευλάβεια και οι ρίζες του χάνονται στην αρχαιότητα. Κατά τον καθηγητή παραδοσιακών χορών Γιάννη Δήμα , οι χοροί των Βλάχων αποτυπώνουν το αδιαίρετο του χορευτικού πολιτισμού της χώρας μας. Οι βασικοί ρυθμοί πάνω στους οποίους δένουν οι μελωδίες των Βλάχικων χορών είναι ρυθμοί 2/4, 4/4, 5/8, και 7/8 που τους συναντάμε από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ο Τρανός Χορός, στους γάμους των χωριών μας αλλά και τον Δεκαπενταύγουστο στα διπλανά μας Βλαχοχώρια, είναι ο ίδιος τελετουργικός χορός. Αργός, απλός αλλά συνάμα μεγαλοπρεπής και περήφανος, αρχέγονα Ελληνικός κρατά άσβεστη στο χρόνο τη μνήμη, μεταφέροντας από γενιά σε γενιά τις μνήμες της κοινότητας, τους θρύλους και τις δοξασίες, τα ήθη και τα έθιμα των Μακεδόνων παππούδων μας.Έρχεται από το βαθύ παρελθόν, εκφράζοντας το ομαδικό πνεύμα- χαρακτηριστικό του Δωρικού φύλου των Μακεδόνων που ήταν οι πρώτοι των Ελληνικών φύλων που συναισθάνθηκαν την κοινή πορεία του Ελληνισμού και πέτυχαν τη συναδέλφωση των Ελλήνων, αλλάζοντας την ιστορία των πόλεων-κρατών σε ιστορία ενός έθνους.-
Αναδημοσίευση από το 12ο τεύχος του του περιοδικού «e-Δίαυλος»
