Στα βουνά και τα περάσματα της Άνω/Δυτικής Μακεδονίας άνθρωποι που έζησαν στις προηγούμενες χιλιετίες κατασκεύασαν έργα οχυρωματικά, σκαρφαλω- μένα στις απόκρημνες περιοχές, ενσωματωμένα στο φυσικό περιβάλλον, έργα ανθρώπινα που έγιναν μέρος της ίδιας της φύσης του τόπου, καθώς γενιές και γενιές τα βιώνουν ως αναπόσπαστα κομμάτια της αιωνιότητας.
Βουνά, λόφοι, ποτάμια, ακροπόλεις, πόλεις με οχυρά,κάστρα και πύργοι αποτελούν ένα αδιαίρετο σύνολο, ένα κατάλληλο όχημα για ένα νοητό ταξίδι στο χρόνο. Εποχές ταραγμένες διαδέχονταν η μια την άλλη με φόντο τη δυνατή και αδιατάρακτη φύση που μετέδιδε την εσωτερική της δύναμη στους ανθρώπους. Οι άνθρωποι, από την πλευρά τους, παλιά ήταν δεμένοι μαζί της, εξαρτημένοι από αυτήν, ανήμποροι να την τιθασεύσουν και τη δέχονταν τη μια ως εχθρό και την άλλη ως σύμμαχο. Ως σύμμαχος η φύση έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της οχυρωματικής τεχνικής, αφού η φύση συμμαχούσε με τους αμυνόμενους και απομάκρυνε τους εχθρούς.
Η Άνω/Δυτική Μακεδονία καλύπτεται από τους ορεινούς όγκους: Πίνδος, Βαρνούς, Καμβούνια, Πιέρια, Βέρμιο, Άσκιο ή Σινιάτσικο.Ο Αλιάκμονας και οι λίμνες δημιουργούν κοιλάδες, κλειστές πεδιάδες σε υψίπεδα,όπως των Πρεσπών, της Καστοριάς, της Πέλκας.
Το Κάστρο της Καστοριάς, έργο του Βυντινού αυτοκράτορα Ιουστινιανού, έλεγχε όλη την παραλίμνια περιοχή και εξελίχθηκε σε μικρό αστικό κέντρο. Τα Σέρβια κυριαρχούσαν στην κοιλάδα του Αλιάκμονα και από τα κάστρα τους έλεγχαν τα περάσματα προς νότο αλλά και προς την Καστοριά και Βέροια. Ανάμεσα σε αυτά συγκαταλέγονται τα Κάστρα της Πέλκας το ”Πέλεκον ”, τα οποία έλεγχαν σημαντικά περάσματα προς τις τέσσερις επαρχίες της Άνω Μακεδονίας: Ελίμεια, Ορεστίδα, Εορδαία, Λιγκιστίδα. Τα κάστρα αυτά, ακοίμητοι φρουροί όλης της περιοχής, προστάτευαν την πεδιάδα της Πέλκας.
Ακόμη και σήμερα, αιώνες μετά, τα οχυρά της Πέλκας φαίνεται ότι δίνουν την τελευταία τους μάχη για να επιβιώσουν στο χρόνο. Κτίσματα που δέχτηκαν πολλές επεμβάσεις. Τα υλικά τους χρησιμοποιήθηκαν με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Κι αυτή η άλλη χρήση δεν πρέπει να θεωρηθεί ως έλλειψη σεβασμού προς τους κατασκευαστές και τους αρχικούς σκοπούς τους, αλλά ως πρακτική αντιμετώπιση προβλημάτων του παρόντος με την αξιοποίηση της ”προίκας ” του περελθόντος. Οι πιεστικές συνθήκες επιβίωσης οδήγησαν τον κόσμο να χρησιμοποεί τα υλικά μ’ αυτόν τον τρόπο. Έτσι, όταν τα Κάστρα έπαψαν να εκπληρώνουν τον αρχικό τους στόχο, τα δομικά υλικά χρησιμοποιήθηκαν για την οικοδόμηση σπιτιών και οικισμών .
Σπίτια φτιαγμένα με τα κομμάτια του παρελθόντος. Κι άνθρωποι που μένουν σε έναν τόπο με χιλιόχρονη ιστορία. Κυριολεκτικά. Το παρελθόν και το παρόν γίνεται ένα. Η μνήμη παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Κληρονομιά πατρογονικών σπιτιών χτισμένων με τον πόλεμο, τη δόξα, την αγωνία χιλιάδων χρόνων ιστορίας.
Το Πέλεκον
Το οχυρωματικό συγκρότημα ”Πέλεκον” περιλάμβανε τα φρούρια που ήταν χτισμένα στο λόφο του Αγίου Γεωργίου, στο λόφο του Ριζού, στο όρος Σινιάτσικο και στο λόφο της Μαγούλας. Όλα τοποθετημένα σε έναν νοητό κύκλο νοητής προστασίας γύρω από τους κατοίκους της Πέλκας..
Οι περίβολοι των οχυρών είναι κατασκευασμένοι από μεγάλους ακανόνιστους τιτανόλιθους, τοποθετημένους ο ένας πάνω στον άλλο, χωρίς συγκολλητική ουσία μεταξύ τους. Με το πέρασμα του χρόνου οι τιτανόλιθοι στο επάνω μέρος ράγισαν και στη συνέχεια διαλύθηκαν σε θραύσματα. Σώζονται βέβαια τμήματα του τείχους που φθάνουν σε πολλά σημεία σε ύψος ακόμη και τα δύο μέτρα, σε άλλα το 1.30 ή ακόμη και τα 2.30 μ.
Στο εσωτερικό των τειχών διασώζονται θεμέλια κυκλικών πύργων. Κάθε πύργος είχε και μία δεξαμενή για νερό. Στο κάστρο ”Κτίσματα” στο Σινιάτσικο υπάρχουν περισσότερες από δέκα δεξαμενές.Υπάρχουν, ακόμη, θεμέλια και ερείπια πολλών οικημάτων, συνήθως τετράγωνα και με πλευρές 5Χ3,4Χ3 ,4Χ2 μέτρα. Αυτά βρίσκονται κυρίως στα πιο ψηλά σημεία και από τα ευρήματα που έχουν εντοπιστεί αποδεικνύεται ότι τα οικήματα αυτά ήταν χτισμένα από ακανόνιστους λίθους και πωρόλιθους.
Χρονολόγηση του Πέλεκον
Ο Προκόπιος, ιστορικός της εποχής του Ιουστινιανού, τον 6ο μ.χ. αιώνα, μνημονεύει τοοχυρωματικό συγκρότημα ” Πέλεκον” στο έργο του ”Περί κτισμάτων ”. Αναφέρει ότι ο Ιουστνιανός, για να ενισχύσει την άμυνα της χώρας επειδή οι κίνδυνοι ήταν συνεχείς και πιεστικοί, χτίζει νέα φρούρια, συντηρεί και επι- σκευάζει τα ήδη υπάρχοντα. Παρατηρείται, λοιπόν, τον 6ο μ.χ. αιώνα η μεγαλύτερη οικοδομική δραστηριότητα στα οχυρωματικά έργα. Στις επισκευές συμπεριλαμβάνε- ται και το Πέλεκον.
Τα οχυρά αυτά της Πέλκας στην Άνω Μακεδονίας ανάγονται στους χρόνους ”καθ’ ους αι διάφοραι περιοχαί της Μακεδονίας ήσαν ανεξάρτηται απ’ αλλήλων” και δεν υπήρχε το ενιαίο Μακεδονικό κράτος. Ίσως σε χρόνους μη απέχοντας της καθόδου των Δωριέων. Ίσως να συμπίπτουν με την περίοδο που κατέβαινε το τελευταίο κύμα ελληνικών φύλων από τη Μακεδονία προς τη Νότια Ελλάδα. Είναι φύλα που γνώριζαν ήδη πολύ καλά τον τρόπο εγκατάστασης σε απόκρημνα και απρόσιτα βουνά, καθώς και την κατασκευή φρουρίων και καταφυγίων ”κατά τον παλαιό τρόπο”, όπως επισημαίνει ο Θουκυδίδης. Ο Βusoltδιασαφηνίζει ότι ο Θουκυδίδης εννοεί τον εισαχθέντα τρόπο από τα δωρικά φύλα, ερχόμενα από την Άνω Μακεδονία. Τα οχυρά Πέλεκον ήταν, αναμφίβολα, παλαιότερα των ΡωμαΪκών χρόνων, επειδή οι εμφύλιες συγκρούσεις του Δομιτιανού και του Σκιπίωνα το 48 π.χ. στην πεδιάδα της Πέλκας γίνονταν.
Τα εύλογα ερωτήματα που τίθενται είναι πότε ακριβώς και ποια πόλη της κλει- στής πεδιάδας της Πέλκας αναπτύχθηκε τόσο πολύ οικονομικά, ώστε να κατασκευ- άσει τα δαπανηρά και άρτια κατασκευαστικά αυτά οχυρά; Σ’ αυτά τα ερωτήματα μπορεί να δοθεί απάντηση μόνο όταν η αρχαιολογική έρευνα ασχοληθεί με τις άγνωστες μέχρι σήμερα περιοχές της Ορεστίδας και της Ελιμιώτιδας. Η ύπαρξη κάποιας σημαντικής πόλης θεωρείται βέβαιη.
Τα Κάστρα χρησίμευσαν όταν η Άνω Μακεδονία τα είχε ανάγκη και μετά αφέθηκαν στο χρόνο. Μνημεία από το παρελθόν αφημένα στο έλεος του χρόνου και της φυσικής φθοράς. Απροστάτευτα από την ανελέητη φύση και από την αδιαφορία των ανθρώπων.
Το Πέλεκον και η Πέλκα πορεύτηκαν στο χρόνο από τα βάθη των αιώνων. Το 1927 ”ανιστορήτως και άνευ ουδενός λόγου μετωνόμασαν αυτήν (την Πέλκα) άγνωστοι εισηγηταί εις Πελεκάνον” γράφει στην αρχαιολογική εφημερίδα το 1932 ο καθηγητής αρχαιολογίας Αντώνης Κεραμόπουλος. Ο Πελεκάνος είναι χωριό της επαρχίας ΒοΪου του νομού Κοζάνης.
Θεοδώρας Λειψιστινού.
Από το περιοδικό “Δίαυλος“
