Ποντιακή διάλεκτος: Ένας Ιωνικός αντίλαλος από το παρελθόν

του Σταύρου Παπαντωνίου

Η γλώσσα δεν είναι μόνο μέσο επικοινωνίας. Δεν χρησιμεύει μόνο για να μιλούν οι άνθρωποι μεταξύ τους. Είναι ο τρόπος που βλέπει κανείς τον κόσμο ολόκληρο. Οι λέξεις, οι συλλαβές, τα φωνήεντα είναι ο αντίλαλος από το παρελθόν. Αποτελούν παράθυρο στις δράσεις των ανθρώπων που προηγήθηκαν, δίνουν πρόσβαση σε πολιτισμό και νοοτροπία. Αποτυπώνουν ιστορικές διαδρομές, κοινωνικές διεργασίες αιώνων, μαρτυρούν ταυτότητα.

Υπό αυτή την έννοια ο Πόντος μας έχει προσφέρει κάτι εξαιρετικά πολύτιμο.

Σε άλλο γεωγραφικό χώρο, «απομονωμένος» από τις γλωσσικές διεργασίες της ηπειρωτικής Ελλάδας, μας διέσωσε μία γλώσσα με χαρακτηριστικά πανάρχαια.

Πλήθος χαρακτηριστικών του, προφοράς και γλωσσικών τύπων, μας μεταφέρουν πίσω στον χρόνο.

Η διατήρηση της αρχαίας προφοράς του «η» ως «ε» επιβίωσε. Είναι πεγάδι αντί για πηγάδι και άκλερος αντί άκληρος.

Ζελεύω αντί ζηλεύω. Το ίδιο και η προφορά του «ω» ως «ο». Το κουδούνι είναι «κώδων», το κάρβουνο είναι «καρβώνι», το ζουμί «ζωμίν», το τραγούδι «τραγωδία» και το λουρί «λωρίν».

Τα ιωνικά κατάλοιπα φαίνονται και στη χρήση των ψιλών συμφώνων (κ,π,τ) αντί δασέων (χ,φ,θ) : ασπαλίζω αντί ασφαλίζω, ουκί αντί ουχί.

Κατάλοιπο της Ιωνικής διαλέκτου και ο τονισμός στην προπαραλήγουσα: άδελφε αντί αδελφέ. Ιωνική είναι και η διατήρηση του «σ»: σεύτλον αντί τεύτλον.

Πλήθος αρχαϊκών τύπων διασώζονται όπως η διατήρηση της κατάληξης της ονομαστικής των ουδετέρων ονομάτων σε -ίον: χωρίον αντί χωριό. Ή λέξεις που στη νέα ελληνική αντικαταστάθηκαν, χάθηκαν ή εξελίχθηκαν:

Οθεν αντί όπου, λακτίζω αντί κλωτσάω, κρούω αντί χτυπώ, ριγώ αντί κρυώνω, λώπη αντί ρούχο, ωτίν αντί αυτί, αφ’ς από την προστακτική «άφες» του αφίημι, άβρωτος, αυτός που δεν τρώγεται και παλαλός από τη μετοχή απολωλώς του ρήματος απόλλυμαι (χάνομαι), ξύγαλαν αντί γιαούρτι, αυτούσιο το καλλύνω (ομορφαίνω) που στα νέα ελληνικά επέζησε μόνο στα καλλυντικά.

Ακόμα η διατήρηση της αρχαίας κατάληξης της προστακτικής των ρημάτων σε -ον. Γράψον αντί γράψε, άψον (από άφτω) αντί άναψε, λύσον αντί λύσε.

Ο κατάλογος των λέξεων ατελείωτος. Για παράδειγμα: Το λίστρον είναι το σκαπτικό εργαλείο, από το αρχαίο λιστρεύω (σκάπτω).

Το χάταλον το μωρό από το αρχαίο «αταλόν» που σημαίνει τρυφερός.

Ο λίβος, η σταγόνα από το αρχαίο λείβω που σημαίνει στάζω.

Χρα το δέρμα. «Τρέπετε χρως» δηλαδή έχασε το χρώμα του, λέει ο Όμηρος.

Τα παραδείγματα πολλά και άλλοι αρμοδιότεροι από μένα τα έχουν καταγράψει με επιστημονικό τρόπο.

Η ουσία αυταπόδεικτη: ο Πόντος διέσωσε ένα γλωσσικό πλούτο, είναι ένα παράθυρο σε μία ωραία γλώσσα, που πρέπει να μείνει ζωντανή. Γιατί μόνο ο θάνατος της γλώσσας ορίζει την οριστική ήττα ενός πληθυσμού και ενός πολιτισμού.