Το Μικρόκαστρο στο οποίο και βρίσκεται ο Ι.Ν.Π.Μ., έχει ζωή 1000 και πλέον χρόνων και το βρίσκουμε σε διάφορες ονομασιες. ( Τσαρουσινον, Τσιρουσιτον, Τσερουσινον…). Στον Κώδικα της Ζάβορδας αναφέρεται ως Τζηρουσινον και Τζερουσινο και στου Νεοφύτου Ζωσιμά, ως Τζηρουσινον και Τζερουσινο. Το 1927 μετωνομαστηκε σε Μικροκαστρο, από το βουνό Καστράκι της Σιάτιστας.
Ο ιστορικός, πρώην βουλευτής και υπουργός Θεόδωρος Σαράντης, δέχεται ως ορθότερα τα ονόματα Τσιαρουσινο και Τσαρουσινον, λέξη παλαιοσλαβικη, όχι Βλάχικη η Βουλγαρική και σημαίνει κάτι που ανήκει στο βασιλια. Βασιλικό χωριό, υπακουο στο βασιλιά.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΙΚΡΟΚΑΣΤΡΟΥ(Ι.Μ.Π.Μ.).
Ιδρυτικά έγγραφα δεν υπάρχουν. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για το πότε ιδρύθηκε η Ι.Μ.Π.Μ., με πιο παλιά ημερομηνία να αναφέρεται από τον Καλινδερη (εφ. Β. Ελλάς 14/11/37), πως ο Ι. Ναός είχε εντοιχισμένη χρονολογία κτίσεως το 1603. Ο Σεβ. Πολύκαρπος γράφει πως ανοικοδομήθηκε τον 18ο αιώνα, ο Σφενδωνης το 1600, ο Σεβ. Ιάκωβος το 1650. Ο Αν. Μπέλλος επιμένει στις χρονολογίες 1450, 1453 και 1753. Επιμένει ειδικά στο 1450, διότι μετά την άλωση της Θεσ/νίκης από τους Τούρκους το 1430, πλημμύρισε ο τόπος από φυγάδες Θεσσαλονικεις και μετοικησαντες Βλάχους. Ίδρυσαν δε το Μοναστήρι καλόγεροι του Βυζαντινού Μοναστηριού Θεσ/νίκης , που είχε καθολικό την Παναγία Χαλκέων. Πρώτα τοποθετήθηκε η εικόνα της Οδηγήτριας και αργότερα (1603), η εικόνα της Ελεουσας.
Με φιρμάνι αργότερα απαγορεύτηκε η ίδρυση και επισκευή Ναών και Ι. Μονών, οπότε και η Ι.Μ.Π.Μ. καταργήθηκε και μαραζωσε.
Ανιδρυθηκε όμως το 1753 ως επισκοπική για να ανακόψει το ρεύμα του εξισλαμισμου των Βαλααδων. Τότε δημιουργήθηκε και η κρυψώνα στον γυναικονιτη για φύλαξη λειψάνων αγίων και άλλων θησαυρών.
Από το 1782 η συνταιχνια των Μπαξεβανηδων, που τιμά τον Άγιο Τρύφωνα και τα τσελιγκάτα, ξαναζωντάνεψαν το πανηγύρι της 15ης Αυγούστου.
Ο Ι. Ναός πυρπολήθηκε πολλές φορές και τα υλικά κατασκευής του και τα σχέδια δείχνουν πως είναι έργο πολύ παλιο, Βυζαντινών η μεταβυζαντινων και Ρωμαϊκών χρόνων. Οι αλλαγές που έγιναν από την 10/ετια του 1990, δυστυχώς άλλαξαν όλη την μορφή της Ι.Μ.Π.Μ. και η οποία πλέον ελάχιστα θυμίζει την παλιά αρχιτεκτονική της μορφή!
Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΕΛΕΟΥΣΑΣ, το εικοσημο της Ι. Μ.Π.Μ., είναι ένα κράμα των δύο συγγενεστερων εικονογραφικών τυπων της Ελεούσας η Γλυκοφιλουσας και της Κυκκωτισας. Διατυπώνεται η γνώμη πως η εικόνα είναι της εποχής των Κομνηνων (11ου αιώνα) και επειδή έχει ομοιότητες με την Κυκκωτισα, θεωρειται πως είναι του Χρωστηρος του Ευαγγελιστού Λουκά.
ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΠΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΣΑΝ ΣΤΗΝ Ι.Μ.Π.Μ.
Το Γηροκομείο κατασκευάστηκε το 1954 και στο ισόγειο υπήρξε ξενώνας για τους προσκυνητές. Είχε ως αρχικό σκοπό να στεγαστεί το οικοτροφείο της επαγγελματικής και Οικοκυρικής Σχολής “ΘΕΟΤΟΚΟΣ”, αλλά επί Σεβ. Πολυκαρπου, έγινε Γηροκομείο.
Το Ορφανοτροφείο θηλέων κτίστηκε το 1957 από τον Σεβ. Ιάκωβο.
Η Γεωργική Σχολή – Πρεβαντοριον κτίστηκε το 1952 και από 1/1/1954 λειτούργησε ως πρακτική Γεωργική Σχολή του Βασιλικού Εθνικού Ιδρύματος. Εγκαινιάστηκε από τον βασιλιά Παύλο 5 Μαρτίου 1954, λειτουργησε ως το 1956 και αποφοίτησαν στο διάστημα αυτό 120 αγροτοπαιδα.
Από 1/1/1957 ονομάστηκε Πρεβαντοριον “ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ” για θεραπεια ασθενικων παιδιων της Δ. Μακεδονίας και εγκαινιάστηκε το Πάσχα του 1957.
Λειτούργησε επίσης Δημ. Σχολείο (Φ.Ε.Κ. 216/ΖΑ/2-12-58) και το οποίο υποβιβάστηκε το 1976 και καταργήθηκε με Φ Ε.Κ. 112/τ.α./13-9-82, οπότε έκλεισε και το Πρεβαντοριο.
(Πληροφορίες από το βιβλίο του Αν. Μπέλλου “Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΜΙΚΡΟΚΑΣΤΡΟΥ”).
