Απώλειες και υλικές καταστροφές στη Δυτική Μακεδονία 1940-1945.
Αθανάσιος Καλλιανιώτης
Μέρος 1ο
πρόλογος
Η Δυτική Μακεδονία επλήγη σε μεγάλο βαθμό από Ιταλούς, Γερμανούς και Βούλγαρους στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο γειτονεύοντας με τη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία κι έχοντας ένα ποικίλο γλωσσικό μωσαϊκό. Εκτός τούτων, συγκρούσεις μεταξύ αριστερών και δεξιών ανταρτικών σχηματισμών από τον Απρίλιο του 1943 ως τον Νοέμβριο του 1944 οδήγησαν μέσω της οργάνωσης ΝΟΦ στον κυρίως Εμφύλιο Πόλεμο. Στην περιοχή και από την περιοχή έχασαν τη ζωή τους το 1941-45 περίπου 8.000 άνδρες και γυναικόπαιδα.
Καταπλήττει τον σκεπτόμενο κι αστράτευτο αναγνώστη ο αριθμός των θυμάτων που προκάλεσε το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ σε σύγκριση με τους Γερμανούς στη Δυτική Μακεδονία: οι πρώτοι φόνευσαν 1209 αντιδραστικούς, ενώ οι δεύτεροι 2.383, οι περισσότεροι άμαχοι. Δηλαδή οι κομουνιστές αντάρτες που μάχονταν για ειρήνη και την ελευθερία ξεπέρασαν το ½ των φόνων που διέπραξαν οι δοριμανείς κατακτητές!
Επιθεωρητής Σχολείων ανέγραψε μετακατοχικά όσους θεωρούσε προσκείμενους στο ΚΚΕ:
η κατωτάτη τάξις, σημαντική μερίς δημοσίων υπαλλήλων, μεγάλη μερίς εκπαιδευτικών, οι αδυσώπητοι Σλαυομακεδόνες, το -πνευματικόν προλεταριάτος-, οι -σοσιαλισταί της μόδας -των ανωτέρων στρωμάτων , οι αιωνίως αδιόρθωτοι επαρχιακοί δικηγόροι, οι οσφραινόμενοι και απεκδεχόμενοι -ψητά- διαφόρων ποικιλιών και ουκ ολίγοι αφελείς….[1]
Καταμετρώντας τα θύματα της κόκκινης βίας φαίνεται ότι περίπου οι μισοί φονευθέντες ήταν απλοί άνδρες-ένοπλοι φύλακες των χωριών τους που κατοικώντας σε απαραίτητους για τον εχθρό δρόμους αναγκάστηκαν επί ποινή αντιποίνων να λάβουν όπλα εναντίον των ανταρτών. Όντας προσφυγικής καταγωγής οι περισσότεροι, δεν επιθυμούσαν διώξεις παρόμοιες που είχαν υποστεί στη Μικρά Ασία, ενώ έτεροι εναντιώθηκαν στους επαναστάτες έχοντας διαφορετική γνώμη ως προς την διοικητική, αστυνομική και στρατιωτική εξουσία του ΕΑΜ. Πώς εξηγείται ότι αμυνόμενοι χωρικοί ξεπέρασαν κατά πολύ τα θύματα που είχαν οι επιτιθέμενοι αντάρτες; Δηλαδή μια αναλογία 211 νεκρών του ΕΛΑΣ με 1209 αντιδραστικούς οπλίτες; Μια μόνον εξήγηση μπορεί να διατυπωθεί, οι μαζικές εκτελέσεις των τελευταίων. Όντως έτσι συνέβη.
Αν οι αντικομουνιστές κι όσοι έχασαν τη ζωή τους από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κατατάσσονται στους πολυδιαφημισμένους δωσίλογους της Κατοχής, πώς ορίζεται ο δωσιλογισμός; Αναπάντητο καταδήλως είναι το ερώτημα της οριοθέτησης της συνεργασίας με τον κατακτητή: π.χ. ο εθελοντής εργάτης στα σκάμματα και τις στοές χρωμίτη στη Ροδιανή Κοζάνης λογίζεται ως δωσίλογος επειδή με το εντός των μετάλλευμα οι Γερμανοί κατασκεύαζαν όπλα; Όσα κορίτσια του ιδίου χωριού έσπαζαν με σφυριά τον χρωμίτη για να διαχωριστεί το χρώμιο ήταν κι αυτές δωσιλόγισσες; Επιπλέον, οι παραγωγοί της περιοχής που τροφοδοτούσαν την αποθήκη τροφίμων της Ροδιανής για τους εργάτες ήταν κι αυτοί δωσίλογοι; Ακόμη, όσοι μετέφεραν τα τρόφιμα για τους εργάτες κι εργάτριες των μεταλλείων, με τα οποία πληρώνονταν,[2] ήταν κι αυτοί δωσίλογοι όπως και οι οικογένειές τους; Για να μην επεκταθούμε στη διοικητική μηχανή της Ελληνικής Πολιτείας, πρόεδροι, σύμβουλοι κοινοτήτων, δημόσιοι υπάλληλοι, δάσκαλοι, καθηγητές, νηπιαγωγοί που συντελούσαν στην καλή λειτουργία του κατοχικού συστήματος. Αν οι αναφερόμενοι ανήκαν στον δωσιλογισμό, ποιοι δεν ανήκαν;
Εισαγωγή
Η Δυτική Μακεδονία είναι ίσως η μόνη περιοχή της χώρας που γνώρισε τριπλή κατοχή το διάστημα 1941-1944, για την ακρίβεια στην αρχή μισή ιταλική και μισή γερμανική όταν διχοτομήθηκε κάθετα σε δύο ζώνες επιρροής και μετέπειτα ολοκληρωτικά γερμανική διανθισμένη με μια βραχύβια επιδρομή βουλγαρικού στρατού στο οροπέδιο Φλωρίνης που αποχώρησε αφήνοντας κι αυτό αιματηρά ίχνη.
Εγείρονται ερωτήματα σε όποιον επιχειρήσει την καταγραφή των έμψυχων και υλικών απωλειών της περιόδου. Θα ασχοληθεί μόνο με τους γεννηθέντες και κατοικούντες ή και με όσους εξ αυτών μετανάστευσαν σε άλλους τόπους; Θα συμπεριλάβει τους παροδικά διαμένοντες δημοσίους υπαλλήλους π.χ., ή και τους πολίτες και στρατιώτες άλλων περιοχών και χωρών που στάθηκαν για μικρό ή μεγαλύτερο διάστημα στο έδαφός της;
Προτιμήθηκε να προσμετρηθούν όλοι όσοι από τους ειρημένους υπέστησαν θανατική ή άλλου είδους βία, ήτοι Δυτικομακεδόνες στρατιώτες στα μέτωπα Αλβανίας, οχυρών της γραμμής Μεταξά και στη Φλώρινα, Καστοριά, Γρεβενά και Κοζάνη ομού με Συμμάχους, Ιταλούς και Γερμανούς. Φυσικά και με τους ενόπλους των αριστερών και δεξιών ανταρτικών σχηματισμών, με τους αμυνόμενους χωρικούς και με τους αμάχους τα επόμενα έτη. Επιπλέον, με τα θύματα της ξενοκίνητης οργάνωσης Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο (NOΦ) και της Ελληνικής Χωροφυλακής το 1945 καθώς, παρόλο που οι κατακτητές είχαν αποχωρήσει, το ελληνικό κράτος δεν είχε ακόμη εδραιωθεί. Δυστυχώς δεν έχουν καταμετρηθεί συνολικώς παιδιά κυρίως κι έφηβοι που πέθαναν ή τραυματίστηκαν από εκρήξεις πολεμικού υλικού προσπαθώντας να το περιεργαστούν. Σύμφωνα με εξιστόρηση κατοίκου Κωσταραζίου Καστοριάς:
Εγώ, 12 χρόνια παιδί ήμουνα. Πήρα από ένα από αυτά [τα αφημένα το 1941 πυρομαχικά του Στρατού], έβγαλα το καψύλι και άρχισα να το χτυπάω. Σάμπως ήξερα ότι θα σκάσει και θα πάθω ζημιά; …Τραυματίστηκα στο μάτι εδώ , δάχτυλα αυτά εδώ….[1]
Ούτε έχουν μετρηθεί και περιστατικά από εκρήξεις ναρκών όπου έχασαν τη ζωή τους και γυναικόπαιδα. Ο γράφων σημείωσε μόνον ολίγες δεκάδες τέτοιους νεκρούς,[2] αλλά προφανώς ξεπερνούν κατά πολύ την εκατοντάδα.
Καταβλήθηκε εργώδης προσπάθεια να εξακριβωθούν ονομαστικά τα θύματα και οι τόποι θανής και να μετρηθούν από βεβαιωμένες πηγές παραμερίζοντας την αξιοπιστία πολεμικών ανακοινωθέντων όπου όχι μόνο σπανίζει συνήθως η αλήθεια, αλλά κι αντιστρέφεται, παραποίηση αναμενόμενη κατά τη διάρκεια των γεγονότων αλλά και μετέπειτα, όχι όμως παραδεκτή από τον ευγενή αθλητή στο στίβο της Ιστορίας. Ας δοθούν μερικά παραδείγματα, το πρώτο ιταλικό:
7/4/1943: Κατά τις αστυνομικές επιχειρήσεις στις περιοχές Βογατσικού και Γέρμα οι μονάδες μας αιφνιδίασαν και κατέστρεψαν σχηματισμό ανταρτών που άφησε 59 θύματα στο έδαφος. Καμία απώλεια εκ μέρους μας.[1]
Η αλήθεια είναι ότι ούτε ένας αντάρτης δεν σκοτώθηκε, διότι είχε στηθεί μια και μοναδική ενέδρα στη θέση Δραγασιά του οικισμού Δρυόβουνο όπου φονεύθηκαν 3 Ιταλοί κι αιχμαλωτίστηκε ένας,[2] μετά οι Ελασίτες αποσύρθηκαν σε μέρη ασφαλή. Αντίποινα πλήρωσε με εκτελέσεις, πυροβολισμούς, πυρπολήσεις και βομβαρδισμούς ο άμαχος πληθυσμός της περιοχής με καταμετρημένα ονομαστικά 60 θύματα, ανάμεσά τους 8 γυναίκες, οι 4 σε βομβαρδισμό.[3]
Όπως φαίνεται ανωτέρω οι Ιταλοί ήταν περίπου ακριβείς στον αριθμό των θυμάτων, παρόλο που τα μετονόμαζαν σε αντάρτες. Ενώ οι ανακοινώσεις του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ διέφεραν κατά πολύ, ας δούμε δύο ανακοινωθέντα των:
3.9.1944 Τμήματά μας χτύπησαν τη γερμανική φουρά Ροδιανής-Σιατίστης. Σκοτώθηκαν και τραυματίστηκαν 40 Γερμανοί…[4]
Η πραγματικότητα, εξακριβωμένη από ενδελεχή έρευνα γραπτών κειμένων κι ακούσματα προφορικών μαρτυριών[5] είναι: στη Ροδιανή Κοζάνης, η οποία ανήκε διοικητικά στην Κοζάνη κι όχι στη Σιάτιστα, δεν έγινε ουδεμία μάχη. Αποχωρώντας ανέγγιχτοι κι εποχούμενοι οι Γερμανοί δέχτηκαν πυροβολισμούς από ενέδρα του ΕΛΑΣ έξω από το χωριό, στoυς ΝΑ πρόποδες του υψώματος Κλήμα. Εφονεύθησαν τότε δύο 22χρονοι αντάρτες[6] κι ένας Γερμανός νοσοκόμος.
Ροδίτης – Βαθύλακκος – Μεσιανή 28/8/1944 Συντονισμένη επίθεση τμημάτων του ΕΛΑΣ στα χωριά Βαθύλακκος, Μεσιανή και Ροδίτης Κοζάνης, όπου είχαν οχυρωθεί πάνω από 300 ΠΑΟτζήδες και Γερμανοί. Προξενήθηκαν σοβαρές απώλειες στον εχθρό με 70 νεκρούς, ενώ πάρθηκε πλούσιος οπλισμός.[7]
Ως προς την αλήθεια, Γερμανοί δεν υπήρχαν στο πεδίο. Εφονεύθησαν 10 αντάρτες του ΕΛΑΣ,[8] ανάμεσά τους διοικητής λόχου, ενώ οι αμυνόμενοι αντικομουνιστές χωρικοί είχαν 13 θύματα: έναν φρουρό που συλληφθείς σκοτώθηκε επιτόπου, έναν 14χρονο από όλμο, 5 πεσόντες στη μάχη, και 5 αιχμαλώτους (εις εξ αυτών τραυματίας) που εφονεύθησαν την ίδια και τις επόμενες ημέρες και μία 37χρονη γυναίκα που βρήκε τραγικό θάνατο σπρωγμένη εκδικητικά μέσα σε φλεγόμενο ξύλινο μπουράτο (μηχανή καθαρίσματος-διαλογής σιταριού).[9]
Όμως για τους εκτελεσθέντες μετά την αποχώρηση των Γερμανών αντικομουνιστές οπλίτες η στρόφιγγα της φειδωλίας του ΕΑΜ/ΚΚΕ ήταν από τότε εντελώς κλειστή. Αν αφηνόταν ελεύθερη, δημιουργούνταν το πρόβλημα της μη αποδοχής των επαναστατικών βραδινών πρακτικών από σημαντικό μέρος του ημερήσιου τότε πληθυσμού όπως και των σημερινών ρομαντικών ιδεολόγων. Η Ιστορία ως αφήγηση, λέγεται ότι είναι επιστήμη, επιδέχεται ποικίλων χειραγωγήσεων.
Όσον αφορά στους Γερμανούς παροιμιώδης ίσως είναι η τηλεφωνική απάντηση του διοικητή του 7ου συντάγματος της 4ης μηχανοκίνητης αστυνομικής μεραρχίας Γρεναδιέρων των SS σε διοικητή τάγματός του, όταν ρωτήθηκε τι να πράξει με αιχμαλωτισθείσες γυναίκες: δεν είναι γυναίκες , είναι θηλυκοί ελεύθεροι σκοπευτές , πρέπει επίσης να εκτελεστούν.[10]
Ανάγκη ονοματικής ταυτοποίησης εγείρεται ως προς το ολοκαύτωμα των Εβραίων Φλωρίνης και Καστοριάς. Για τους πρώτους δεν υπήρξαν διαθέσιμα πολλά στοιχεία, για τους επόμενους όχι όλα. Μια περαιτέρω έρευνα σε ληξιαρχεία ή οικογενειακές μερίδες των δύο πόλεων, προφανώς και σε γερμανικά ή ισραηλινά αρχεία, θα φωτίσει το πεδίο.
Ολίγα μόνον ονόματα ευρέθησαν για τους φονευθέντες Ιταλούς και Γερμανούς στρατιώτες στην περιοχή -για τους δεύτερους μόνον όσοι έχασαν τη ζωή τους τον Απρίλιο του 1941 έχουν σχεδόν ολοκληρωτικά καταγραφεί. Έλλειψη ταυτοποίησης υπάρχει, επίσης, για τους Σλαβομακεδόνες αντάρτες του ΕΛΑΣ/ΣΝΟΦ,[11] τουλάχιστον ως προς τον τόπο θανής τους, διότι είναι πιθανόν να μην φονεύθηκαν όλοι από Ιταλούς ή Γερμανούς αλλά από αντικομουνιστές οπλίτες Εορδαίας και Ελίμειας τον Νοέμβριο του 1944. Αφορμή για τη διαπίστωση δίδεται από μεταπολεμική τάση να καταγράφονται οι ειρημένοι ως φονευθέντες γενικά από τον εχθρό κι όχι από Έλληνες κατά τη διάρκεια του κατοχικού εμφυλίου, ίσως με την προσμονή αποζημιώσεων.
Ούτε οι φόνοι από προσωπικά κίνητρα αναφέρονται, ορισμένοι από τους οποίους καλύφθηκαν αργότερα με ιδεολογικά αντίστοιχα, όπως λ.χ. η δολοφονία του καθηγητή -είχε εκδώσει προπολεμικά βιβλίο πρακτικής αριθμητικής-[12] στο Γυμνάσιο Σιατίστης Ιωάννη Ταμπακόπουλου κοντά στην Αιανή Κοζάνης από εντοπίους που είχαν ζηλέψει κοπάδι ζώων που διατηρούσε. Ή η περίπτωση δύο Ιταλών στρατιωτών που κλέβοντας βράδυ φρούτα στην Κυρά Καλή Γρεβενών θανατώθηκαν από τον ιδιοκτήτη του μηλεώνα με τσεκούρι.[13]
Δυστυχώς για τους τραυματίες δεν μελετήθηκαν αρκετά στοιχεία, παρά ολίγα ευρισκόμενα σε δηλώσεις ζημιών επί Κατοχής κείμενες σε διάφορα ιδρύματα. Βέβαιο είναι όμως πως υπολογίζονται σε χιλιάδες: στα μέτωπα Αλβανίας και Οχυρών Μεταξά κι έπειτα από βομβαρδισμούς και πολυβολισμούς αεροπλάνων, βολές πυροβολικού, ριπές κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων και μαχών, από ατομικά βασανιστήρια ή άλλους είδους βία.
Αναρίθμητες είναι οι υλικές καταστροφές, όχι σε γέφυρες και κτίσματα, αυτές έχουν καταμετρηθεί. Αλλά σε οικοσκευές, εργαλεία, φορητά αντικείμενα κι οτιδήποτε εξυπηρετούσε τη διαβίωση. Ακόμη οι αντίστοιχες σε γεννήματα κι αγαθά της γης. Είναι απίθανο ευρεθεί ο ακριβής αριθμός τους, επειδή ο καθένας δήλωνε χειρογράφως ό,τι ήθελε. Ούτε και τα αποτελέσματα -τα λεν τραυματικές μνήμες- των γεγονότων είναι σήμερα δυνατόν να υπολογιστούν, καθώς όσοι τα υπέστησαν έχουν ήδη εκδημήσει ή εγκαταλείπουν ταχύτατα τη ζωή. Οι ενεστώτες μόνον αχνά γνωρίζουν τι συνέβη στις οικογένειές τους στο παρελθόν και για αρκετούς η σημερινή τους ένταξη σε διάφορα πολιτικά ή κοινωνικά στρατόπεδα δεν ευνοεί. Η αληθής μνήμη βρίσκεται υπό διωγμόν.
[1] Nel corso delle operazioni di polizia nelle zone di Bogatsikon e Jermew, nostri reparti hanno sopreso e distrutto uno formazione di ribelli che lasciava sul terreno 59 caduti. Nassuna perdita da parte nostra. Biagini Antonello-Frattolillo Fernando (επιμ.), Diario storico del comando supremo , volume IX (1.1.1943-30.4.1943), tomo 1 (testo), parte prima, Ufficio storico SME, Roma 2002, σ. 882
[2] Biagini -Frattolillo, Diario storico…. ό.π. , σ. 862 όπου ανακοινωθέν της 5ης Απριλίου 1943
[3] Ληξιαρχεία Βογατσικού 14 άνδρες, Δρυόβουνου 10 και 2 γυναίκες, Κωσταραζίου 4 και 4 γυναίκες από βομβαρδισμό, Μικροκάστρου 4, Σιατίστης 20 και 2 γυναίκες κ.α.
[4]Εθνική Αντίσταση 12 (Οκτώβρης 1974) 36 όπου το ανακοινωθέν του ΓΣ ΕΛΑΣ Αριθμ. ΕΠΕ 1658
[5] Ιδιωτική Συλλογή Αθανασίου Καλλιανιώτη ( ΙΣΑΚ), Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη στην Αιανή το 1996
[6] Ληξιαρχεία Ροδιανής κι Αγίας Παρασκευής Κοζάνης
[8] «Καταστάσεις απωλειών της Χ μεραρχίας του ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση 18 (Δεκ.-Φλεβ-Μάρτης 1979) 8-9, αρ. 18-20 και Μιχαηλίδης Μιχαήλ, «Θυμήματα από τη συμμετοχή στην Εθνική Αντίσταση», Εθνική Αντίσταση 76 (Ιουλ.-Σεπτ. 1992) 78-80, σ. 79
[9] Ενδεικτικά Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου, Μεσιανής, Ροδίτη Ληξιαρχικές πράξεις έτους 1945 για ημερομηνίες 26-30/8/1944 και Πρωτοδικείο Γρεβενών, Βούλευμα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών αρ. 100/11-3-1946. Επίσης Εθνική Αντίσταση, τ.18, σ. 8-9 και Μιχαηλίδης Εθνική Αντίσταση , τ. 76, σ. 79. Τέλος αρκετές προφορικές συνεντεύξεις
Αυτή η ιστοσελίδα χρησιμοποιεί cookies για να βελτιώσει την εμπειρία σας. Θα υποθέσουμε ότι είστε εντάξει με αυτό, αλλά μπορείτε να εξαιρεθείτε αν το επιθυμείτε. ΑποδοχήΔιαβάστε περισσότερα
