Του Παναγιώτη Ιω. Καμηλάκη, λαογράφου ερευνητή, τ. ερευνητή του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών
Στο τριήμερο 7-9 Δεκεμβρίου 2018 – και με πολύ καλό καιρό για τα δεδομένα της εποχής και της περιοχής – πραγματοποιήθηκε στην Κοζάνη με πλήρη επιτυχία, οργανωτική και επιστημονική, κατά γενική ομολογία το τρίτο Επιστημονικό Συνέδριο Τοπικής Ιστορίας [και Πολιτισμού] με θεματικό και χρονικό πλαίσιο «την Κοζάνη και την περιοχή της από τους βυζαντινούς στους νεότερους χρόνους», περίοδο κατά την οποία ιδρύθηκε, στους υστεροβυζαντινούς χρόνους, και στην συνέχεια αναπτύχθηκε και προόδευσε, στους νεότερους, η πρωτεύουσα της Δυτικής Μακεδονίας.
Ήταν το τρίτο συνέδριο με κύριο οργανωτικό φορέα τον Δήμο Κοζάνης, καθώς είχε προηγηθεί το πρώτο το 1993 (τα Πρακτικά, Κοζάνη 1997) και το δεύτερο, με την ευκαιρία της επετείου των 600 χρόνων ιστορίας της πόλης το 2012 (τα Πρακτικά, Κοζάνη 2014). Έτσι τα συνέδρια αυτά του Δήμου Κοζάνης και των φορέων του, τείνουν να προσλάβουν τη μορφή τοπικού επιστημονικού θεσμού, που πρέπει, βέβαια, να αποκτήσει σταθερή περιοδικότητα, να γίνεται κάθε 4 ή 5 χρόνια και με απαραίτητη προϋπόθεση την έκδοση των Πρακτικών του προηγούμενου.
Στο τρίτο συνέδριο από πλευράς Δήμου συνέβαλε οργανωτικά η ιστορική Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, η οποία με την εγκατάστασή της στο νέο και επιβλητικό κτήριό της με τις σύγχρονες υποδομές, που κατασκευάστηκε τα τελευταία χρόνια και εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Νοέμβριο, εγκαινιάζει μια νέα, στη μακρόχρονη ιστορία της, περίοδο δημιουργικής δράσεως και ενεργούς συμμετοχής στον σύγχρονο πολιτισμό όχι μόνο της Κοζάνης, αλλά ολόκληρης της Δυτικής Μακεδονίας – και όχι μόνο. Ας σημειωθεί με την ευκαιρία αυτή ότι η Βιβλιοθήκη και τα τελευταία χρόνια, παρά τις δυσκολίες του μεγάλου εγχειρήματος μεταφοράς του πολύτιμου, ευαίσθητου και ογκωδέστατου υλικού της στο νέο κτήριο, δεν σταμάτησε τις ποικίλες πολιτιστικές, εκπαιδευτικές και εκδοτικές της δραστηριότητες. Ως προς τις τελευταίες, στις οποίες έχει διαμορφωθεί από τα χρόνια του αείμνηστου παλαιού εφόρου διευθυντή της Νικολάου Δελιαλή μια σημαντική εκδοτική παράδοση, σημειώνουμε πρόσφατες εκδόσεις της, όπως το πολύτιμο, σχεδόν άγνωστο πριν λίγες δεκαετίες, έργο του ταγματάρχη του Μηχανικού και μετέπειτα βουλευτή Νικολ. Θ. Σχινά, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, εν Αθήναις, φυλλάδιο πρώτο, 1886 (φωτοαναστ. επανέκδοση: Κοζάνη 2014), επανέκδοση που πρέπει να συνεχιστεί και με τα δύο επόμενα φυλλάδια (τεύχη) και με αναλυτικό ευρετήριο στο τέλος· επίσης η συλλογή ποιημάτων του μουσικολογιώτατου μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης κυρού Διονυσίου Λ. Ψαριανού του εξ Άνδρου, με τίτλο Εναγώνιος πορεία (Κοζάνη 2017).
Σημαντικό όργανο προβολής της Βιβλιοθήκης και αξιόλογο βήμα πολιτισμού αποτελεί και η νέα, τετραμηνιαία έκδοση με τον τίτλο «Προθήκη» και υπότιτλο «Δελτίον βελτιώσεως» (το 3ο τεύχος, με ενδιαφέρουσες συνεργασίες και σελ. 82, χειμώνας 2017-18).
Για να επανέλθουμε, μετά την παρέκβαση, στα του συνεδρίου, ο έτερος οργανωτικός φορέας της πόλεως ήταν η δραστήρια Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών, η οποία είχε το κύριο βάρος στο επιστημονικό μέρος με την Επιστημονική Επιτροπή υπό την προεδρία του συναδέλφου στην Ακαδημία Αθηνών και φίλου Χαρίτωνα Καρανάσιου. Στην Οργανωτική Επιτροπή προήδρευσε ο κ. Παναγ. Πτωχούλης, αντιπρόεδρος της Βιβλιοθήκης, ο οποίος, μαζί με τον πρόεδρο της Βιβλιοθήκης κ. Παναγ. Δημόπουλο, παρακολούθησε τις εργασίες του Συνεδρίου απ᾽ αρχής μέχρι τέλους.
Στην εναρκτήρια συνεδρία το απόγευμα της Παρασκευής, 7 Δεκεμβρίου, χαιρέτησαν το συνέδριο ο Δήμαρχος Κοζάνης κ. Ελευθ. Ιωαννίδης, ως οικοδεσπότης, η ακαδημαϊκός κ. Χρύσα Μαλτέζου, που τίμησε με την παρουσία της το Συνέδριο, ο Αντιδήμαρχος Πολιτισμού του Δήμου και Πρόεδρος της Κοβενταρείου Βιβλιοθήκης κ. Παναγ. Δημόπουλος, ο πρόεδρος της Εταιρείας Δυτικομακεδονικών Μελετών και καθηγητής γλωσσολογίας Κώστας Ντίνας και ο Χαρίτων Καρανάσιος ως πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής, ο οποίος είχε αναλάβει και το μεγαλύτερο βάρος του επιστημονικού μέρους και των θεμάτων του Συνεδρίου.
Ακολούθως η πρώτη συνεδρία, που έγινε σε ολομέλεια στο φουαγιέ του Νέου κτηρίου της Βιβλιοθήκης, είχε θέμα «την περιοχή Κοζάνης από το Βυζάντιο στον Νέο Ελληνισμό». Αναπτύχθηκαν θέματα για την επίδραση των βυζαντινο-σλαβικών σχέσεων στη διαμόρφωση της πολιτικής και εκκλησιαστικής κατάστασης στην περιοχή Κοζάνης κατά τον μεσαίωνα (από την επίκ. καθηγήτρια Αγγελική Δεληκάρη), για την περιφερειακή διοίκηση του Βυζαντίου κατά τον 13ο και 14ο αιώνα στην Δυτ. Μακεδονία (ερευνήτρια Αναστασία Κοντογιαννοπούλου), για τις βυζαντινές και μεταβυζαντινές πόλεις-κάστρα της Δυτ. Μακεδονίας (14ος – 15ος αι.), την οχύρωσή τους και τους κυριότερους εμπορικούς δρόμους τότε (καθηγήτρια Πολύμνια Κατσώνη). Μετά την ενδιαφέρουσα συζήτηση που ακολούθησε, οι σύνεδροι και το κοινό είδαν από κοντά την έκθεση «Χειρόγραφα Δυτ. Μακεδονίας: Οι συλλογές χειρογράφων της Βιβλιοθήκης Κοζάνης και της Ι. Μονής Ζάβορδας», που επιμελήθηκε ο παλαιογράφος Αγαμέμνων Τσελίκας και έγινε στον χώρο του συνεδρίου.
Την επομένη (8 Δεκεμβρίου) το συνέδριο διεξήχθη σε δύο παράλληλες συνεδρίες στο φουαγιέ και το αμφιθέατρο της Βιβλιοθήκης. Έτσι στη Β΄ συνεδρία, με θέματα δημογραφικά και σχετικά με τους θεσμούς δικαίου της πόλεως και της κοινότητάς της, έγινε λόγος για τις πληθυσμιακές μεταβολές σε Κοζάνη – Σέρβια, 16ος – 20ός αι. (δρ. πολεοδομίας-χωροταξίας Γ. Τσότσος), για την άλλοτε κραταιά κωμόπολη της περιοχής Κορυτσάς Μπιθικούκι, η οποία πιθανολογείται ως κοιτίδα των πρώτων Κοζανιτών (Αλβανοί ερευνητές Α. Rembeci και S. Cunga), για την Κοζάνη και τους μουσουλμάνους γείτονές της το έτος 1728, οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν για τη χρήση σήμαντρου στον ναό του Αγ. Νικολάου της πόλεως (αναπλ. καθηγητής Γεώργ. Σαλακίδης, τουρκολόγος), για τις δικαστικές αρμοδιότητες της Επισκοπής Σερβίων και Κοζάνης, 1745-1856 (δρ. Ιστορίας του Δικαίου Βασιλική Διάφα-Καμπουρίδη), θέματα μεταβυζαντινού ποινικού δικαίου με βάση έγγραφο του κώδικα της Επισκοπής Σερβίων και Κοζάνης (ομότ. καθηγήτρια Καλλιόπη Μπουρδάρα).
Στη Γ΄συνεδρία, σχετική με την οικονομική ιστορία της οθωμανοκρατούμενης Κοζάνης, έγινε λόγος για το βακούφι του μοναστηριού της Επισκοπής στα Σέρβια περί το 1500 (δρ. τουρκολόγος Κώστας Καμπουρίδης), για κομματικές διαμάχες φατριών της πόλης στο τέλος του 18ου αιώνα, αντλώντας πληροφορίες από άγνωστα οθωμανικά έγγραφα (δρ. τουρκολόγος Δημήτριος Λαμπράκης), για τα οικονομικά του ναού του Αγίου Νικολάου Κοζάνης, 1746-1802 (αναπλ. καθηγητής Γιώργος Νικολάου), για τα οικονομικά των σχολείων την ίδια περίοδο (φιλόλογος Ευανθία Κυρατζοπούλου) και για τις οικονομικές συναλλαγές και τη διαμάχη του Δημ. Κοεμτζή με τους μπέηδες της περιοχής Κοζάνης, β΄ μισό 19ου αιώνα (υποψ. δρ. Γ. Αλευράς).
Η Δ΄ συνεδρία, σχετική με την εκπαίδευση τον 19ο αιώνα και μέχρι τον μεσοπόλεμο, είχε θέματα σχετικά με λογίους και εκπαιδευτικούς της εποχής εκείνης στην Κοζάνη: για τον λόγιο σχολάρχη Δημήτρ. Αργυριάδη (συγγρ. Καλλιόπη Μπόντα), για την κατάσταση της εκπαίδευσης στην πόλη και την περιοχή με βάση αδημοσίευτη έκθεση του 1882 (δρ. νεότερης ιστορίας Ν. Σιώκης), την εκπαίδευση σε σχέση με τη εθνική διαπαιδαγώγηση, τέλος 19ου-αρχές 20ού αι. (φιλόλογος Ιωάννα Ζήση), για προβλήματα λειτουργίας στην Κεντρική Αστική Σχολή Κοζάνης, 1911-12 (δρ. Γιάννης Μπουνόβας), για την μετάβαση από το κοινοτικό στο κρατικό σύστημα εκπαίδευσης (επίκ. καθηγητής Γιάννης Μπέτσας), για τις σχολικές εκδηλώσεις και δράσεις 1890 – 1912 από αρχειακό υλικό της ανεξάντλητης Βιβλιοθήκης Κοζάνης (δρ. Ιστορίας Μαρία Μαλούτα) και, τέλος, για τον Κοζανίτη παιδαγωγό Ζήση Αγραφιώτη, 1856-1936 (συγγρ. Κωνστ. Τσιώλης).
Στον χώρο του φουαγιέ έγιναν συγχρόνως (Σάββατο, 8 Δεκεμβρίου) δύο πρωϊνές και μια απογευματινή συνεδρίες. Στην Β1 συνεδρία, με θέμα τα περιοδικά και τα ημερολόγια της Κοζάνης, έγινε λόγος για το προπολεμικό «Ημερολόγιον Δυτ. Μακεδονίας», τ. 1(1932) – 7(1938), πάντοτε χρήσιμο στους ερευνητές με τα άρθρα του (φιλόλογος Μάριος-Κυπαρίσσης Μώρος), τα μεταπολεμικά «Δυτικομακεδονικά Γράμματα» του πάντα δραστήριου Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών νομού Κοζάνης (ιστοριοδίφης Απόστ. Παπαδημητρίου), για τα «Ελιμειακά», αξιόλογο επίσης περιοδικό του Συλλόγου Κοζανιτών Θεσσαλονίκης (δρ. οφθαλμίατρος Στράτος Ηλιαδέλης), για το «Ημερολόγιο Κοζάνης» (1976 κ.ε.) και το διάδοχό του «Δυτικομακεδονικόν Ημερολόγιον» των Αναστ. και Ζήση Αναστ. Μπέλλου (Μ.Α. εκκλησιαστικής ιστορίας Ζήσης Μπέλλος) και, τέλος, για το λογοτεχνικό περιοδικό «Παρέμβαση» Κοζάνης και την προσφορά του στην πολιτιστική ζωή της Δυτ, Μακεδονίας (δρ. νεοελλ. φιλολογίας Αγνή Παπακώστα).
Στην Γ΄1 συνεδρία για την οργάνωση μετά το 1912 της Κοινότητας και στη συνέχεια (1918 κ.ε.) του Δήμου Κοζάνης έγινε αναφορά σε σημαντική πηγή της εποχής: Γ. Χωματιανός, Γενική επισκόπηση του νομού Κοζάνης (δρ. νεότερης ιστορίας Γιάννης Γκλαβίνας), στην διοίκηση του βενιζελικού Ιωάννη Ηλιάκη στην Κοζάνη κατά τον Εθνικό Διχασμό και μέχρι το 1920 (διευθύντρια ερευνών Ελισάβετ Κοντογιώργη), στην συλλογική οργάνωση των προσφύγων στη Δυτ. Μακεδονία κατά τον μεσοπόλεμο με παράδειγμα τον Κεντρικό Σύνδεσμο Προσφύγων Κοζάνης «Η Ελπίς» (ΜΑ Παν/μίου Μακεδονίας Στυλ. Ιωαννίδης), και, τέλος, στην Κοζάνη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τα μνημεία του τόπου, σιωπηλούς μάρτυρες της ιστορίας (υποψ. δρ. Μαρίνα Μπαντιού).
Στην Δ΄1 συνεδρία, σχετική με τον λαϊκό πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά της Κοζάνης και του νομού της, έγινε λόγος για τα πατριδωνυμικά (ή τοπικά-εθνικά) επώνυμα των Κοζανιτών κατά τον μεσοπόλεμο (ερευνητής Παναγιώτης Καμηλάκης), τον καθαγιασμό του οικισμένου και κοινοτικού χώρου με συγκεκριμένες εθιμικές πράξεις στην περιοχή Βοΐου και Κοζάνης (διευθυντής Κ.Ε.Ε.Λ. Ακαδημίας Αθηνών Ευάγγ. Καραμανές), για τα μοιρολόγια της Αιανής Κοζάνης και τη συνεισφορά τους στη γνώση του μουσικού πολιτισμού της Πίνδου (δρ. μουσικολογίας Αθηνά Κατσανεβάκη), για ζητήματα ιστορίας της Δυτ. Ανασελίτσας (Άνω Βοΐου) μέσα από την αρχιτεκτονική θεώρηση της κατοικίας (18ος-20ός αι.) της περιοχής (υποψ. δρ. αρχιτέκτων Καλλινίκη Ώττα), για την ζώσα παράδοση και την άϋλη πολιτιστική κληρονομιά της πόλης (ερευνήτρια του Κέντρου Λαογραφίας Ζωή Μάργαρη), για την ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας στα θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς του νομού Κοζάνης (ΜΑ αρχαιολόγος Αθανασία Ζυμάρα), και, τέλος, παρουσιάστηκαν η πολυποίκιλη δράση και οι στόχοι του σχετικά νεοπαγούς (ιδρύθηκε το 2006) Πολιτιστικού Συλλόγου «η Κόζιανη» (πρόεδρος του Συλλόγου Γρηγ. Τζουμερκιώτης).
Την επομένη (9 Δεκεμβρίου), στην καταληκτήρια συνεδρία σε ολομέλεια, η οποία είχε θέματα σχετικά με τη Σχολή, τους λογίους και την Βιβλιοθήκη της Κοζάνης, από τον 18ο αιώνα κ.ε., έγινε λόγος κυρίως για την περίοδο του Διαφωτισμού, οπότε η πόλη αναδείχτηκε με τους λογίους της, ντόπιους και άλλους που έζησαν σ᾽ αυτή, σημαντικό κέντρο του νεοελληνικού Διαφωτισμού και σπουδαία εστία παιδείας του υπόδουλου Ελληνισμού. Παρουσιάστηκαν η λειτουργία και προσφορά της Δημοτικής Βιβλιοθήκης κατά τον μεσοπόλεμο (αρχειονόμος Άννα Καλώτα), οι λόγοι του από Καστορίας πατριάρχη Αλεξανδρείας Γερασίμου Παλλαδά, που περιέχονται σε έναν από τους πολύτιμους κώδικες της Κοβενταρείου Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης (δρ. φιλολογίας Έλενα Χατζόγλου), άγνωστο επίσης ιατρικό έργο του γνωστού ιατροφιλοσόφου Μιχαήλ Περδικάρη «Περί θεωρίας ιατρικής σύνοψις», το οποίο μετακενώνει πλήθος ιατρικών γνώσεων της Ευρώπης στον τότε Ελληνικό χώρο (δρ. ιστορίας Βασιλική Νοτοπούλου), ο Κοζανίτης σημαντικός αντιγραφέας χειρογράφων Κωνστ. Στάμκου, 1778-1787 (διευθυντής ερευνών του Κ.Ε.Μ.Ν.Ε. της Ακαδημίας Αθηνών, συνάδελφος Χαρίτων Καρανάσιος). Στο δεύτερο μέρος της συνεδρίας δύο ανακοινώσεις για την περίοδο του Διαφωτισμού αναφέρονταν η μία στην χειρόγραφη Λογική του Ευγενίου Βούλγαρη, που απόκειται σε κώδικα της Μονής Διονυσίου και έχει αντιγραφεί στην Κοζάνη το 1746 από γνωστό αντιγραφέα (καθηγ. ιστορίας της φιλοσοφίας Κώστας Πέτσιος), ενώ η άλλη στον ρόλο του Αγαπίου του Γαλατιστινού (από τη Γαλάτιστα Χαλκιδικής) και του Ρώσου Κωνστ. Τζεπίν στην διαμόρφωση των φιλοσοφικών σπουδών στην Σχολή Κοζάνης (καθηγ. φιλοσοφίας Ηλίας Τεμπέλης). Έγινε λόγος και για τις σχέσεις της Ι. Μονής Τιμίου Προδρόμου Βεροίας με την Κοζάνη, με την οποία σχετίζονται ιερά κειμήλια της Μονής (αρχιμανδρ. Πορφύριος Προδρομίτης, ηγούμενος της Μονής), καθώς, τέλος, και για την οργάνωση και αξιοποίηση της πλούσιας βιβλιοθήκης (σχεδόν 15.000 τόμοι) του πολυτάλαντου-και συλλέκτη-μακαριστού μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Διονυσίου Ψαριανού (δρ. βυζαντινής φιλολογίας Δημήτρ. Σκρέκας).
Μετά την ενδιαφέρουσα συζήτηση επί των ανακοινώσεων, τη συνεδρία και το συνέδριο συνολικά έκλεισε ο Χαρίτων Καρανάσιος, παρουσιάζοντας συνοπτικά τα συμπεράσματά του. Τόνισε ενδιαφέρουσες πτυχές του συνεδρίου, που κρίνεται ως το σημαντικότερο από τα τρία που έχουν γίνει ώς τώρα για τον πολιτισμό και την ιστορία της Κοζάνης, όπως για την πολυθεματικότητά του, για το γεγονός ότι νέοι επιστήμονες, προπαντός Κοζανίτες, παρουσίασαν ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις, ότι πρέπει τα επόμενα συνέδρια να επεκταθούν και σε άλλες θεματικές ενότητες της ιστορίας και του πολιτισμού της Κοζάνης και της ευρύτερης περιοχής της κ.ά.
Δεν ήταν, δυστυχώς, δυνατό να γίνει εδώ εκτενέστερη αναφορά στις σημαντικότερες τουλάχιστον από τις ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν στις οκτώ συνολικά συνεδρίες. Η γενική πάντως και ουσιαστική αποτίμηση του Συνεδρίου – και χωριστά κάθε εργασίας που παρουσιάστηκε σ᾽ αυτό – μπορεί να γίνει μόνο μετά την έκδοση των Πρακτικών του, η οποία ελπίζουμε να γίνει σύντομα σε έντυπη οπωσδήποτε μορφή με την επιστημονική επιμέλεια της Εταιρείας Δυτικομακεδονικών Μελετών και την οικονομική στήριξη του Δήμου Κοζάνης. Ο τελευταίος πρέπει να συνεχίσει ενεργά τη στήριξη της επιστημονικής, εκδοτικής και γενικά πολιτιστικής δραστηριότητας των σχετικών φορέων (ιδίως της Βιβλιοθήκης) της πόλης, μιας πόλης με μακρά παράδοση παιδείας και πολιτισμού από τα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας.