Αντικομμουνιστές Χωρικοί: Αντίσταση, Συνεργασία και Τραγωδίες στη Δυτ. Μακεδονία του Β’ Π.Π.  Απώλειες και υλικές καταστροφές (1940-1945)”

24

Αντικομουνιστές Χωρικοί: Αντίσταση, Συνεργασία και Τραγωδίες στη Δυτ. Μακεδονία του Β’ Π.Π.  Απώλειες και υλικές καταστροφές (1940-1945)”

Αθανάσιος Καλλιανιώτης.

Μέρος 8ο

 

Αντικομουνιστές χωρικοί

Καταδιωκόμενοι όμως μέλη της ΠΑΟ, οπλαρχηγοί κι αξιωματικοί, επέστρεψαν στην Δυτική Μακεδονία στις αρχές του 1944 κάτω από τη σημαία μιας νέας οργάνωσης, ονομαζόμενη Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ), ξεχωριστοί πια από την ΠΑΟ παρόλο που οι ίδιοι αυτοονομάζονταν Παοτζήδες για να αντλούν κύρος. Την ίδια προσφώνηση χρησιμοποιούσε κι ο ΕΛΑΣ για να δυσφημεί την αντίπαλή του (πρώην) οργάνωση των αξιωματικών.

Στην ουσία επρόκειτο για άτακτους οπλισμένους χωρικούς με έδρα τον οικισμό τους και τη ηγεσία τοπικών καπεταναίων, κυρίως παλαιών οπλαρχηγών της Μικράς Ασίας στα προσφυγικά χωριά. Δρούσαν εις γνώσιν των Γερμανών, χωρίς όμως πάντα να τους προειδοποιούν και σπανίως έβγαιναν μόνοι έξω από τα χωριά τους. Κύριο καθήκον τους ήταν να απαγορεύουν

την είσοδο του ΕΛΑΣ στα σπίτια τους βοηθώντας παράλληλα τον κατακτητή ως φρουροί περασμάτων και γεφυρών και συμμετέχοντας σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του σαν οδηγοί κι απαλλοτριωτές αγαθών από τις ανταρτοκρατούμενες περιοχές. Ποτέ δεν είχαν επιτεθεί ανοιχτά με τον ΕΛΑΣ. Αμύνονταν σθεναρά μέσα από τις οικίες προσπαθώντας να αποκρούσουν καταδρομές

Η έναρξη ανταρτικών επιθέσεων προς εξουδετέρωσίν τους έλαβε χώραν ακριβώς στην τελευτή του 1943, μάλλον επίτηδες διότι θεωρούσαν πως οι βαθιά θρησκευόμενοι οπλίτες θα είχαν χαλαρώσει τα μέτρα ασφαλείας. Αν είχαν. Όμως οι τουρκόφωνοι των οικισμών της Κοζάνης Λεύκαρα, Σκάφη και της Εορδαίας Πελαργός απέκρουσαν τις επιθέσεις έχοντας απώλειες ορισμένες πυρπολημένες οικίες, τραυματισμό ενός παιδιού, φόνο μιας γυναίκας από αδέσποτα πυρά, αιχμαλωσία κι εκτέλεση ενός σκοπού, αλλά με κάτι απολύτως τραγικό: ηλικιωμένη μαζί με τα δύο εγγονάκια της, ενός και τριών ετών, που είχαν απαγάγει οι αντάρτες πέθαναν από το κρύο στο όρος Βέρμιο.[2]

Το εμφύλιο μίσος άρχισε αγεφύρωτο, αλλά οι οπλίτες όντας καλά οχυρωμένοι μες τα σπίτια και τις μαντρωμένες αυλές τους είχαν ελάχιστα θύματα από τις επιδρομές και τις πολιορκίες που αναλάμβανε ο ΕΛΑΣ, ακόμα και την ημέρα καθώς οι Γερμανοί δεν έδιναν σημασία στη μοίρα των ευκαιριακών συνοδοιπόρων τους. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών αντιμετώπισαν μέρα πια σκληρότατες επιθέσεις από τον ΕΛΑΣ και εκατοντάδες παραδοθέντες εκτελέστηκαν κρυφά, βράδυ και χωρίς καμιά δίκη. Οι υπόλοιποι κρατήθηκαν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στα ορεινά του Γράμμου και του Βοΐου και στην πόλη της Κοζάνης οι αρχηγοί τους.

Εκτοπισμοί κι ομηρίες

Οι νεκροί αποτελούσαν ίσως με το πέρασμα του καιρού μια αριθμητική μόνο παράμετρο καθώς το ένστικτο της επιβίωσης προσπαθεί να λησμονεί κάθε αποκρουστικό παρελθόν. Από τα μέτωπα το 1940-41 είχαν επιστρέψει στον γενέθλιο τόπο χιλιάδες τραυματίες στρατιώτες μένοντας ανάπηροι, λ.χ. στο ένα πόδι μαχόμενος στην Αλβανία με τους Ιταλούς ο αδερφός του παππού μου Κωνσταντίνος Κύρινας από την Αιανή Κοζάνης. Άλλοι είχαν τραυματιστεί σε μάχες στη Μέση Ανατολή.[3]

Σχεδόν αμέσως στους τραυματίες του Μετώπου άρχισαν να προστίθενται άμαχοι. Ενδεικτικά: νέος από τα Σέρβια από γερμανικό βομβαρδισμό το 1941.[4] Στον Ταξιάρχη Γρεβενών 12ετής από τους Ιταλούς.[5] Άνδρας από το Σύδενδρο της ιδίας επαρχίας στο σκέλος από τους Γερμανούς: έμεινα αργός έξη μήνες έγραψε λίγο αργότερα.[6] Γυναίκα 60 χρονών στο Δρυόβουνο.[7] Κόρη στη Σιάτιστα[8] και γυναίκα στις Αυλές Σερβίων από τους ίδιους.[9] Γεωργός από τον Τετράλοφο σε επιδρομή ανταρτών και οπλισμένων χωρικών.[10] Αλλά και αντάρτες είχαν τραυματιστεί κατά τη διάρκεια ενεδρών ή μαχών με τους Ιταλούς: στη Βίγλα 4,[11] στον Φαρδύκαμπο 9.[12] Στο Άργος Ορεστικό από κομιτατζήδες 2. Από τους Γερμανούς στη μάχη της Καλαμιάς άνδρας από τη Σιάτιστα [13] και στον Έξαρχο Βεντζίων από τους ίδιους Κοζανίτης συνάδελφός του.[14] Από τους αντικομουνιστές οπλίτες αντάρτης του ΕΛΑΣ Φλωρίνης στη μάχη Βαθυλάκκου Κοζάνης.[15]

Έφεδρος ανθυπολογαχός της ΥΒΕ/ΕΚΑ στον Αυγερινό σε αιφνιδιαστική επιδρομή του ΕΛΑΣ τον Απρίλιο του 1943.[16] Οπλίτης από το Μανιάκι Εορδαίας τραυματισθείς αλλά διασωθείς από μαζική εκτέλεση θεωρούμενος νεκρό. Στα Ίμερα οπλαρχηγός του ΕΕΣ.[17] Νέος, υιός διοικητή του ΕΕΣ, από ενέδρα ανταρτών στη Καστανιά.[18] Δεν μπορούσαν να προσφέρουν όπως πρώτα στον οικογενειακό προϋπολογισμό οι μερικώς αποθεραπευμένοι άνδρες και γυναίκες. Κουβαλούσαν επάνω τους σωματικές και ψυχικές μνήμες, τις οποίες συχνά επανέφεραν στις συζητήσεις τους.

Υπήρξαν και κρυμμένοι τραυματίες που ευρεθέντες εκτελέστηκαν: οπλίτης του ΕΕΣ στα Πετρανά, άλλος στο Βαθύλακκο από εαμίτες του χωριού,[19] άλλος στην Οινόη με λιθοβολισμό από χήρες γυναίκες. Τα μίση και οι εξάψεις ήταν αγεφύρωτες.

Δεν είχαν παραλείψει οι παίκτες του δράματος τις ομηρίες και κανείς από τους πληττόμενους δεν ήξερε αν και πότε θα απελευθερωθεί. Πρωτοστάτησαν οι Ιταλοί από το καλοκαίρι του 1941 συλλαμβάνοντας ομήρους στην Καστοριά και τα Γρεβενά, μάλιστα και γυναίκα από τη Λάβδα Γρεβενών.[20] Ορισμένους τους έστελναν σε άλλες πόλεις εντός της χώρας ή στην Ιταλία.[21]

Οι Γερμανοί φυλάκιζαν στο στρατόπεδο Κοζάνης άνδρες, τους οποίους εκτελούσαν σε αντίποινα κτυπημάτων του ΕΛΑΣ με καίριο παράδειγμα 43 ανθρώπους τον Ιανουάριο του 1944 στην Κοζάνη -παράλληλα έστελναν ομήρους και στη Θεσσαλονίκη.[22] Καταμέτρηση έπειτα από τις θερινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του 1944 αριθμούσε 272 ομήρους από τα Γρεβενά στο ειπωθέν στρατόπεδο,[23] ανάμεσά τους και γυναίκες.[24]

Χρησιμοποίησαν επίσης τεχνηέντως την ομηρία για να πιέζουν χωρικούς να οπλιστούν κατά των ανταρτών όπως πράγματι επέτυχαν αρχικά στους οικισμούς Βατερό και Καλαμιά. Ακόμη μεταφέροντάς τους στη Γερμανία -όσοι ευρέθησαν εκεί δεν είναι ευκρινές αν ήταν όντως όμηροι ή εργάτες.[25] Δεν επέστρεψαν όλοι τους από το εξωτερικό: 20χρονη από τη Λούβρη Βοΐου που είχε απαχθεί ως όμηρη μαζί με τρεις συγχωριανούς της δεν ήρθε πίσω ζωντανή ή νεκρή. Ούτε και μαζί της οι άνδρες.[26]

Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δεν υστέρησε. Άνδρας από τη Σιάτιστα μαζί με τη γυναίκα και τις τρεις ανήλικες θυγατέρες του είχαν εκτοπιστεί για ένα μήνα σε χωριό των Βεντζίων,[27] όπως και τουρκόφωνος πρόσφυγας από την Ποντινή σε διαφορετικό από το δικό του. Ακόμη είχε οδηγηθεί στην ομηρία 14χρονη κόρη οπλαρχηγού του ΕΕΣ Μπουτζακίων Κοζάνης, αλλά ελευθερώθηκε όταν αυτός συνέλαβε προς αντίπραξιν οικογένειες ανταρτών.[28]

Επί Εαμοκρατίας όσοι χωρίτες δεν είχαν φονευθεί ή εκτελεσθεί τον Νοέμβριο του 1944 στα οροπέδια Κοζάνης κι Εορδαίας κρατήθηκαν, οι μεν κεφαλές των στο στρατόπεδο της πόλης, ανάμεσά τους και μία γυναίκα, οι δε υπόλοιποι, μερικές χιλιάδες άνδρες, στην Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος στον Αυγερινό και στα Δημοτικά Σχολεία Διλόφου Βοΐου και Τριλόφου (Σλήμνιτσας) Καστοριάς.[29] Ήταν συνηθισμένα τα Σχολεία ως τόποι αναμόρφωσης, παιδιών ως προς τα γράμματα και ενηλίκων για την υποταγή.

Δεύτερο κύμα φυλακίσεων υπόπτων προς αντιφρόνησιν επήλθε έπειτα από την έναρξη των Δεκεμβριανών στην Αθήνα[30] -ορισμένοι από τους κρατουμένους πέθαναν από τις κακουχίες ή εκτελέστηκαν. Τα τελευταία θύματα του ΕΛΑΣ ήταν στο αναφερθέν μοναστήρι, τρεις εθνικιστές Θεσσαλονικείς, ανθυπολοχαγός και δύο ανθυπασπιστές, που είχαν συλληφθεί σε χωριά της Κοζάνης το φθινόπωρο του 1944. Επρόκειτο για μέλη του ΕΔΕΣ, αιχμάλωτα από τους Γερμανούς που είχαν απελευθερωθεί με κριτήριο την ένταξή τους στους αντικομουνιστές οπλίτες της Κοζάνης.

Ανεπίσημες φυλακές αντιφρονούντων διατηρούσε εξ αρχής ο ΕΛΑΣ σε οικίες ορεινών οικισμών κι αργότερα στον Πεντάλοφο. Τον αριθμό καθώς και τους τόπους κράτησής των στα Γρεβενά,[32] το Τσοτύλι[33] και τον Τρίλοφο είχαν αυξήσει τα Δεκεμβριανά -178 άνδρες κατά μια μαρτυρία μόνον από το Βογατσικό εξορίστηκαν στον τελευταίο οικισμό,[34] ενώ 60 από την Καστοριά.[35] Περισσότεροι των 1000 ήταν οι πολίτες όμηροι, ενώ ανάμεσά τους υπήρχαν 12 αξιωματικοί της Χωροφυλακής Κοζάνης- Εορδαίας μαζί με 5 οπλίτες τους. Επίσης κι 6 αξιωματικοί της ιδίας Υπηρεσίας στη Φλώρινα.[36] Δεν είχαν απομείνει στη Δυτική Μακεδονία αξιωματικοί του Στρατού για να παραδοθούν στον ΕΛΑΣ, είχαν ακολουθήσει αυτοβούλως τους Βρετανούς και μεταφερθεί στην Αθήνα, εκτός του ανθυπολοχαγού Χρυσόστομου Καριάκα που όταν μάλλον αναζητήθηκε, δολοφονήθηκε για να μην επιστρέψει στη Βισόκα Λαγκαδά όπου είχε γεννηθεί. Αυτός κι ορισμένοι άλλοι αποτελούσαν ένα μικρό σύνολο των συνολικά 317 στελεχών του Στρατού και της Χωροφυλακής που διατελούσαν σε καθεστώς ομηρίας, κρατούμενοι με τη μομφή της συνεργασίας με τον κατακτητή όπως θεωρούσε το ΕΑΜ.[37] Ο τελευταίος μάλλον όμηρος του ΕΛΑΣ που απελευθερώθηκε ήταν πολύτεκνος άνδρας από την Ξηρολίμνη Κοζάνης την 30ή Μαρτίου του 1945.[38]

Μαρτυρείται ως όμηρος των ανταρτών κι οπλαρχηγός του Πελαργού που συλληφθείς μεταφέρθηκε και πέθανε στη Βουλγαρία,[39] αλλά περισσότερες πληροφορίες ελλείπουν. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ανθρώπινα όντα μπορεί να είναι τόσο απάνθρωπα σαν τον ΕΛΑΣ είχε καταθέσει αργότερα ιατρός, βουλευτής και δήμαρχος Δράμας περιγράφοντας την ομηρία του στην Κεντρική Μακεδονία.[40] Αλλά στην Δυτική δεν ήταν διαθέσιμα ακούσματα τέτοιας έκτασης βίας επί Εαμοκρατίας, αν εξαιρεθούν ορισμένες εκτελέσεις και βάσανοι ομήρων. Μάλλον επειδή η περιοχή ήταν μακριά από τα κέντρα εξουσίας όπου έπρεπε να αδειάσουν και καταληφθούν θέσεις από την νέα εξουσία, το ΕΑΜ, που εναγωνίως τις προσδοκούσε.

 

[1] Στέφανος Γρηγορίου, https://t.ly/Ndrez

[2] Ληξιαρχείο Πελαργού ΛΠΘ 10-11/1944 και 20/1945. Επίσης συνεντεύξεις με κατοίκους το 2002

[3] Αδαμίδης Αλέξανδρος, Η Κλεισώρεια Βοΐου Κοζάνης, Κοινότητα Κλεισώρειας Κοζάνης, [Θεσσαλονίκη] 1982, σ. 58-60

[4] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, ό.π., Σέρβια 14

[5] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ ΣΑΕ 2020 , Δηλώσεις ζημιών πολέμου… Ταξιάρχης

[6] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1577, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς των κοινοτήτων…Συδένδρου

[7] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής , Βουλγάρους , ΕΑΜ/ΕΛΑΣ , ΕΕΣ και Πούλος κι Ελληνικός Στρατός κατοίκων κοινοτήτων… Δρυόβουνου

[8] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1562, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς της κοινότητας Σιάτιστας

[9] Ειρηνοδικείο Σερβίων, Πολιτικαί εκθέσεις έτους 1945

[10] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1564, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων …Τετραλόφου

[11] ΔΒΘ, Ελληνικός Βορράς (14-4-1962) 3

[12] ΓΕΣ/ΔΙΣ αρ. 37, ΕΚΘΕΣΙΣ Του Συνταγματάρχου Πεζικού (Π.Δ.) Κοντονάση Ιωάννου «περί της μάχης του Φαρδικάμπου Σιατίστης καθ’ ην επεδιώχθη και επετεύχθη η αιχμαλωσία ολοκλήρου Ιταλικού Τάγματος, μετά του Πυροβολικού του και εν συνεχεία ανετράπη επιδραμούσα Ιταλική Μεραρχία προς απελευθέρωσίν του

[13] ΔΒΘ, Ελληνικός Βορράς (14-4-1962) 5

[14] ΙΣΑΚ, Μαχτής Σπύρος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996

[15] ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15/Φ5/9^α,β,γ

[16] Ράλλης Ευθύμιος, Τσοτυλιώτης, «Νίκος Ευαγγελόπουλος», Βοϊακή Ζωή 159 (Μάιος-Ιούνιος 1999) 22-23

[17] ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/Δ/7, ΕΑΟ ΕΕΣ 1941 -1945, 5^ο ανεξάρτητο τάγμα Πελαργού Εορδαίας 3/6/1971

[18] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 747, ό.π., Σέρβια ΕΛΑΣ

[19] ΠΚ, ΒΣΠ, αρ. 79/26-8-1945

[20] ΑΥΕ, Φ1, Κατοχική κυβέρνηση 1943, Φ.1/1/Α, Ωμότητες του ιταλικού στρατού κατοχής , τηλεγράφημα εκ Κοζάνης, α.π.118/22-9-1941

[21] ΠΓ, ΒΣΠ, τ. Α΄, βούλευμα 1/10-1-1951

[22] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου …Παλαιοκάστρου , Γερμανοί

[23] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/2, Other Greek partisan documents –post war correspondence, Πληροφορίαι της Κοζάνης μέχρι της 25.7.44 και /ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 683, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής , επίσης Βουλγάρων και ΠΑΟ [ΕΕΣ] …Τρίκωμο Γερμανοί

[24] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου … Παλαιοκάστρου , Γερμανοί

[25] ΔΒΘ, Ελευθερία (17-12-1945) 1

[26] Αδαμίδης Αλέξανδρος, Η Λούβρη Βοΐου Κοζάνης, Σύλλογος Νεολαίας Λούβρης «Η Αλληλοβοήθεια»», Θεσσαλονίκη 1990, σ. 40

[27] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ/583, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής και από Βουλγάρους και Λεγεωνάριους κατοίκων των κοινότητων …Σιάτιστας

[28] ΠΚ, ΒΣΠ 1946, τ. Α΄, αρ. 30, 31/15-3-1946

[29] ΙΣΑΚ, Β.Α, συνέντευξη στο Βογατσικό το 2002 και Γιαννούσης Δημήτριος, πρόεδρος Συνδέσμου Εφ. Αξ. Καστορίας, «Ώρες αγωνίας …Ώρες θανάτου», Αριστοτέλης 83 (1970) 17-23

[30] Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Φ. Δραγούμη ( ΓΒ/ΑΦΔ), Φ. 69, Πολιτικά –Εθνικά –Βουλευτικά (1945 -1946), υποφ. 5 επιστολές 1945 -1946, αρ.334

[31] Παντελής Δημητριάδης, Γράμμος , Το εγκαταλελειμμένο χωριό Τρίλοφος (φωτογραφίες), https://fouit.gr/2023/08/05/grammo-to-egkataleleimmeno-chorio-trilofos-fotografies/

[32] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου … Δαφνερού

[33] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών πολέμου … Ζώνη , ΕΛΑΣ

[34] Β. Α., συνέντευξη στο Βογατσικό στις 3-7-2002

[35] ΓΒ/ΑΦΔ, Φ.104, υποφ. 4, Εθνικά Βορείου Ελλάδος 1945 -46, αρ. 96, Περικλής Ηλιάδης, Καστοριά 1/3/1945

[36] PRO, FO 996/1, Όμηροι κρατούμενοι από τον ΕΛΑΣ στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 2/2/1945, επιτελάρχης Δεληβογιατζής, στρατιωτικός κυβερνήτης Θεσσαλονίκης

[37] PRO, FO 371 /48256/R/3219/17, OMM No 1782/26.1.45 to 4 Ind. Div.

[38] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1563, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων … Ξηρολίμνης από τον ΕΛΑΣ

[39] ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/Δ/7, ΕΑΟ ΕΕΣ 1941 -1945, ό.π.

[40] PRO, FO 996/1, ό.π., Κατάστασις ονομαστική κρατουμένων αξιωμ κι οπλιτών της ΧΦ εις Αρδέαν