Αντικομμουνιστική Αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία: Απώλειες και υλικές καταστροφές (1940-1945)”

69

Αντικομμουνιστική Αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία: Απώλειες και υλικές καταστροφές (1940-1945)”

Αθανάσιος Καλλιανιώτης.

Μέρος 7ο

 

Καταδιωκόμενοι όμως μέλη της ΠΑΟ, οπλαρχηγοί κι αξιωματικοί, επέστρεψαν στην Δυτική Μακεδονία στις αρχές του 1944 κάτω από τη σημαία μιας νέας οργάνωσης, ονομαζόμενη Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ), ξεχωριστοί πια από την ΠΑΟ παρόλο που οι ίδιοι αυτοονομάζονταν Παοτζήδες για να αντλούν κύρος. Την ίδια προσφώνηση χρησιμοποιούσε κι ο ΕΛΑΣ για να δυσφημεί την αντίπαλή του (πρώην) οργάνωση των αξιωματικών.

Στην ουσία επρόκειτο για άτακτους οπλισμένους χωρικούς με έδρα τον οικισμό τους και τη ηγεσία τοπικών καπεταναίων, κυρίως παλαιών οπλαρχηγών της Μικράς Ασίας στα προσφυγικά χωριά. Δρούσαν εις γνώσιν των Γερμανών, χωρίς όμως πάντα να τους προειδοποιούν και σπανίως έβγαιναν μόνοι έξω από τα χωριά τους. Κύριο καθήκον τους ήταν να απαγορεύουν

την είσοδο του ΕΛΑΣ στα σπίτια τους βοηθώντας παράλληλα τον κατακτητή ως φρουροί περασμάτων και γεφυρών και συμμετέχοντας σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του σαν οδηγοί κι απαλλοτριωτές αγαθών από τις ανταρτοκρατούμενες περιοχές. Ποτέ δεν είχαν επιτεθεί ανοιχτά με τον ΕΛΑΣ. Αμύνονταν σθεναρά μέσα από τις οικίες προσπαθώντας να αποκρούσουν καταδρομές.

Η έναρξη ανταρτικών επιθέσεων προς εξουδετέρωσίν τους έλαβε χώραν ακριβώς στην τελευτή του 1943, μάλλον επίτηδες διότι θεωρούσαν πως οι βαθιά θρησκευόμενοι οπλίτες θα είχαν χαλαρώσει τα μέτρα ασφαλείας. Αν είχαν. Όμως οι τουρκόφωνοι των οικισμών της Κοζάνης Λεύκαρα, Σκάφη και της Εορδαίας Πελαργός απέκρουσαν τις επιθέσεις έχοντας απώλειες ορισμένες πυρπολημένες οικίες, τραυματισμό ενός παιδιού, φόνο μιας γυναίκας από αδέσποτα πυρά, αιχμαλωσία κι εκτέλεση ενός σκοπού, αλλά με κάτι απολύτως τραγικό: ηλικιωμένη μαζί με τα δύο εγγονάκια της, ενός και τριών ετών, που είχαν απαγάγει οι αντάρτες πέθαναν από το κρύο στο όρος Βέρμιο.[2]

Το εμφύλιο μίσος άρχισε αγεφύρωτο, αλλά οι οπλίτες όντας καλά οχυρωμένοι μες τα σπίτια και τις μαντρωμένες αυλές τους είχαν ελάχιστα θύματα από τις επιδρομές και τις πολιορκίες που αναλάμβανε ο ΕΛΑΣ, ακόμα και την ημέρα καθώς οι Γερμανοί δεν έδιναν σημασία στη μοίρα των ευκαιριακών συνοδοιπόρων τους. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών αντιμετώπισαν μέρα πια σκληρότατες επιθέσεις από τον ΕΛΑΣ και εκατοντάδες παραδοθέντες εκτελέστηκαν κρυφά, βράδυ και χωρίς καμιά δίκη. Οι υπόλοιποι κρατήθηκαν σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στα ορεινά του Γράμμου και του Βοΐου και στην πόλη της Κοζάνης οι αρχηγοί τους.

Εκτοπισμοί κι ομηρίες

Οι νεκροί αποτελούσαν ίσως με το πέρασμα του καιρού μια αριθμητική μόνο παράμετρο καθώς το ένστικτο της επιβίωσης προσπαθεί να λησμονεί κάθε αποκρουστικό παρελθόν. Από τα μέτωπα το 1940-41 είχαν επιστρέψει στον γενέθλιο τόπο χιλιάδες τραυματίες στρατιώτες μένοντας ανάπηροι, λ.χ. στο ένα πόδι μαχόμενος στην Αλβανία με τους Ιταλούς ο αδερφός του παππού μου Κωνσταντίνος Κύρινας από την Αιανή Κοζάνης. Άλλοι είχαν τραυματιστεί σε μάχες στη Μέση Ανατολή.[3]

Σχεδόν αμέσως στους τραυματίες του Μετώπου άρχισαν να προστίθενται άμαχοι. Ενδεικτικά: νέος από τα Σέρβια από γερμανικό βομβαρδισμό το 1941.[4] Στον Ταξιάρχη Γρεβενών 12ετής από τους Ιταλούς.[5] Άνδρας από το Σύδενδρο της ιδίας επαρχίας στο σκέλος από τους Γερμανούς: έμεινα αργός έξη μήνες έγραψε λίγο αργότερα.[6] Γυναίκα 60 χρονών στο Δρυόβουνο.[7] Κόρη στη Σιάτιστα[8] και γυναίκα στις Αυλές Σερβίων από τους ίδιους.[9] Γεωργός από τον Τετράλοφο σε επιδρομή ανταρτών και οπλισμένων χωρικών.[10] Αλλά και αντάρτες είχαν τραυματιστεί κατά τη διάρκεια ενεδρών ή μαχών με τους Ιταλούς: στη Βίγλα 4,[11] στον Φαρδύκαμπο 9.[12] Στο Άργος Ορεστικό από κομιτατζήδες 2. Από τους Γερμανούς στη μάχη της Καλαμιάς άνδρας από τη Σιάτιστα [13] και στον Έξαρχο Βεντζίων από τους ίδιους Κοζανίτης συνάδελφός του.[14] Από τους αντικομουνιστές οπλίτες αντάρτης του ΕΛΑΣ Φλωρίνης στη μάχη Βαθυλάκκου Κοζάνης.[15]

Έφεδρος ανθυπολογαχός της ΥΒΕ/ΕΚΑ στον Αυγερινό σε αιφνιδιαστική επιδρομή του ΕΛΑΣ τον Απρίλιο του 1943.[16] Οπλίτης από το Μανιάκι Εορδαίας τραυματισθείς αλλά διασωθείς από μαζική εκτέλεση θεωρούμενος νεκρό. Στα Ίμερα οπλαρχηγός του ΕΕΣ.[17] Νέος, υιός διοικητή του ΕΕΣ, από ενέδρα ανταρτών στη Καστανιά.[18] Δεν μπορούσαν να προσφέρουν όπως πρώτα στον οικογενειακό προϋπολογισμό οι μερικώς αποθεραπευμένοι άνδρες και γυναίκες. Κουβαλούσαν επάνω τους σωματικές και ψυχικές μνήμες, τις οποίες συχνά επανέφεραν στις συζητήσεις τους.

Υπήρξαν και κρυμμένοι τραυματίες που ευρεθέντες εκτελέστηκαν: οπλίτης του ΕΕΣ στα Πετρανά, άλλος στο Βαθύλακκο από εαμίτες του χωριού,[19] άλλος στην Οινόη με λιθοβολισμό από χήρες γυναίκες. Τα μίση και οι εξάψεις ήταν αγεφύρωτες.

Δεν είχαν παραλείψει οι παίκτες του δράματος τις ομηρίες και κανείς από τους πληττόμενους δεν ήξερε αν και πότε θα απελευθερωθεί. Πρωτοστάτησαν οι Ιταλοί από το καλοκαίρι του 1941 συλλαμβάνοντας ομήρους στην Καστοριά και τα Γρεβενά, μάλιστα και γυναίκα από τη Λάβδα Γρεβενών.[20] Ορισμένους τους έστελναν σε άλλες πόλεις εντός της χώρας ή στην Ιταλία.[21]

Οι Γερμανοί φυλάκιζαν στο στρατόπεδο Κοζάνης άνδρες, τους οποίους εκτελούσαν σε αντίποινα κτυπημάτων του ΕΛΑΣ με καίριο παράδειγμα 43 ανθρώπους τον Ιανουάριο του 1944 στην Κοζάνη -παράλληλα έστελναν ομήρους και στη Θεσσαλονίκη.[22] Καταμέτρηση έπειτα από τις θερινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του 1944 αριθμούσε 272 ομήρους από τα Γρεβενά στο ειπωθέν στρατόπεδο,[23] ανάμεσά τους και γυναίκες.[24]

Χρησιμοποίησαν επίσης τεχνηέντως την ομηρία για να πιέζουν χωρικούς να οπλιστούν κατά των ανταρτών όπως πράγματι επέτυχαν αρχικά στους οικισμούς Βατερό και Καλαμιά. Ακόμη μεταφέροντάς τους στη Γερμανία -όσοι ευρέθησαν εκεί δεν είναι ευκρινές αν ήταν όντως όμηροι ή εργάτες.[25] Δεν επέστρεψαν όλοι τους από το εξωτερικό: 20χρονη από τη Λούβρη Βοΐου που είχε απαχθεί ως όμηρη μαζί με τρεις συγχωριανούς της δεν ήρθε πίσω ζωντανή ή νεκρή. Ούτε και μαζί της οι άνδρες.[26]

Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δεν υστέρησε. Άνδρας από τη Σιάτιστα μαζί με τη γυναίκα και τις τρεις ανήλικες θυγατέρες του είχαν εκτοπιστεί για ένα μήνα σε χωριό των Βεντζίων,[27] όπως και τουρκόφωνος πρόσφυγας από την Ποντινή σε διαφορετικό από το δικό του. Ακόμη είχε οδηγηθεί στην ομηρία 14χρονη κόρη οπλαρχηγού του ΕΕΣ Μπουτζακίων Κοζάνης, αλλά ελευθερώθηκε όταν αυτός συνέλαβε προς αντίπραξιν οικογένειες ανταρτών.[28]

Επί Εαμοκρατίας όσοι χωρίτες δεν είχαν φονευθεί ή εκτελεσθεί τον Νοέμβριο του 1944 στα οροπέδια Κοζάνης κι Εορδαίας κρατήθηκαν, οι μεν κεφαλές των στο στρατόπεδο της πόλης, ανάμεσά τους και μία γυναίκα, οι δε υπόλοιποι, μερικές χιλιάδες άνδρες, στην Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος στον Αυγερινό και στα Δημοτικά Σχολεία Διλόφου Βοΐου και Τριλόφου (Σλήμνιτσας) Καστοριάς.[29] Ήταν συνηθισμένα τα Σχολεία ως τόποι αναμόρφωσης, παιδιών ως προς τα γράμματα και ενηλίκων για την υποταγή.

Δεύτερο κύμα φυλακίσεων υπόπτων προς αντιφρόνησιν επήλθε έπειτα από την έναρξη των Δεκεμβριανών στην Αθήνα[30] -ορισμένοι από τους κρατουμένους πέθαναν από τις κακουχίες ή εκτελέστηκαν. Τα τελευταία θύματα του ΕΛΑΣ ήταν στο αναφερθέν μοναστήρι, τρεις εθνικιστές Θεσσαλονικείς, ανθυπολοχαγός και δύο ανθυπασπιστές, που είχαν συλληφθεί σε χωριά της Κοζάνης το φθινόπωρο του 1944. Επρόκειτο για μέλη του ΕΔΕΣ, αιχμάλωτα από τους Γερμανούς που είχαν απελευθερωθεί με κριτήριο την ένταξή τους στους αντικομουνιστές οπλίτες της Κοζάνης.

Ανεπίσημες φυλακές αντιφρονούντων διατηρούσε εξ αρχής ο ΕΛΑΣ σε οικίες ορεινών οικισμών κι αργότερα στον Πεντάλοφο. Τον αριθμό καθώς και τους τόπους κράτησής των στα Γρεβενά,[32] το Τσοτύλι[33] και τον Τρίλοφο είχαν αυξήσει τα Δεκεμβριανά -178 άνδρες κατά μια μαρτυρία μόνον από το Βογατσικό εξορίστηκαν στον τελευταίο οικισμό,[34] ενώ 60 από την Καστοριά.[35] Περισσότεροι των 1000 ήταν οι πολίτες όμηροι, ενώ ανάμεσά τους υπήρχαν 12 αξιωματικοί της Χωροφυλακής Κοζάνης- Εορδαίας μαζί με 5 οπλίτες τους. Επίσης κι 6 αξιωματικοί της ιδίας Υπηρεσίας στη Φλώρινα.[36] Δεν είχαν απομείνει στη Δυτική Μακεδονία αξιωματικοί του Στρατού για να παραδοθούν στον ΕΛΑΣ, είχαν ακολουθήσει αυτοβούλως τους Βρετανούς και μεταφερθεί στην Αθήνα, εκτός του ανθυπολοχαγού Χρυσόστομου Καριάκα που όταν μάλλον αναζητήθηκε, δολοφονήθηκε για να μην επιστρέψει στη Βισόκα Λαγκαδά όπου είχε γεννηθεί. Αυτός κι ορισμένοι άλλοι αποτελούσαν ένα μικρό σύνολο των συνολικά 317 στελεχών του Στρατού και της Χωροφυλακής που διατελούσαν σε καθεστώς ομηρίας, κρατούμενοι με τη μομφή της συνεργασίας με τον κατακτητή όπως θεωρούσε το ΕΑΜ.[37] Ο τελευταίος μάλλον όμηρος του ΕΛΑΣ που απελευθερώθηκε ήταν πολύτεκνος άνδρας από την Ξηρολίμνη Κοζάνης την 30ή Μαρτίου του 1945.[38]

Μαρτυρείται ως όμηρος των ανταρτών κι οπλαρχηγός του Πελαργού που συλληφθείς μεταφέρθηκε και πέθανε στη Βουλγαρία,[39] αλλά περισσότερες πληροφορίες ελλείπουν. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ανθρώπινα όντα μπορεί να είναι τόσο απάνθρωπα σαν τον ΕΛΑΣ είχε καταθέσει αργότερα ιατρός, βουλευτής και δήμαρχος Δράμας περιγράφοντας την ομηρία του στην Κεντρική Μακεδονία.[40] Αλλά στην Δυτική δεν ήταν διαθέσιμα ακούσματα τέτοιας έκτασης βίας επί Εαμοκρατίας, αν εξαιρεθούν ορισμένες εκτελέσεις και βάσανοι ομήρων. Μάλλον επειδή η περιοχή ήταν μακριά από τα κέντρα εξουσίας όπου έπρεπε να αδειάσουν και καταληφθούν θέσεις από την νέα εξουσία, το ΕΑΜ, που εναγωνίως τις προσδοκούσε.

Υλικά αγαθά

Οι ανθρώπινες απώλειες ήταν μέρος του προβλήματος. Μαζί τους συνοδοιπορούσαν υλικές αντίστοιχες με εκατοντάδες κατεστραμμένες οικίες, αχυρώνες και υποστατικά από βομβαρδισμούς αεροπλάνων στη Δυτική Μακεδονία με πρώτους στην ακολουθία τους Ιταλούς το φθινόπωρο του 1940 στην Κοζάνη[41] και σε άλλες πόλεις όπου δραστηριοποιούνταν Δυτικομακεδόνες, λ.χ. στη Θεσσαλονίκη το προηγούμενο έτος.[42]Ακολούθησαν παρόμοιοι σε χωριά των Γρεβενών αρχάς 1943,[43] του Βοΐου[44] και τη Σιάτιστα την 4^η Μαρτίου του ιδίου έτους ενώ μαινόταν η μάχη του Φαρδυκάμπου.[45] Ιδιαίτερα δε κατά τη διάρκεια του Απριλίου 1943, όταν μονάδες Ιταλών προσήλθαν από τη Θεσσαλία μέσω Σερβίων στο Βόιο ως Καστοριά μετά την αιχμαλωσία τάγματός των στο Φαρδύκαμπο από αντάρτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ και του ΕΛΑΣ.

Στην από αέρος σκηνή επενέβησαν οι Γερμανοί τον Απρίλιο του 1941 στην πόλη[46] και την επαρχία Κοζάνης και τα επόμενα έτη κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στην περιοχή Βοΐου[47] και Γρεβενών[48] και σε άλλες πόλεις όπως π.χ. στη Λαμία.[49]

Αν και φαίνεται εκ πρώτης όψεως παράδοξο, απώλειες αγαθών είχαν οι άμαχοι της Δυτικής Μακεδονίας και από βομβαρδισμούς της βρετανικής αεροπορίας τον Απρίλιο του 1941 κατά την εισβολή των Γερμανών στην Εορδαία[50] και, ιδιαίτερα, από αντίστοιχους αμερικανικούς όπως την 28^η Ιουλίου 1944 όταν σμήνος 25 αεροπλάνων κτύπησαν τον σιδηροδρομικό σταθμό της Φλωρίνης όπου είχαν πληροφορηθεί συγκέντρωση Γερμανών. Πόσοι από τους τελευταίους εφονεύθησαν είναι άγνωστο, γνωστός όμως είναι ο αριθμός των Ελλήνων αμάχων: 31 άρρενες και 46 θήλεις όλων των ηλικιών.[51] Από την ίδια πόλη έχασαν παρομοίως τη ζωή τους δύο αδέρφια, σιδηροδρομικοί στην Έδεσσα τον επόμενο μήνα[52] και από συμμαχικά πάλι αεροπλάνα, ίσως αμερικανικά, εφονεύθησαν το 1945 σε Αυστρία ή Γερμανία ως όμηροι ή εθελοντές εργάτες 3 άνδρες και 2 έφηβοι από τη Δυτική Μακεδονία.[53] Επλήγησαν από συμμαχικούς βομβαρδισμούς και πρόσκαιροι κάτοικοι μακρινών πόλεων όπως στον Πειραιά.[54]

φονευθέντες Έλληνες από την αμερικανική αεροπορία 1941-45 σε Φλώρινα και Γερμανία
	άρρενες					θήλεις
	άνδρες	έφηβοι	αγόρια	νήπια	βρέφη	γυναίκες	έφηβες	κορίτσια	νήπια	βρέφη
Φλ.	24	2	1	2	2	41	2	0	1	2	77
Γερ.		2									2
	24	4	1	2	2	41	2	0	1	2	79

 

Ήταν και οι βολές πυροβολικού κατά τη διάρκεια αντιμετώπισης της εισβολής των Γερμανών Απρίλιο 1941 στην Εορδαία[55] ανταρτών από τους Ιταλούς στην Καστοριά[56] και τους Γερμανούς στο Βόιο[57] και κατά τη διάρκεια μαχών του ΕΛΑΣ με αντικομουνιστές οπλίτες το φθινόπωρο του 1944.[58]

Περισσότερο εντυπωσιακές οπτικά και για πολλούς ήταν οι αθρόες αποτεφρώσεις μύλων,[59] καταστημάτων, οικιών, αχυρώνων και υποστατικών από ένοπλους όλων σχεδόν των ειδών, με πρώτους τους Ιταλούς που πυρπόλησαν ολοσχερώς τα Σέρβια τον Μάρτιο του 1943[60] κι αργότερα διάφορα χωριά με καταλογισμό 2.233 οικιών – οι κομιτατζήδες συνοδοιπόροι των Ιταλούς έκαψαν μαζί με τους τελευταίους 313 σπίτια. Ακολούθησαν οι Γερμανοί σε επιχειρήσεις στην ίδια περιοχή,[61] στα Γρεβενά[62] και στα υψίπεδα Κοζάνης κι Εορδαίας αποτεφρώνοντας 10.730 οικίες.

Το ίδιο έπρατταν και οι αντάρτες του ΕΛΑΣ σε πολιορκίες οπλισμένων χωριών[63] με 700 πυρπολημένα σπίτια αντικομουνιστών. Ολίγες μόνον δεκάδες αποτεφρώσεις οικιών χρεώνονται σε οπλίτες του ΕΕΣ.[64]

Περίπου 250 οικίες κατέστρεψε η συμμαχική αεροπορία κυρίως στη Φλώρινα.[65] Εν συνόλω είχαν καταστραφεί ολοσχερώς στη Δυτική Μακεδονία 14.500 οικίες με την περιοχή Γρεβενών να πρωταθλείται όντας ανταρτοκρατούμενη.

Αν υπολογιστούν τουλάχιστον 6 άνθρωποι σε κάθε σπίτι, δημιουργήθηκαν 90.000 πυροπαθείς, οι περισσότεροι εκ των οποίων κατέφευγαν σε γειτονικά χωριά ή, κυριώς, στις πόλεις για να επιζήσουν με την αρωγή της Ελληνικής Πολιτείας. Όσοι έμειναν πίσω επιζούσαν από την ελεημοσύνη των Συμμάχων.

Φαίνεται παράξενη η απουσία ευκρινών πηγών τόσο σε μεταπολεμικές χειρόγραφες καταστάσεις όπου λησμονούνται τα πεπραγμένα των Ιταλών[66] όσο και σε έντυπη κρατική έκδοση όπου αναφέρονται μεν κατεστραμμένες οικίες διαφόρων αριθμών, 761 π.χ. ολικώς και 67 μερικώς στα Σέρβια,[67] όχι όμως οι πυρπολητές των, δηλαδή οι Ιταλοί. Από πολιτικούς λόγους ή επειδή ήταν όντως απειράριθμες οι καταστροφές σε όλη τη χώρα οπότε ήταν δύσκολος ο δαμασμός τόσων αναφορών; Πάντως στις τελευταίες απουσιάζουν οι ολίγες πυρπολήσεις οικιών από αντικομουνιστές οπλίτες ή χρεώνονται στους Γερμανούς,[68] όπως π.χ. στην Άνω Κώμη Κοζάνης, όπου 18 της οικίες έκαψαν οι πρώτοι σε επιδρομή τους[69] την 15^η Σεπτεμβρίου 1944.

Οι απώλειες σε οικοσκευές, εργαλεία, κινητά αγαθά κι αποθηκευμένα γεννήματα από ενόπλους όλων των ειδών είναι ποικίλες κι αναρίθμητες: προίκες, ενδύματα, βιβλία, ωρολόγια, τιμαλφή, σιτάρια, κριθάρια, καλαμπόκια. Ακόμη και βιβλία, συνήθως ιατρών, ιερέων, δασκάλων κι αξιωματικών: Βιβλιοθήκη μεθ΄ απάντων των εξ Ανατολής κομισθέντων βιβλίων ανέγραφε ως πυρποληθείσα από τους Ιταλούς πρόσφυγας από την Κιβωτό Γρεβενών,[70] ενώ δάσκαλος του Σκαλοχωρίου ανέφερε 200 τόμους από τους Γερμανούς.[71]

Απαλλοτριώσεις ίππων,[72] μουλαριών,[73] βοοειδών (37 βουβάλια οι Ιταλοί από το Καρπερό τον Φεβρουάριο του 1943),[74] κι αιγοπροβάτων -κατά μια καταγραφή τα μικρά και μεγάλα ζώα του νομού Κοζάνης είχαν μειωθεί κατά 40%, με περισσότερο πληγέντα τα πρόβατα που ήταν εύκολο να μαντρωθούν από τον εχθρό ή τους αντάρτες,[75] ενώ στον αντίστοιχο της Καστοριάς η μείωση είχε φθάσει στο 60%.[76] Απαλλοτριώσεις επίσης οικόσιτων πτηνών, τις οποίες ευρίσκει ο ερευνητής άφθονες σε μεταπολεμικές δηλώσεις ζημιών, είναι κι αυτές αδύνατο να καταμετρηθούν.

Αν και λογίζονται ως ασήμαντες στη σημερινή εποχή της αφθονίας οι απώλειες των τελευταίων, ήταν απαραίτητες για τη διαβίωση του πληθυσμού. Όταν αγρότης από το Νησί Βεντζίων δήλωνε στις απώλειες κότες και κοτόπουλα με το κοτέτζη[77] σήμαινε ότι στερούνταν απαραίτητης τροφής. Επίσης, γυναίκα από το Μικρολείβαδο Γρεβενών που δήλωνε αρπαγή του χοίρου της,[78] ακολουθούσαν αναπόδραστες ελλείψεις ειδών διαβίωσης για έναν ολόκληρο χρόνο όσον αφορά στο κρέας, το λίπος και την υπόδησή της. Σιδεράς από το Ζιάκα Γρεβενών που έγραψε απώλειες εργαλείων και του βιολιού του, στερούνταν την μοναδική του επαγγελματική ικανότητα.[79]

Εκτός τούτων χωράφια, δέντρα κι αμπέλια είχαν φθαρεί αρχικά από τα μηχανοκίνητα τμήματα των Γερμανών, όταν έψαχναν κατάλληλες θέσεις βολής ή απόκρυψης ή κατά τη διάρκεια υπερφαλάγγισης των αντιπάλων. Έπειτα, το κυριότερο, έμεναν ακαλλιέργητα είτε με τη δημιουργία νεκρών ζωνών σε σημαντικά οδικά περάσματα όπως στους εκατέρωθεν της στενωπού Σερβίων-Ελασσόνας οικισμούς[80] είτε μετά από μετακινήσεις πληθυσμών σε άλλους οικισμούς ή πόλεις λόγω δίωξής των από τους κατακτητές όπως στο Μεσόβουνο το 1941 ή από ενόπλους όλων των παρατάξεων. Κατά μια πηγή[81] μόνον στην Καστοριά είχαν πυρποληθεί 49 από τους 75 οικισμούς και οι πυροπαθείς ήταν περισσότεροι από το μισό του πληθυσμού της, ήτοι 29.655 από 57500. Στην τεταμένη αυτή κατάσταση αυξάνονταν οι ασθένειες των αμάχων[82] και άνθιζε η μαύρη αγορά[83] με την καίρια πλήξη του ομαλού εμπορίου.

[1] Στέφανος Γρηγορίου, https://t.ly/Ndrez

[2] Ληξιαρχείο Πελαργού ΛΠΘ 10-11/1944 και 20/1945. Επίσης συνεντεύξεις με κατοίκους το 2002

[3] Αδαμίδης Αλέξανδρος, Η Κλεισώρεια Βοΐου Κοζάνης, Κοινότητα Κλεισώρειας Κοζάνης, [Θεσσαλονίκη] 1982, σ. 58-60

[4] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, ό.π., Σέρβια 14

[5] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ ΣΑΕ 2020 , Δηλώσεις ζημιών πολέμου… Ταξιάρχης

[6] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1577, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς των κοινοτήτων…Συδένδρου

[7] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής , Βουλγάρους , ΕΑΜ/ΕΛΑΣ , ΕΕΣ και Πούλος κι Ελληνικός Στρατός κατοίκων κοινοτήτων… Δρυόβουνου

[8] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1562, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς της κοινότητας Σιάτιστας

[9] Ειρηνοδικείο Σερβίων, Πολιτικαί εκθέσεις έτους 1945

[10] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1564, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων …Τετραλόφου

[11] ΔΒΘ, Ελληνικός Βορράς (14-4-1962) 3

[12] ΓΕΣ/ΔΙΣ αρ. 37, ΕΚΘΕΣΙΣ Του Συνταγματάρχου Πεζικού (Π.Δ.) Κοντονάση Ιωάννου «περί της μάχης του Φαρδικάμπου Σιατίστης καθ’ ην επεδιώχθη και επετεύχθη η αιχμαλωσία ολοκλήρου Ιταλικού Τάγματος, μετά του Πυροβολικού του και εν συνεχεία ανετράπη επιδραμούσα Ιταλική Μεραρχία προς απελευθέρωσίν του

[13] ΔΒΘ, Ελληνικός Βορράς (14-4-1962) 5

[14] ΙΣΑΚ, Μαχτής Σπύρος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996

[15] ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15/Φ5/9^α,β,γ

[16] Ράλλης Ευθύμιος, Τσοτυλιώτης, «Νίκος Ευαγγελόπουλος», Βοϊακή Ζωή 159 (Μάιος-Ιούνιος 1999) 22-23

[17] ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/Δ/7, ΕΑΟ ΕΕΣ 1941 -1945, 5^ο ανεξάρτητο τάγμα Πελαργού Εορδαίας 3/6/1971

[18] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 747, ό.π., Σέρβια ΕΛΑΣ

[19] ΠΚ, ΒΣΠ, αρ. 79/26-8-1945

[20] ΑΥΕ, Φ1, Κατοχική κυβέρνηση 1943, Φ.1/1/Α, Ωμότητες του ιταλικού στρατού κατοχής , τηλεγράφημα εκ Κοζάνης, α.π.118/22-9-1941

[21] ΠΓ, ΒΣΠ, τ. Α΄, βούλευμα 1/10-1-1951

[22] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου …Παλαιοκάστρου , Γερμανοί

[23] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/2, Other Greek partisan documents –post war correspondence, Πληροφορίαι της Κοζάνης μέχρι της 25.7.44 και /ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 683, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής , επίσης Βουλγάρων και ΠΑΟ [ΕΕΣ] …Τρίκωμο Γερμανοί

[24] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου … Παλαιοκάστρου , Γερμανοί

[25] ΔΒΘ, Ελευθερία (17-12-1945) 1

[26] Αδαμίδης Αλέξανδρος, Η Λούβρη Βοΐου Κοζάνης, Σύλλογος Νεολαίας Λούβρης «Η Αλληλοβοήθεια»», Θεσσαλονίκη 1990, σ. 40

[27] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ/583, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής και από Βουλγάρους και Λεγεωνάριους κατοίκων των κοινότητων …Σιάτιστας

[28] ΠΚ, ΒΣΠ 1946, τ. Α΄, αρ. 30, 31/15-3-1946

[29] ΙΣΑΚ, Β.Α, συνέντευξη στο Βογατσικό το 2002 και Γιαννούσης Δημήτριος, πρόεδρος Συνδέσμου Εφ. Αξ. Καστορίας, «Ώρες αγωνίας …Ώρες θανάτου», Αριστοτέλης 83 (1970) 17-23

[30] Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Φ. Δραγούμη ( ΓΒ/ΑΦΔ), Φ. 69, Πολιτικά –Εθνικά –Βουλευτικά (1945 -1946), υποφ. 5 επιστολές 1945 -1946, αρ.334

[31] Παντελής Δημητριάδης, Γράμμος , Το εγκαταλελειμμένο χωριό Τρίλοφος (φωτογραφίες), https://fouit.gr/2023/08/05/grammo-to-egkataleleimmeno-chorio-trilofos-fotografies/

[32] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου … Δαφνερού

[33] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών πολέμου … Ζώνη , ΕΛΑΣ

[34] Β. Α., συνέντευξη στο Βογατσικό στις 3-7-2002

[35] ΓΒ/ΑΦΔ, Φ.104, υποφ. 4, Εθνικά Βορείου Ελλάδος 1945 -46, αρ. 96, Περικλής Ηλιάδης, Καστοριά 1/3/1945

[36] PRO, FO 996/1, Όμηροι κρατούμενοι από τον ΕΛΑΣ στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 2/2/1945, επιτελάρχης Δεληβογιατζής, στρατιωτικός κυβερνήτης Θεσσαλονίκης

[37] PRO, FO 371 /48256/R/3219/17, OMM No 1782/26.1.45 to 4 Ind. Div.

[38] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1563, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων … Ξηρολίμνης από τον ΕΛΑΣ

[39] ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/Δ/7, ΕΑΟ ΕΕΣ 1941 -1945, ό.π.

[40] PRO, FO 996/1, ό.π., Κατάστασις ονομαστική κρατουμένων αξιωμ κι οπλιτών της ΧΦ εις Αρδέαν

[41] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Ζημίες από Ιταλούς-ΠΑΟ, Μήλιος Μήλιου, Κοζάνη Ιούλιος 1945

[42] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 984, Δηλώσεις ζημιών από ιταλικά και γερμανικά στρατεύματα κατοχής των κοινοτήτων Σκαλοχωρίου , Ιταλοί

[43] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών… Διάκος, Κ. Παπαϊωάννου

[44] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1565, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς των κοινοτήτων …Πενταλόφου , Γερμανοί

[45] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Δηλώσεις ζημιών…Σιάτιστα Ιταλοί

[46] ΓΑΚΚ ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 563, Δηλώσεις ζημιών… Κοζάνη Γερμ βομβαρδισμός Μητσιοκάπα

[47] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1565, Δηλώσεις ζημιών… Πεντάλοφος Γερμανοί

[48] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1498, Δηλώσεις ζημιών κοινοτήτων του νομού που προξενήθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής και τους αντάρτες (επαρχία Γρεβενών) …Γρεβενά και Σιταράς Γερμανοί

[49] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 747, Δηλώσεις ζημιών… Γρεβενά Λαμία Γερμανοί Ράγκος Σ.

[50] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1566, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς των κοινοτήτων … Πτολεμαΐδας , Άγγλοι

[51] Ληξιαρχείο Φλώρινας, ΛΠΘ 96-170/1944 και Παπαχαρίσης Σπύρος, Αποστολή: #71 – Στόχος: Φλώρινα, Ελλάδα -ο βομβαρδισμός της Φλώρινας στις 28 Ιουλίου 1944, 9/3/2012, https://www.florinapast.mysch.gr/apostoli-71-stochos-florina-ellada-o-vomvardismos-tis/

[52] Γιαννούλη Πανωραία, Αυτοβιογραφίες του Χριστόπουλου για την Εθνική Αντίσταση στη Φλώρινα κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949), Φλώρινα 2017 (πτυχιακή εργασία), https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/575/Giannouli%20Panoraia.pdf;jsessionid=9C8C633C993E0C2A0B870E9B1CF2B862?sequence=1

[53] Ενδεικτικά: ΕΕ, πράξεις 426, 427/1945

[54] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1564, Δηλώσεις ζημιών … Τετραλόφου, Γερμανοί

[55] ΓΑΚ/ΑΝΚ,ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1566, Δηλώσεις ζημιών … Πτολεμαΐδα, Άγγλοι

[56] ΕΛΙΑ, Λαϊκό Βήμα, όργανο του ΕΑΜ Καστοριάς 3 (Μάρτης 1944) και Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τεύχος Β2 (1943-1944), Εταιρία Μακεδονικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 59

[57] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών …Πελεκάνος και στο ίδιο ΣΑΕ 1561

[58] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1563, Δηλώσεις ζημιών …Βατερό ΕΛΑΣ

[59] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών … Δοτσικό

[60] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, Δηλώσεις ζημιών …Σερβίων, Ιταλοί. Επίσης Καραγιαννίδου Χρυσάνθη, Το ολοκαύτωμα των Σερβίων, 12 Μαρτίου 2018, https://e-ptolemeos.gr/olokaftoma-ton-servion-grafi-chrysanthi-karagiannidou

[61] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, Δηλώσεις ζημιών …Παλιογράτσανο-Σέρβια Γερμανοί

[62] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών …Δοτσικό

[63] ΓΑΚ/ΑΝΚ,ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1566, Δηλώσεις ζημιών …Αναρράχη ΕΛΑΣ και ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1563, Δηλώσεις ζημιών …Σκήτη, ΕΛΑΣ

[64] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1564, Δηλώσεις ζημιών … Άγιος Δημήτριος ΕΛΑΣ-ΠΑΟ

[65] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάσταση καταστραφέντων οικισμών του νομού Κοζάνης χωρίς ημερομηνία και Καραδήμας Δημ. (επιμ), Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940-1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Αθήναι 1946, σσ. 57-96, https://toaz.info/doc-view-3

[66] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάστασις εμφαίνουσα πυρποληθέντα ή λεηλατηθέντα εν όλω ή εν μέρει χωρία ή πόλεις του ν. Κοζάνης ως και αριθμόν εκτελεσθέντων ατόμων χ.χ., Α/Α 250, Σέρβια.

[67] Καραδήμας, Καταστραφείσαι πόλεις ό.π., σ. 62

[68] Καραδήμας, Καταστραφείσαι πόλεις ό.π., σ. 61

[69] Σταμκόπουλος Νικόλαος, «Μαρτυρίες για τον εμπρησμό της Άνω Κώμης από την Π.Α.Ο. κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής», Αλιάκμονος Ρους 6 (2022) 257-275, σ. 262, https://shorturl.at/jvUa7

[70] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 683, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής , επίσης Βουλγάρων και ΠΑΟ [ΕΕΣ] κατοίκων κοινοτήτων επαρχίας Γρεβενών και Κοζάνης…Κιβωτός

[71] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 984 (14), Δηλώσεις ζημιών από ιταλικά και γερμανικά στρατεύματα …Σκαλοχωρίου , Σπήλιου , Ανθηρού

[72] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 549, Δηλώσεις ζημιών από τον γερμανικό στρατό κατοχής κατοίκων κοινοτήτων …Αυλών και ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, Δηλώσεις ζημιών… Αυλών και ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου [Αυλών]

[73] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 586, Δηλώσεις ζημιών… Δοτσικό

[74] Βήττος, ό.π., σ. 186

[75] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Πληθυσμός ζώων Ανηγμένων(;) εις Χονδρά Ζώα 1939-1945

[76] ΙΑΜ, ΓΓΔΜ, Καστοριά, Ζημιές σε οικήματα και συνοικισμούς…

[77] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου… Νησί, Γερμανοί

[78] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 1498, Δηλώσεις ζημιών κοινοτήτων του νομού που προξενήθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής και τους αντάρτες (επαρχία Γρεβενών)…Μικρολείβαδο, Γερμανοί

[79] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 747, Δηλώσεις ζημιών… Γερμανοί και Ιταλοί

[80] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 549, Δηλώσεις ζημιών από τον γερμανικό στρατό κατοχής κατοίκων κοινοτήτων …Πολυρράχου

[81] ΑΥΕ, 1945, Κεντρική Υπηρεσία, Φ.25.8, καταστροφές σε Δυτική Μακεδονία, Καταστροφαί της ΔΜ…, Αθήναι 15/3/1944, υποδιευθυντής ΑΤΕ,

[82] Νίκη (ΕΑΜ Κοζάνης) 13 (30-9-1943) 6

[83] ΔΒΘ, Ελεύθερη Μακεδονία , όργανο της Επιτροπής του ΕΑΜ Δυτικής Μακεδονίας 7 (15-4-1944) 2}

[84] LD341 1946 Original AP Photo WHEAT CARRIED TO THRESHER ON OXEN DRAWN CART KOZANI, https://t.ly/zbNid