Από την 25 Μαρτίου ως τον Φαρδύκαμπο. (Τα παιδιά της γαλαρίας)

Η τοπική ιστορία δεν διαχωρίζεται από την γενική ιστορία, τη μεγάλη εικόνα. Τη φωτίζει, εστιάζοντας στα κομμάτια που συνθέτουν το συνολικό παζλ και αναδεικνύοντας επιμέρους πτυχές, εκφάνσεις και διαφοροποιήσεις. Συμβάλει στο έργο της Ιστορίας που είναι η ανάδειξη τομών και συνεχειών, αιτίων και συνεπειών. Δεν δικάζει. Διαφωτίζει. Η Ιστορία είναι εργαλείο συλλογικής αυτογνωσίας.

Οι επέτειοι είναι συμβολικές. Η αξία τους έγκειται στο νόημα που μεταφέρουν κι η Ιστορία (τοπική και γενική) συμβάλλει στην αναγνώριση αυτού του νοήματος, ώστε να μη χάνεται ή διαστρεβλώνεται από τις αναπόφευκτες διαφοροποιήσεις στην ερμηνεία και πρόσληψη της Ιστορίας. Εκεί ακριβώς βρίσκεται η αξία της: να γνωρίζουμε τι γιορτάζουμε, τι, ποιους και γιατί τιμούμε, ώστε να τοποθετούμαστε ενσυνείδητα και υπεύθυνα απέναντι στα γεγονότα και έναντι στις ποικίλες χρήσεις και καταχρήσεις της Ιστορίας και του παρελθόντος στο παρόν.

Ο Μάρτιος είναι ο μήνας της μίας από τις δύο μεγάλες εθνικές εορτές. Εκείνο που τιμούμε στην 25^η Μαρτίου είναι η αγωνιστικότητα και το θάρρος του λαού που πολέμησε για εθνική ανεξαρτησία. Είναι η ίδια αυτή ανεξαρτησία, την οποία ο ελληνικός λαός υπεράσπισε με τον αμυντικό και νικηφόρο πόλεμο, που ξεκίνησε την 28^η Οκτωβρίου, όταν 119 χρόνια μετά το 1821, αυτή απειλήθηκε.

Δεν έχει σημασία αν ο δικτάτορας Μεταξάς είπε το ΌΧΙ. Γιατί εκείνος που το έκανε πράξη στο Αλβανικό Μέτωπο ήταν ο λαός. Όπως και πέρα από τη συμμετοχή και τα κίνητρα των κοτζαμπάσηδων και των Φαναριωτών, την Επανάσταση του 1821 την έκανε ο λαός. Αυτός πολέμησε και μάτωσε για την Ελευθερία του.

Πολλά έχουν γραφεί για το 1821 και άλλα τόσα για την έπος του 1940 και την Αντίσταση. Η Ιστορία οφείλει να καταγράφει τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά. Είναι αμφότερα εξίσου χρήσιμα και αναγκαία για την αυτογνωσία μας. Οι συμβολισμοί, όμως, οι επέτειοι είναι φορείς νοήματος, φορείς μηνύματος και το μήνυμα αυτό δεν είναι η Νίκη, η ίδρυση κράτους (1830) ή η Απελευθέρωση (1944), αλλά ο Αγώνας για την απόκτηση και υπεράσπιση της ανεξαρτησίας. Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία!

Για αυτό τιμούμε την 25^η Μαρτίου και την 28^η Οκτωβρίου. Αλίμονο αν επισκίαζαν και αναιρούσαν το μήνυμα τους οι ανακρίβειες ή ακόμα και οι σκοτεινές σελίδες, τις οποίες η Ιστορία οφείλει να αναδεικνύει, να ερμηνεύει και να συμπεραίνει. Οι συμβολισμοί αντλούν από την Ιστορία, δεν την εξαντλούν όμως και δεν την περιορίζουν.

Η Επανάσταση του 1821 σημαδεύτηκε από τον εμφύλιο πόλεμο, που ξέσπασε κατά τη διάρκεια της, όμως αυτός δεν μπόρεσε να αμαυρώσει και να επισκιάσει το Βαλτέτσι, τα Δερβενάκια, την Αράχωβα, τη Γραβιά, την Έξοδο του Μεσολογγίου και τις άλλες μεγάλες στιγμές της δεκαετίας του 1820. Δυστυχώς αυτό συνέβη, όσον αφορά τον δεύτερο μεγάλο αγώνα για την Ανεξαρτησία, αυτόν της δεκαετίας του 1940. Ο τραγικός Εμφύλιος (1946-1949) έριξε -και δυστυχώς ρίχνει ακόμα- βαριά τη σκιά του στη μεγαλειώδη αντίσταση των πρώτων χρόνων.

Το ότι τη νίκη στο μέτωπο ακολούθησε η Κατοχή, δε σημαίνει πως το Έπος του ‘40 δεν είναι ένα μήνυμα ενότητας και ανάτασης του λαού. Το ίδιο ισχύει και για τις στιγμές της Αντίστασης. Αυτή δεν υπήρξε εξαρχής και εξ ορισμού καταδικασμένη σε διχασμό. Ο εμφύλιος πόλεμος δεν ήταν αναπόφευκτος, ούτε είχε προδικαστεί εξ αρχής. Τα αίτια και οι συνέπειες του είναι μια μεγάλη κουβέντα που συνεχίζει να απασχολεί την επιστημονική και δημόσια ιστορία και διάλογο και δεν χωρά σε ένα σύντομο άρθρο, όπως το παρόν.

Την 28^η Οκτωβρίου, την καθιέρωσε ο ίδιος ο λαός, ξεκινώντας να τη γιορτάζει από την πρώτη κιόλας στιγμή, μέσα στην Κατοχή. Δεν ήταν αποτέλεσμα άνωθεν επιλογής και επιβολής. Για αυτό το μήνυμα της είναι σπουδαίο και εφάμιλλο της 25^ης Μαρτίου. Αυτό το μήνυμα συνέχισε να επιζεί και στην Εθνική Αντίσταση και ως έκφραση του βρήκε τη σπουδαία αντιστασιακή ενέργεια, της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου.

Ο Γοργοπόταμος αναδείχτηκε ως σύμβολο της γενικής ιστορίας της Αντίστασης. Δεν είναι όμως η μοναδική στιγμή-παράδειγμα εθνικής αντίστασης και ενότητας κατά του κατακτητή. Η τοπική ιστορία της περιοχής μας, υποτιμημένη και παραγνωρισμένη, λόγω άγνοιας και σκοπιμότητας έχει να επιδείξει το δικό της Γοργοπόταμο, ένα γεγονός με πανελλαδική (και ευρύτερης σημασία). Πρόκειται για την άγνωστη σε πολλούς μάχη του Φαρδύκαμπου, που δόθηκε στις αρχές Μαρτίου 1943 (πριν τις πρώτες ενδοελληνικές συγκρούσεις και πολύ πριν τον -κάθε άλλο παρά αναπόφευκτο- εμφύλιο πόλεμο).

Εκεί ο ΕΛΑΣ (το ένοπλο σκέλος του ΕΑΜ) και η ΥΒΕ/ΕΚΑ (μια οργάνωση Ελλήνων αξιωματικών), αλλά και πλήθος ανένταχτων πολιτών από την ευρύτερη περιοχή Σιάτιστας, Βοΐου, Γρεβενών και χωριών της Κοζάνης κατανίκησαν μεγάλη στρατιωτική δύναμη Ιταλών, δίνοντας ώθηση -με πράξεις και όχι λόγια- στην ανάπτυξη του αντάρτικου που προσέλκυσε πλήθος πολιτών από τις γύρω περιοχές και άρχισε να αναπτύσσεται ραγδαία.

Στη μάχη αυτή, όπως και στον αμυντικό πόλεμο στο αλβανικό μέτωπο, συμμετείχαν από κοινού αριστεροί και δεξιοί, πρόσφυγες και γηγενείς, πριν δημιουργηθούν οι τριβές που οδήγησαν στη μετέπειτα ρήξη, που δίχασε τη χώρα για δεκαετίες. Εξαιτίας της αποκρύπτονται, δαιμονοποιούνται ή μονοπωλούνται πτυχές της ιστορίας, αλλοιώνοντας τη συλλογική μνήμη και συνείδηση.

Η Μάχη του Φαρδύκαμπου οφείλει να λάβει την αναγνώριση που της αξίζει, σε επίπεδο τοπικής και γενικής ιστορίας, ως μία από τις μεγάλες στιγμές της Εθνικής Αντίστασης και να βρει τη θέση της δίπλα στο Γοργοπόταμο, τη Μάχη της Κρήτης και άλλες στιγμές που είτε επισκιάζονται είτε αλλοιώνονται από την πληγή του Εμφυλίου και τις σκοπιμότητες που τρέφονται ακόμη από αυτήν..

Μπορεί η ρήξη να ήρθε μετά τον Φαρδύκαμπο, όμως το μήνυμα του δεν παύει να είναι αυτό της αντίστασης και της ενότητας που δεν είναι ανέφικτη, όπως το μήνυμα των μεγάλων στιγμών, πριν και μετά την τότε εμφύλια σύγκρουση.

Άλλωστε αμφότερες, 25^η Μαρτίου και 28^η Οκτωβρίου, συνεχίζουν να γιορτάζονται και μετά τους εμφύλιους σπαραγμούς, όχι για να αποκρύψουν τα γεγονότα ή τις υπαρκτές αντιθέσεις, αλλά γιατί το μήνυμα που κομίζουν είναι διαχρονικό Αυτό κάνουν οι συμβολισμοί, είναι ορόσημα. Ο ρόλος της Ιστορίας είναι να φωτίζει και να νοηματοδοτεί, για να μην καταλήξουν τα σύμβολα κενό γράμμα ή εργαλείο χειραγώγησης και εξαπάτησης. Θέλει αρετή και τόλμη η αυτογνωσία, που όπως η ελευθερία και η ανεξαρτησία δεν είναι δεδομένη. Κερδίζεται κάθε μέρα με μόχθο προσωπικό και συλλογικό.