Απώλειες και υλικές καταστροφές στη Δυτική Μακεδονία 1940-1945.

Αθανάσιος Καλλιανιώτης.

Μέρος 3ο

Κατάσκοποι στην ομίχλη

Ορισμένες σκηνές της εποχής θεωρούνται εξέχουσες για τον γράφοντα ίσως λόγω έλλειψης ικανών μαρτυριών. Όπως η περίπτωση εκτός ελέγχου αμέσων εκτελέσεων ανδρών από την Ελληνική Στρατιωτική Αστυνομία και διμοιρία Νεοζηλανδών την 13^η Απριλίου 1941 με την υποψία πως ήταν Γερμανοί ή Βούλγαροι κατάσκοποι[1] στην στενωπό Πόρτες της οδού Σερβίων-Λαρίσης , αγγλιστί Servia Pass,[2] Πόρτις στην τοπική διάλεκτο. Ως σήμερα είναι άγνωστο πόσοι έχασαν τη ζωή τους εκεί κι αν η μομφή όντως αλήθευε. Υποβλητικότατη όμως η ατμόσφαιρα με απότομα υψώματα ένθεν κακείθεν και αρχαία οικοδομικά λείψανα μισοκρυμμένα στη νοτερή, ελαφρώς χιονισμένη χλόη. Το πρωί κρύωνε με τις ομίχλες να σέρνονται στην κοίτη του ποταμού Αλιάκμονα μέσα από την οποία ξεπρόβαλλαν αλαφιασμένοι Άγγλοι, Αυστραλοί, Νεοζηλανδοί, Έλληνες και Γιουγκοσλάβοι στρατιώτες που οπισθοχωρούσαν έπειτα από μάχες, ανάμικτοι με γυναίκες, άντρες και παιδιά δημοσίων και μη υπαλλήλων που έφευγαν προς νότον για να σωθούν. Γερμανικά αεροσκάφη έριχναν βόμβες με κάθετες εφορμήσεις ξοδεύοντας αφειδώς σφαίρες πολυβόλων για να κτυπήσουν αυτοκίνητα, σπίτια κι ανθρώπους.

Όσοι επιχειρούσαν να επιστρέψουν από την κατεύθυνση της Λαρίσης στη λωρίδα των Σερβίων ελέγχονταν αυστηρά ως ύποπτοι για επισήμανση και κατάδοση συμμαχικών αμυντικών θέσεων ή ύπαρξης ναρκοπεδίων στους Γερμανούς που περίμεναν με το χέρι στη σκανδάλη στη βόρεια όχθη του ποταμού. Αν οι απαντήσεις των δεν ήταν σαφείς, εκτελούνταν επί τόπου. Ήταν άραγε Βούλγαροι κατάσκοποι καλυμμένοι με την προβιά σλαβόφωνου στρατιώτη που τάχα είχε χάσει το δρόμο του κι επιθυμούσε να επιστρέψει στη Φλώρινα, την Καστοριά και την Εορδαία; Μήπως επρόκειτο για Γερμανούς με ενδυμασία Ελλήνων, Αυστραλών ή Νεοζηλανδών που στη μεγαλειώδη σύγχυση είχαν περάσει τα στενά παρατηρώντας διάφορα κι επέστρεφαν στη μονάδα τους να τα αναφέρουν; Παρόμοια σκηνή με Γερμανούς ντυμένους με ελληνικές στολές είχε λάβει χώραν νωρίτερα, πριν από την έναρξη της μάχης της Βεύης όπου τοιουτοτρόπως είχαν αιχμαλωτιστεί Βρετανοί ρέιντζερς.[3]

Δύσκολο να αποδειχθεί το δρομολόγιο του καθενός που περνούσε από τη στενωπό μέσα σε ένα τοπίο που διάνθιζαν γλωσσικά τουρκόφωνοι πρόσφυγες των παραπλήσιων οικισμών -ο διερμηνέας των Συμμάχων δεν γνώριζε την τουρκική.[4] Επέστρεφαν ορισμένοι απ’ αυτούς στα χωριά τους, αφού πρώτα είχαν ανεβεί στα βουνά της νότιας όχθης για απόκρυψη και προστασία; Μήπως ήταν ντόπιοι κλέφτες, ίσως κι από άλλα μέρη, που γυρόφερναν στους στρατιωτικούς καταυλισμούς για να απαλλοτριώσουν αφύλακτα υλικά χωρίς να ομολογούν τον λόγο που πλησίαζαν στην όχθη του ποταμού από τον νότο;

Ως σήμερα κανείς δεν ξέρει ποιοι, τι, πόσοι και πού ακριβώς. Η κατασκοπία προηγείται συνήθως του πολέμου, αλλά συναντάται κι εν μέσω αυτού. Μ’ αυτή την κατηγορία π.χ. έχασαν τη ζωή τους τα μεθεπόμενα έτη εκτελεσθέντες με κανονική απόφαση στρατοδικείου της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ επτά ξενοτοπίτες Έλληνες ως όργανα των γερμανοντυμένων εθελοντών του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου (Πουλικοί) κι ένας ομόγλωσσός των από τη Λευκοθέα Βοΐου.[5] Οι επισήμως αυτοί φονευθέντες ήταν εγκιβωτισμένοι σε προσπάθεια των ανταρτών να φανούν ως κράτος με δίκαιες δομές στα μάτια των Συμμάχων. Στην πραγματικότητα χιλιάδες αντιδραστικοί, όπως ονόμαζε ο ΕΛΑΣ όποιους δεν συμφωνούσε μαζί του, απεδήμησαν βιαίως χωρίς κανονική δίκη.

Φαίνονται σήμερα παράλογοι και παράξενοι οι φόνοι των ειρημένων αγνώστων, αν δεν συνυπολογιστούν οι συνθήκες της εποχής: πρόσφατες αιματηρές μνήμες κατά τη διάρκεια του 1941 όσο και του προηγούμενου έτους που ταλάνιζαν εφιαλτικά τους κατοίκους και τους παρευρεθέντες στρατιωτικούς. Διαρκώς έφθαναν ειδοποιήσεις για θανόντα μέλη τους, νέα στην ηλικία, σε αμυντικές και κυρίως επιθετικές μάχες εναντίον Ιταλών από πυροβόλα όπλα, κρυοπαγήματα και κακουχίες. Από τους 7.948 άνδρες που είχαν πέσει συνολικά στο Αλβανικό Μέτωπο[6] οι 897 κατάγονταν από τη Δυτική Μακεδονία[7] χωρίς τάφους να τους κλάψουν οι μάνες. Αν δε προσμετρηθούν και οι τραυματίες, τριπλάσιοι από τα θύματα, οι απώλειες των Δυτικομακεδόνων έφθαναν στους 2.691 άνδρες, διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό, το 4,56% των ανδρών ηλικίας 20-40 ετών.

Σε μάχες επίσης το 1941 είχαν φονευθεί δεκάδες νησιώτες Έλληνες στρατιώτες στην ορεινή δίοδο της Κλεισούρας Φλωρίνης και στη λεκάνη της Καστοριάς. Δεν ήταν όμως μόνον αυτοί θύματα, αλλά κι άοπλοι, άνδρες και γυναικόπαιδα, των μετόπισθεν από βομβαρδισμούς ιταλικών αεροπλάνων που στοχεύοντας όχι πάντα επιτυχώς αεροδρόμια, γέφυρες και στρατιωτικές εγκαταστάσεις[8] αύξαναν τον αριθμό των απωλειών.

Εκτός των Ελλήνων και οι Σύμμαχοι ήταν εξημμένοι επειδή είχαν θύματα στις στενωπούς Βεύης-Κλειδίου (Battle of Vevi) και Πορτών: 51 άνδρες του Σώματος Στρατού Αυστραλίας και Νέας Ζηλανδίας (ANZAC),[9] 28 της βρετανικής 1^ης τεθωρακισμένης ταξιαρχίας,[10] 10 ιπταμένους της R.A.F σε αερομαχίες[11] και περισσότερους τραυματίες, εκατοντάδες δε αιχμαλώτους τη μοίρα των οποίων κανείς δεν είχε δυνατότητα να μαντεύσει.

Για τους 134 Γερμανούς στρατιώτες που έχασαν τη ζωή τους στις μάχες αυτές του Απριλίου δεν έδινε κανείς κάτοικος σημασία, εκτός από τους τολμηρούς που ξέθαβαν τις σωρούς για να υφαρπάσουν ρουχισμό, μπότες και τιμαλφή, αν τα τελευταία υπήρχαν ή είχαν αφεθεί πριν ταφούν κανονικά από την οπισθοφυλακή τους. Αργότερα μεταφέρθηκαν σε νεοπαγές κοιμητήριο δυτικά της πόλης Κοζάνης για να θαφτούν την επόμενη δεκαετία στην Αθήνα. Όμως οι Δυτικομακεδόνες στρατιώτες που έπεσαν στο μέτωπο της Αλβανίας παραμένουν ακόμη εκεί.

Άνδρες των Συμμαχικών Δυνάμεων έχουν αποβιβαστεί από τη σχεδία του πόρου των Ιμέρων Κοζάνης στη νότια όχθη του ποταμού Αλιάκμονα τον Απρίλιο του 1941 καταδιωκόμενοι από τους Γερμανούς.[12]

[1] 20 Battalion and Armoured Regiment, CHAPTER 4 — The Campaign in Greece, p. 53, 2016, https://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-WH2-20Ba-c4.html

[2] To Greece, 4 brigade positions at the servia pass, 10–17 april 1941, 2016, https://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/WH2Gree-fig-WH2Gree185a.html

[3] Claven Jim, Ζήτω Η Αυστραλία! – History of the Australians at Vevi, Zeeto ee Australia! – With the Australians at Vevi, 22/11/2015, https://thessaloniki.org.au/zeeto-ee-australia-history-of-the-australians-at-vevi/

[4] Action in Servia Pass, 15 April , 2016, https://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-WH2Gree-c12-6.html

[5] Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Σμόλικας, 2 (10 Αυγούστου 1943) 3 και Δάγκας Αλέξανδρος-Καμαρούδης Σταύρος, Εθνικιστές, αντάρτες, ενώπιον του μακεδονικού ζητήματος, 1943-1944: τεκμήρια στη γλώσσα της εποχής, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2020, σ. 42. Ακόμη Θεοδοσιάδης Σταύρος, Η Πίνδος ομιλεί: η Εθνική Αντίστασις 1941 –1944, επιμ: Νίκος Καλογερόπουλος, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000, σ. 344

[6] «Πού έπεσαν οι 7.948 νεκροί του Ελληνοϊταλικού Πολέμου», Η Καθημερινή 28-29/10/1995, ειδική έκδοση, https://big.assets.huffingtonpost.com/nekroi1940.pdf

[7] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, παράρτημα, σ. 229, https://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/19183

[8] Καλλιανιώτης Θανάσης, Βομβαρδισμοί Κοζάνης και περιοχής της 1940 -1941, 3/2/2019, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1093

[9] To Greece, The Positions of 4 Brigade about Servia Pass, 2016, https://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-WH2Gree-c12-5.html#name-001325-mention και Claven Jim, Ζήτω Η Αυστραλία! – History of the Australians at Vevi, 22/11/2015, https://thessaloniki.org.au/zeeto-ee-australia-history-of-the-australians-at-vevi/

[10] Μάχη της στενωπού Κλειδίου, https://shorturl.at/c77Vs

[11] Aviation safety network, an exclusive service of flight safety foundation, http://aviation-safety.net/wikibase/14810. Επίσης αρ. 69333, 14890 και 188988

[12] Australian Army during World War II, https://en.wikipedia.org/wiki/Australian_Army_during_World_War_II

Συνεχίζεται