ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (21)
ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΡΑΜΜΕΝΗ ΣΤΟ ΧΩΜΑ: Διαβάζοντας ιστορίες πίσω από στρώματα πηλού, στάχτης, άμμου…
Ίσως, το ίδιο δύσκολο και το ίδιο εύκολο με την ανάγνωση μιας επιγραφής!
Ως γνωστόν, η βασική διάκριση Ιστορίας και Προϊστορίας τοποθετείται κυρίως στη χρήση ή μη γραπτού λόγου, κατ’ επέκταση και στην ύπαρξη γραπτών πηγών που μας πληροφορούν για την ιστορία και τον πολιτισμό των ανθρώπων που τα δημιούργησαν.
Οι πρωιμότερες ενεπίγραφες μαρτυρίες του νομού Κοζάνης, που συνιστούν κάποιες από τις πρωιμότερες του βορειοελλαδικού χώρου, προέρχεται από τον αρχαίο οικισμό της Αιανής και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό της Μουσείο.
Πρόκειται για ένα τμήμα χείλους πίθου, της ύστερης εποχής του χαλκού (1600-1100 π.Χ.), πάνω στο οποίο διατηρούνται τρία εγχάρακτα σύμβολα / γράμματα γραμμικής γραφής. Σε ένα άλλο, των αρχαϊκών χρόνων, υπάρχει επιγραφή σε μεγαρικό αλφάβητο, ενώ επιγραφές διατηρούνται και σε τρία αγγεία του 5ου αι. π.Χ. Επιπλέον, στα μέσα του ίδιου αιώνα ένας απλός πολίτης χάραξε πάνω σε ένα κομμάτι κεραμίδας, στο αττικό ακροφωνικό σύστημα γραφής, έναν λογαριασμό που αφορούσε στον Άρκαπο και σε μαλλιά προβάτων. Τα ευρήματα αυτά βεβαιώνουν την ύπαρξη και τη χρήση (περιορισμένη και από συγκεκριμένα ίσως άτομα) γραφής στον οικισμό, πιθανότατα και στην ευρύτερη περιοχή, ήδη από την ύστερη εποχή του χαλκού (1600-1100 π.Χ.). Ωστόσο, πέρα από αυτήν την πληροφορία, κανένα σχεδόν επιπλέον ιστορικό ή πολιτισμικό στοιχείο δεν μας παρέχουν για την εποχή στην οποία ανήκουν.
Για όλα αυτά και γενικότερα για όλη τη μακρά χρονική περίοδο του ανθρώπινου πολιτισμού που προηγείται της χρήσης της γραφής, οι πληροφορίες μας προέρχονται από τα ευρήματα των ανασκαφών και την ανάγνωση των αρχαιολογικών επιχώσεων, από τη μελέτη δηλαδή της στρωματογραφίας των θέσεων που ανασκάπτονται. Ειδικότερα για την Δυτική Μακεδονία (αρχαία Άνω Μακεδονία), οι πληροφορίες μας είναι λιγοστές ακόμα και για τις ιστορικές περιόδους, προερχόμενες από τους αρχαίους ιστορικούς Ηρόδοτο, Θουκιδίδη και Ξενοφώντα, καθώς και από συγγραφείς των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων όπως ο Στέφανος Βυζάντιος.
Τι σημαίνει όμως ΣΤΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ; Θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ο προσδιορισμός της χωροθέτησης και της χωρικής ακολουθίας των ποικίλλων ανθρωπογενών επιχώσεων, των στρωμάτων δηλαδή που ο σχηματισμός τους οφείλεται και υποδηλώνει την ανθρώπινη παρουσία. Οι επιχώσεις αυτές, μέσα από τα κατάλοιπά τους, μας περιγράφουν τον τόπο και τον τρόπο σχηματισμού τους, τη χρονική διάρκεια της δραστηριότητας που τις παρήγαγε, καθώς και τη χωρική και χρονική σχέση τους με άλλες, προηγούμενες και επόμενες.
Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να δούμε στην κάθετη παρειά μιας ανασκαφικής τομής ένα δάπεδο σπιτιού από πηλό, μια σκληρή επιφάνεια από χώμα που αποτελούσε κάποτε ανοιχτό χώρο ή δρόμο, ένα στρώμα από κάρβουνα ή στάχτες που αντανακλούν την καταστροφή από φωτιά ενός κτίσματος ή ενός ολόκληρου οικισμού, αλλά και τα υπολείμματα μιας καθημερινής ή περιοδικής δραστηριότητας που περιελάμβανε τη χρήση φωτιάς, όπως το μαγείρεμα, η θέρμανση, αλλά και οι διάφορες τελετουργικές πρακτικές. Θα μπορούσαμε επίσης να δούμε στρώματα χωρίς αρχαιολογικά ευρήματα που αντανακλούν περιόδους σύντομης ή οριστικής εγκατάλειψης μιας θέσης, αλλά και στρώματα χαλικιών και άμμου που συνδέονται με πλημμύρες από παρακείμενα ρέματα ή φερτά υλικά από ψηλότερα σημεία του τοπίου.
Κάποιες από αυτές τις ιστορίες θα σας μεταφέρουμε σήμερα, αρχίζοντας από τις παλαιότερες:
Στη θέση ΚΡΥΟΒΡΥΣΗ Κλείτου, σε χρονική περίοδο που δεν έχει ακόμα προσδιοριστεί με ακρίβεια, σίγουρα όμως πριν το 6.500 π.Χ. που ιδρύθηκε ο πρώτος μόνιμος οικισμός στην περιοχή, μια ομάδα ανθρώπων χρησιμοποίησε προσωρινά το χώρο για διαμονή και κατασκευή του εργαλειακού της εξοπλισμού, που περιελάμβανε κυρίως λεπίδες από πυριτόλιθο. Πολύ πριν την εγκατάστασή της την περιοχή διέρρεε ένα ρέμα που άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του στο χώρο, στρώματα δηλαδή πηλού, χαλικιών και άμμου. Στην ελληνιστική εποχή, τέλος, 2.000 χρόνια μετά, πάνω στα κατάλοιπα της προηγούμενης κατοίκησης, μεταξύ άλλων, κατασκευάστηκε και ένας διπλός κλίβανος, για ψήσιμο κεραμίδων.
Στη θέση ΣΟΥΛΟΥΚΙΑ Ποντοκώμης, γύρω στο 6.000 π.Χ. οι κάτοικοι του οικισμού άνοιξαν μια τάφρο, ίσως για να πάρουν πηλό για τα νέα κτίσματα, καταστρέφοντας το δάπεδο του παλαιότερου σπιτιού που υπήρχε στο ίδιο σημείο. Στον ίδιο οικισμό, παρατηρούμε επάλληλα πήλινα δάπεδα κτισμάτων εναλλάξ με στρώματα στάχτης, που υποδηλώνουν ίσως καταστροφή τους από φωτιά. Η στρωματογραφικη ακολουθία της νεολιθικής εποχής διαταράχθηκε, τέλος, σημαντικά κατά τη σύγχρονη εποχή, από τη διάνοιξη δρόμων, αγωγών και άλλων δικτύων.
Στην ΚΡΕΜΑΣΤΗ, συνοικισμό της κοινότητας Κοιλάδας, κατά τη νεότερη νεολιθική περίοδο (5500-4700 π.Χ. περίπου), οι κάτοικοι άνοιγαν συστηματικά λάκκους για να θάψουν όχι μόνο τους νεκρούς τους, αλλά και τα νεκρά, ιδεολογικά πολύτιμα ή επικίνδυνα αντικείμενά τους, καθώς και τα κατάλοιπα των ποικίλων δραστηριοτήτων τους. Κάποιοι από τους λάκκους διαταράχθηκαν στη συνέχεια από τη διάνοιξη άλλων ή από τάφρους.
Στη ΒΑΣΙΛΑΡΑ ΡΑΧΗ Βελβεντού, λίγο μετά το 2.000 π.Χ. η ανατολική πλαγιά του λόφου πάνω στον οποίο ιδρύθηκε ο οικισμός εγκαταλείφθηκε και οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν σε χαμηλότερα σημεία της θέσης. Το τελευταίο οίκημα που κατασκευάστηκε εκεί είχε πήλινο δάπεδο, τοίχους από ξύλα και πηλό και στο εσωτερικό του έναν φουρνίσκο και μια πλατφόρμα βοηθητικής χρήσης. Στη συνέχεια, το οίκημα καλύφθηκε από φερτές επιχώσεις που σχηματίστηκαν από τη διάβρωση των κτισμάτων της κορυφής του λόφου.
Στην παραποτάμια θέση ΠΟΛΕΜΙΣΤΡΑ Αιανής, οι οικισμοί της πρώιμης και μέσης εποχής του χαλκού (3000-2000 και 2000-1600 π.Χ. περίπου) καλύφθηκαν μετά την εγκατάλειψή τους από μεγάλο όγκο φερτών υλικών, που φαίνεται να μεταφέρθηκαν εκεί από τον Αλιάκμονα και τα κάθετα προς αυτόν ρέματα. Εξ αιτίας αυτών ίσως εγκαταλείφθηκε ο οικισμός, ο οποίος εντοπίζεται σήμερα κάτω από στρώματα χαλικιών και άμμου, πάχους 3-4 μ.
Στη ΜΑΥΡΟΠΗΓΗ, στο αγροτεμάχιο αρ. 456, ένα κτίσμα της ύστερης εποχής του χαλκού (1600-1100 π.Χ.), το οποίο βρισκόταν δίπλα σε ρέμα, στο χαμηλότερο σημείο μιας επικλινούς περιοχής, 1000 χρόνια μετά την εγκατάλειψή του, κατά την ελληνιστική χρήση του χώρου βρέθηκε κάτω από φερτές επιχώσεις πάχους 1,50 μ. Οι επιχώσεις αυτές μαρτυρούν πλημμύρες από το παρακείμενο ρέμα, γεγονός που ίσως εξανάγκασε τους κατοίκους σε εγκατάλειψη του χώρου και μετατόπιση της κατοίκησης σε ψηλότερο σημείο.
Α. Χ.-Μ.
