Είμαστε η ταυτότητα ή η εικόνα μας; Του Δρα Ανδρέα Μήλιου

Τα στοιχεία που συγκροτούν τη φυσιογνωμία και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της ύπαρξης κάθε οντότητας (ατόμου, οργανισμού, χώρας) είναι δύο: η ταυτότητα και η εικόνα. Ταυτότητα είναι το σύνολο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και γνωρισμάτων τα οποία διαφοροποιούν μια οντότητα από τις άλλες και την καθιστούν μοναδικά αναγνωρίσιμη. Εικόνα είναι το σύνολο των απόψεων, των εντυπώσεων και των πεποιθήσεων που έχει ένα άτομο ή ένα σύνολο ατόμων για μια συγκεκριμένη οντότητα. Η ταυτότητα είναι η ουσία και η ψυχή κάθε οντότητας, ενώ η εικόνα είναι το αντανακλώμενο είδωλό της στα μάτια των δεκτών. Η ταυτότητα είναι συνεπώς ο γεννήτορας της εικόνας.

Στο επίπεδο των χωρών, η εθνική ταυτότητα και η εθνική εικόνα έχουν εξελιχθεί σήμερα σε δύο ιδεολογικές, νοηματοδοτικές κατασκευές ιδιαίτερης σημασίας, καθώς αποτελούν το σημαντικότερο δημόσιο, άυλο περιουσιακό στοιχείο που πυροδοτεί την οικονομική αναπτυξιακή διαδικασία τους. Η εθνική ταυτότητα κάθε χώρας, ως συλλογικό αίσθημα και συνείδηση, λειτουργεί ως κοινωνικό συμβόλαιο που συμπυκνώνει και νοηματοδοτεί τις ιστορικές, πολιτισμικές και ιδεολογικές αξίες και συμβιβασμούς, μορφοποιεί τα συλλογικά χαρακτηριστικά του κοινωνικού συνόλου, διαπλάθει τη συλλογική συνείδηση και προάγει την κοινωνική αλληλεγγύη και συνοχή. Η εθνική εικόνα από την πλευρά της, μέσω της ώσμωσης των λειτουργιών του θυμικού, του λογικού και των αισθήσεων, κατευθύνει και χειραγωγεί τα συναισθήματα και τις επιθυμίες των ανθρώπων και προσθέτει σε αυτά ουσία και περιεχόμενο. Γίνεται κατανοητό πως και οι δύο νοητικές κατασκευές είναι συνδεμένες μεταξύ τους με έναν υπαρξιακό ομφάλιο λώρο.

Η ταυτότητα του σύγχρονου ελληνικού κράτους διαμορφώθηκε κατά βάση από δύο μύθους, δύο αφηγήματα, ένα σύνδρομο, δύο κοινωνικοπολιτικές και μια γεωγραφική πραγματικότητα. Οι μύθοι είναι η βιολογική και πολιτισμική συνέχεια της νεότερης Ελλάδας και του Ελληνισμού με την Αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο∙ τα αφηγήματα είναι η Μεγάλη Ιδέα και το ανάδελφο, μόνιμα κατατρεγμένο-αδικημένο έθνος∙ το σύνδρομο είναι το αδελφοκτόνο σύνδρομο του Κάιν∙ οι κοινωνικοπολιτικές πραγματικότητες είναι η αδιαίρετη φύση κράτους και ορθόδοξης Εκκλησίας και η πολυαίωνη οθωμανική δουλεία και η γεωγραφική πραγματικότητα είναι το φυσικό τοπίο και το γεωγραφικό ανάγλυφο.

Η άκριτη αποδοχή των δύο μύθων, ότι δηλαδή ο ελληνικός λαός είναι βιολογικός και πολιτισμικός κληρονόμος του κλέους του αρχαίου ελληνικού και του βυζαντινού πολιτισμού, υποδαυλίζει σε υπερβολικό βαθμό τον συναισθηματικό πατριωτισμό, παράγει ατελέσφορες ψευδαισθήσεις και συμβάλλει στην απόκτηση μη ρεαλιστικής συλλογικής αυτογνωσίας, η οποία βασίζεται σε μια αρρωστημένη υπεροψία και πίστη ότι είμαστε ο περιούσιος λαός. Η προγονολατρεία, υπονομεύει σε μεγάλο βαθμό τη συλλογική μας αυτοπεποίθηση ως λαού, διότι μας καθηλώνει σε ένα καθεστώς υστέρησης και ανεπάρκειας που δεν μας επιτρέπει να αναδείξουμε τα δημιουργικά μας στοιχεία, καθώς μας υπενθυμίζει διαρκώς ότι είμαστε κατώτεροι των προγόνων μας, ενώ η βυζαντιολατρεία ασκεί επάνω μας υπνωτική επιρροή και υποσκάπτει κάθε προσπάθεια δυναμικού εκσυγχρονισμού και εξευρωπαϊσμού του σύγχρονου νεοελληνικού κράτους.

Με τα υλικά των δύο αυτών μύθων οικοδομήθηκε τον 19ο αιώνα το υπερφίαλο αφήγημα της Μεγάλης Ιδέας, το οποίο ενταφιάσθηκε αμετάκλητα στη Μικρασιατική Καταστροφή, αφήνοντας πίσω του σημαντικά προβλήματα, όπως το ζήτημα της ομοιογένειας του πληθυσμού του νέου ελληνικού κράτους και μια σοβούσα κρίση εθνικής ολοκλήρωσης, η οποία πήρε σάρκα και οστά στον μεσοπόλεμο και ιδιαίτερα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με τον εμφύλιο.

Μεγάλη απήχηση στη λαϊκή συνείδηση βρίσκει και το αφήγημα του μόνιμα αδικημένου και προδομένου από τους Δυτικούς λαού που τροφοδοτεί την επικρατούσα αμφιθυμία προς τη Δύση. Για όλα τα κακά φταίνε οι ξένοι και τα οθωμανικά κατάλοιπα, ενώ όλα τα καλά οφείλονται στη μοναδική ευφυΐα και τη δημιουργική φαντασία ενός περιούσιου λαού, που, ένεκα καταγωγής, είναι ανώτερος από όλους τους άλλους. Το παράδοξο είναι, ωστόσο, ότι ενώ νοιώθουμε προδομένοι και αβοήθητοι από τις Μεγάλες Δυνάμεις της Δύσης, κάθε φορά που βρισκόμαστε στο χείλος του γκρεμού, τους καλούμε να μας σώσουν. Και εκείνοι παραδόξως έρχονται και μας σώζουν. Το έκαναν το 1827 στο Ναυαρίνο, το 1832 που με τη Συνθήκη του Λονδίνου μας ανακήρυξαν ανεξάρτητο κράτος, το 1897 που επέβαλαν την επέκταση των συνόρων μας μέχρι τη Θεσσαλία και την Άρτα, το 1910-1913 στους Βαλκανικούς Πολέμους, το 1944-1949 στον Εμφύλιο, αλλά εμείς, ως αμετανόητοι αγνώμονες, συνεχίζουμε να τρέφουμε αρνητικά αισθήματα γι’ αυτούς.

Το αδελφοκτόνο σύνδρομο του Κάιν θολώνει το μυαλό μας και δεν μας επιτρέπει να δούμε καθαρά την πραγματικότητα. Μας εμποδίζει να παραδεχθούμε τις κακοδαιμονίες μας, να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας και να αναλάβουμε τις ευθύνες μας. Αυτό τροφοδοτεί διαχρονικά με εύφλεκτη ύλη το ανέλεγκτο, εκρηκτικό θυμικό μας και στριμώχνει τη λογική και τη φρόνηση στη γωνία. Αυτό προκάλεσε τέσσερις εμφυλίους πολέμους και επτά πτωχεύσεις τα τελευταία διακόσια χρόνια. Αυτό μας κάνει εγωπαθείς, ζηλόφθονους, αγνώμονες, ιδιοτελείς συμφεροντολόγους και ανίκανους για αποδοτική συνεργασία.

Καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της νεοελληνικής ταυτότητας διαδραματίζει διαχρονικά και η συνταγματική σύνδεση της ύπαρξης του νεοελληνικού κράτους με την ορθόδοξη θρησκεία. Στο σύνταγμά του, το ελληνικό κράτος αναγνωρίζει στην Ορθόδοξη Εκκλησία εμβληματικό ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας των πολιτών του. Η σύνδεση της νεοελληνικής ταυτότητας με την ορθοδοξία είναι πολύ ισχυρή στη συνείδηση των Νεοελλήνων. Σε έρευνα που διεξήγαγε το Pew Research Center σε τριάντα τέσσερις χώρες της Ανατολικής, Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης, σχετικά με το ρόλο της θρησκείας στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας, προέκυψε ότι το 76% των Ελλήνων συνδέει άμεσα την Ελληνικότητα με την Ορθοδοξία. Το ποσοστό αυτό κατατάσσει την Ελλάδα στην τέταρτη υψηλότερη θέση, πίσω από την Αρμενία 82%, τη Γεωργία 81% και τη Σερβία 78%.

Και η μακραίωνη, βάρβαρη οθωμανική δουλεία θεωρείται από πολλούς βασική αιτία για την ενσωμάτωση στην ψυχοδομή και στην ιδιοπροσωπία των Ελλήνων πολλών αρνητικών χαρακτηριστικών και μη ελκυστικών συμπτωμάτων κοινωνικής συμπεριφοράς. Στα πρώτα εντάσσουν την πονηριά, την επιτηδειότητα, τη μηχανορραφία, τον ιδιοτελή ατομισμό, το νοσηρό εγωκεντρισμό, την εχθροπάθεια, τη διαφθορά και στα δεύτερα την κακή σχέση του πολίτη με το κράτος, τις πελατειακές σχέσεις, το μπαξίσι (φακελάκι), το παζάρεμα στις συναλλαγές, την πατριαρχική νοοτροπία, την περιφρόνηση του κοινοτισμού, τον μη σεβασμό του δημόσιου χώρου, κ.ά. Ωστόσο, οι ψυχολόγοι απονευρώνουν σήμερα τη θέση αυτή, καθώς διαπιστώνουν ότι στη διαμόρφωση του χαρακτήρα συμβάλλουν περισσότερο τα κληρονομημένα γονίδια, τα παιδικά βιώματα και το οικογενειακό περιβάλλον και λιγότερο ο κοινωνικός περίγυρος.

Πολλοί υποστηρίζουν, τέλος, ότι στη διάπλαση του χαρακτήρα του Νεοέλληνα συμβάλλουν καθοριστικά το φυσικό τοπίο και το γεωγραφικό ανάγλυφο της χώρας. Η θέση αυτή φαίνεται να έχει ισχυρή βάση, διότι το ελληνικό φυσικό τοπίο δεν είναι ένα αδρανές γεωγραφικό δεδομένο, αλλά μια ιδιαίτερη, αυθύπαρκτη οντότητα, διαποτισμένη με μυθικές και ιστορικές μνήμες, που παρέχει μια ισχυρή αίσθηση του ανήκειν και συμβάλλει στη διάπλαση των χαρακτηρολογικών στοιχείων της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Το ελληνικό φυσικό τοπίο είναι ένα φορτισμένο με στοχαστικά και φιλοσοφικά νοήματα σκηνικό που επιδρά ως σημασιοδοτικό σύμβολο νοημάτων και αξιών και καλύπτει θεμελιώδεις ψυχικές ανάγκες του Έλληνα.

Μετά από όλα αυτά, ποιοι είμαστε τελικά; Αυτοί που νομίζουμε ότι είμαστε ή αυτοί που πιστεύουν οι ξένοι ότι είμαστε; Σίγουρα δεν είμαστε ο περιούσιος λαός, αλλά ούτε και το μαύρο πρόβατο και οι τεμπέληδες της Ευρώπης. Και οι δύο κρίσεις χαρακτηρίζονται από υποκειμενικότητα. Η δική μας κρίση σχηματίζεται με στοιχεία σωβινισμού, άκρατου πατριωτισμού, αλαζονείας και ελλειμματικής αυτογνωσίας και των ξένων με στοιχεία ανεπαρκούς γνώσης της συλλογικής ελληνικής ιδιοπροσωπίας και συμπεριφοράς και υποκειμενικής πρόσληψης και μετάφρασης των πληροφοριών και των βιωματικών εμπειριών τους. Πάντως, από τη σταχυολόγηση των χαρακτηρολογικών κρίσεων της ελληνικής και ξένης διανόησης των τελευταίων διακοσίων χρόνων προκύπτουν οι ακόλουθοι θετικοί και αρνητικοί χαρακτηρισμοί για τον Έλληνα: Θετικοί: Θαρραλέος, έξυπνος, πνευματώδης, επινοητικός, ευρηματικός, πρόσχαρος, φιλικός, δραστήριος και ριψοκίνδυνος. Αρνητικοί: Ματαιόδοξος, ατομιστής, εγωιστής, πονηρός, αλαζόνας, απείθαρχος, φιλάργυρος, επιπόλαιος, σοβαροφανής, δεισιδαίμων, ευέξαπτος, ζηλόφθονος και εχθρός της οργάνωσης.

*Ο Ανδρέας Μήλιος είναι διδάκτωρ πολιτειολογίας του πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης, οικονομολόγος και συγγραφέας. Στο βιβλίο του “Εθνική εικόνα και οικονομική ανάπτυξη” πραγματεύεται τα ζητήματα της ταυτότητας και της εικόνας των χωρών και ιδίως της Ελλάδας.