Από το βιβλίο του τ. Γυμνασιάρχη Παναγιώτη Ζ. Παπαδόπουλου
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Α. Η παιδεία στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα.
Σύντομη ιστορική επισκόπηση.
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα, που διακρίνει το ελληνικό έθνος ανάμεσα στα άλλα είναι η αγάπη του προς την παιδεία, που αποτελεί τον κύριο φορέα και εκφραστή της καθόλου μακραίωνης πολιτιστικής του κληρονομιάς. Είναι γνωστό το φιλόμουσο των αρχαίων προγόνων μας, δηλαδή η αγάπη τους στα γράμματα, τις επιστήμες και τις τέχνες. Κατά τη βυζαντινή-μεσαιωνική περίοδο το αρχαίο ελληνικό πνεύμα διατηρεί τη φρεσκάδα και την επικαιρότητά του και σε μια αρμονική σύζευξη-σύνδεση με την ορθοδοξία συντίθεται το ελληνορθόδοξο μόρφωμα. Κατά την τουρκοκρατία ουδέποτε έλειψε από το ελληνικό έθνος ο πόθος για την αναγέννηση της παιδείας, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Το 1453 ή το 1461, όταν ολοκληρώνεται η τουρκική κατάκτηση της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας, ο Ελληνισμός έμπαινε στην πιο κρίσιμη ίσως περίοδο της ιστορίας του, κρίσιμη όχι μόνο για την βιολογική του επιβίωση, αλλά και για την πνευματική του συνοχή, γεωγραφική και διαχρονική. Οι πρώτοι λοιπόν αιώνες μετά την τουρκική κατάκτηση μπορούν γενικά να χαρακτηριστούν σαν αιώνες πνευματικού σκοταδισμού. Ελάχιστα «κοινά σχολεία» λειτουργούσαν στα μοναστήρια ή στις εκκλησιές, παρέχοντας στοιχειώδεις μόνο γνώσεις ανάγνωσης και γραφής σε λιγοστούς μαθητές! Το ελληνικό γένος βυθίστηκε σε αγραμματος΄θνη και αμάθεια, πράγματα επικίνδυνα για την ύπαρξη της ελληνικής φυλής. Αυτό ήταν και το συμφέρον του κατακτητή: Να καταστήσει τους Έλληνες ανδράποδα, χωρίς το φόβο να εξεγερθούν κάποτε για την εθνική τους αποκατάσταση.
Ο πνευματικός μαρασμός του πρώτου μετά την άλωση αιώνα αρχίζει να υποχωρεί σταθερά από το τρίτο τέταρτο του 16ου αιώνα, όταν οι κοινωνικές συνθήκες σταθεροποιούνται κάπως και εμφανίζεται στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και σε μικρότερα κέντρα, όπως η Θεσσαλονίκη και η Αθήνα, μια μικρή αστική κοινωνία, εμπόρων κυρίως, που είναι πρόθυμη να υποστηρίζει σχολεία, να μετακαλεί λογίους και δασκάλους από την Ιταλία ή τις βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η παιδεία κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας αναπτύσσεται παράλληλα και σε συνάρτηση πάντοτε με την αστική τάξη, η οποία με τη συμπαράσταση της εκκλησίας υπήρξε κύριος φορέας κάθε κίνησης, που απέβλεπε στην πνευματική και εθνική αναγέννηση του Ελληνισμού. Όταν μιλάμε για σχολεία κατά την πρώιμη περίοδο της τουρκοκρατίας δεν εννοούμε ιδρύματα, ανάλογα με τα σημερινά. Επρόκειτο συνήθως για μια ομάδα ολίγων μαθητών, που συναθροίζονταν στο νάρθηκα της εκκλησίας, μακριά από τα βλέμματα των κατακτητών. Στην περίπτωση αυτή μιλούμε για το κρυφό σχολειό, του οποίου η ύπαρξη άδικα αμφισβητήθηκε από κάποιους ιστορικούς. Τον ιστορικό ρόλο του κρυφού σχολειού μας παρουσιάζει, κατά τρόπο ανάγλυφο, ο ποιητής μας Ιω. Πολέμης στο κατωτέρω ποίημά του:
Απ’ έξω μαυροφόρα απελπισιά
πικρής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι
και μέσα στη θολόκτιστη εκκλησιά
την εκκλησιά που παίρνει κάθε βράδυ
την όψη του σχολειού
το φοβισμένο φως του καντηλιού
τρεμάμενο τα ονείρατα αναδεύει
και γύρω τα σκλαβόπουλα μαζεύει.
Εκεί καταδιωγμένη κατοικεί
του σκλάβου η αλυσόδετη πατρίδα
εκεί ο παπάς, ο δάσκαλος εκεί
θεριεύει την αποσταμένη ελπίδα
με λόγια μαγικά …κλπ».
Το 1593 η μεγάλη Σύνοδος, που είχε συνέλθει τότε στην Κωνσταντινούπολη, αποφάσισε, κατά εισήγηση του τότε Πατριάρχη Ιερεμία Β’ ή πιθανώς του Μελετίου Πηγά, να λάβει συγκεκριμένα μέτρα για την προαγωγή της παιδείας. Συγκεκριμένα, στα πρακτικά της Συνόδου που συνέταξε ο Πηγάς, Πατριάρχης Αλεξανδρείας, διαβάζουμε ανάμεσα στα άλλα και τα εξής:
«Ώρισεν η Αγία Σύνοδος έκαστον επίσκοπον εν τη εαυτού παροικία φροντίδα και δαπάνην την δυναμένην ποιείν, ώστε τα θεία και ιερά γράμματα δύνασθαι διδάσκεσθαι, βοηθείν δε κατά δύναμιν τοις εθέλουσι διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις, εάν των επιτηδείων χρείαν έχωσιν».
Η εκπαιδευτική κίνηση στην Ελλάδα είναι στην αφετηρία της άρρηκτα συνδεδεμένη με την εκκλησία. Παράλληλα με αυτήν μια άλλη δύναμη κάνει την εμφάνισή της κατά τον 16ο αιώνα. Ο Ελληνισμός της διασποράς. Την εποχή δηλαδή που ο Ελληνισμός της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας δεν έχει αρχίσει ακόμα να ανασυγκροτείται, ο απόδημος Ελληνισμός αρχίζει να οργανώνεται σε ολοένα μεγαλύτερες ομάδες και να ανδρώνεται οικονομικά.
Έτσι η σύσταση των ελληνικών κοινοτήτων του εξωτερικού θα αποτελέσει ταχύτατα μια τέτοια δύναμη, ώστε να είναι ικανή να ισοφαρίσει αποτελεσματικά τις ελλείψεις του γηγενούς παράγοντα. Ο ρόλος του απόδημου Ελληνισμού ήταν ποικίλος καια αποτελεσματικός. Ο απόδημος θα μεριμνήσει για τη χρηματοδότηση και συντήρηση μιας σχολής. Η σχολή αυτή μπορεί να είναι είτε στον τόπο της διαμονής του, είτε στη στενή ή στην ευρύτερη πατρίδα του. Ο φωτισμένος Έλληνας της αλλοδαπής θα μεριμνήσει με υποτροφίες να μετεκπαιδεύσει στο εξωτερικό νέους, που θα επανδρώσουν τις σχολές της πατρίδας του. Ο ίδιος τέλος θα γίνει άμεσα πηγή φωτισμού για το γένος με την οργάνωση των ελληνικών τυπογραφείων της Ιταλίας.
