Από το βιβλίο του τ. Γυμνασιάρχη Παναγιώτη Ζ. Παπαδόπουλου
Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΕΚΕΙΝΗΣ.
Μελετώντας κανείς την ιστορία της Κοζάνης διαπιστώνει το «φιλόμουσο» και το «φιλέμπορο» των κατοίκων της. Εκείνο δηλαδή που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τους Κοζανίτες είναι η αγάπη τους για τα γράμματα και το εμπορικό τους δαιμόνιο. Και στους δυο αυτούς τομείς σημείωσαν μεγάλη επιτυχία σε τρόπο ώστε να δημιουργήσουν μια μεγάλη παράδοση παιδείας και πλούσιας εμπορικής δραστηριότητας.
Για να ερευνήσει κανείς σωστά και αντικειμενικά, πρόσωπα, καταστάσεις και γεγονότα του παρελθόντος, πρέπει να τα εντάξει και τοποθετήσει στα ιστορικά πλαίσια της εποχής που συνέβησαν. Συγκεκριμένα για να ερευνήσουμε το θέμα της παιδείας στην Κοζάνη κατά την οθωμανική κατοχή θα πρέπει να γνωρίζουμε ποιες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες επικρατούσαν τότε σ’ αυτή την περιοχή, που αναμφίβολα επέδρασαν θετικά ή αρνητικά ενίοτε, στην πνευματική αυτή δραστηριότητα. Τις σχετικές πληροφορίες αντλούμε από όσους, από παλιά μέχρι σήμερα, ερεύνησαν και κατέγραψαν την ιστορία αυτής της πόλης.
Έτσι από γραπτές μαρτυρίες (τούρκικα χρονικά, επιγραφές, γραψίματα σε βιβλία, προφορικές παραδόσεις κλπ) διαπιστώνεται ότι η Δυτική Μακεδονία και, κατά συνέπεια και η Κοζάνη, έπεσε στα χέρια των Τούρκων γύρω στα 1385-1390, δηλαδή λίγο πριν ή μετά τη μάχη στο Κοσσυφοπέδιο (1389).
Οι κατακτητές κράτησαν για τους εαυτούς τους τις εύφορες πεδιάδες της περιοχής εγκαθιστώντας φανατικούς μουσουλμάνους, ενώ οι χριστιανοί αναγκάστηκαν να καταφύγουν στα ορεινά για να βρουν κάποια ασφάλεια. Η ίδια η πόλη της Κοζάνης δεν κατοικήθηκε βέβαια ποτέ από τους Τούρκους, ούτε κτίστηκε σ’ αυτήν τζαμί αλλά οι Κοζανίτες βρέθηκαν να «οικούν και να διάγουν ως πρόβατα εν μέσω λύκων». Αυτή η γειτνίαση με τους αλλόθρησκους και αγροίκους κατακτητές δε στάθηκε εμπόδιο στην πρόοδο και ανάπτυξη της Κοζάνης, ούτε επηρέασε αρνητικά την πίστη και τον πατριωτισμό των κατοίκων της. Αντίθετα, με επιμονή και καρτερικότητα, κράτησαν βαθιά μεσ’ στην ψυχή τους την ορθόδοξη πίστη, τις πάτριες παραδόσεις και την εθνική τους συνείδηση.
Στο μεταξύ, όσο περνούν τα χρόνια, η Κοζάνη μεταμορφώνεται από χωριό σε πόλη, ιδιαίτερα από τις αρχές του 17ου αιώνα, λόγω της αθρόας μετοίκησης χριστιανών από τις γύρω περιοχές, αλλά και από την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, και της εγκατάστασής τους σ’ αυτήν την ήρεμη και ήσυχη πόλη. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 17ου αιώνα η Κοζάνη, χωρίς να χάσει κατά βάση τον γεωργοκτηνοτροφικό χαρακτήρα της, αναπτύσσει σε μεγάλο βαθμό το εμπόριο και τη βιοτεχνία. Η θέση της ανάμεσα σε πολλά χριστιανικά και τούρκικα χωριά τη μεταβάλλει σε κέντρο συνάντησης και ανταλλαγής προϊόντων. Οι έξυπνοι και δραστήριοι έμποροι δεν περιορίζονται σε μια μικρής εμβέλειας αγορά. Πάντα αναζητούν καινούργιες ευκαιρίες ή ψάχνουν κι άλλα είδη προϊόντων, που δεν παράγονται στον τόπο τους. Έσπευσαν λοιπόν οι Κοζανίτες και σε άλλες αγορές του εσωτερικού και έφτασαν ακόμα ως τις Σέρρες. Και πήραν το δρόμο για την ξενιτιά, σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης, όπως την Αυστροουγγαρία και άλλες επαρχίες της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Η επαφή αυτή και επικοινωνία με την πολιτισμένη Ευρώπη, πέρα από τα τεράστια κέρδη και τον πλούτο που τους απέφερε, τους πρόσφερε πολύτιμες γνώσεις και εμπειρίες, ώστε γρήγορα να αλλάξουν τον τρόπο του σκέπτεσθαι, τα ενδιαφέροντά τους και γενικά τον τρόπο ζωής τους. Μάλιστα πολλοί απ’ αυτούς δεν επέστρεψαν στην πατρίδα τους, αλλά εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε μεγάλα αστικά κέντρα του εξωτερικού, όπου ανάπτυξαν με μεγάλη επιτυχία τις εμπορικές και οικονομικές τους δραστηριότητες, χωρίς να διακόψουν όμως τους δεσμούς με τη μητέρα πατρίδα. Κάποιοι απ’ αυτούς, φιλογενείς και πατριώτες, θα βοηθήσουν με πολλούς τρόπους τη δεινοπαθούσα υπόδουλη πατρίδα τους. Είναι οι μεγάλοι δωρητές και ευεργέτες της Κοζάνης για τους οποίους θα γίνει λόγος σε επόμενα κεφάλαια.
Η οικονομική πρόοδος της Κοζάνης και κατά συνέπεια η άνοδος του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της, που είναι απότοκος εσωγενών και εξωγενών παραγόντων, δημιουργεί τις πιο κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε από πολύ νωρίς να υπάρχει η «όρεξη δια την καλλιμάθειαν», το ενδιαφέρον των Κοζανιτών για τα γράμματα, τη μάθηση και την παιδεία γενικότερα. Έτσι από το 1540 έχουμε γραπτά ντοκουμέντα – επιτάφιες επιγραφές, ενθυμήματα σε εκκλησιαστικά χειρόγραφα και βιβλία, σημειώσεις στο πίσω μέρος αγίων εικόνων, επιστολές, συμβάσεις, συμβολαιογραφικές πράξεις αγοραπωλησίας ακινήτων κλπ -, που αποδεικνύουν ότι στην Κοζάνη υπάρχουν μορφωμένοι, κληρικοί και λαϊκοί, για να προσφέρουν κάποιας μορφής παιδεία, «καθ’ ον χρόνον αλλαχού της δυσμοίρου Ελλάδος μέγα σκότος αμαθείας επεκράτει».
Παραταύτα μέχρι το 1668 δεν φαίνεται να υπάρχει επίσημο σχολείο. Αυτή την έλλειψη δημόσιου την αναπλήρωναν οι ιερείς και οι μοναχοί που διέθεταν κάποιες γραμματικές γνώσεις. Αυτοί, ως οικοδιδάσκαλοι, συγκέντρωναν στα σπίτια και δίδασκαν τα παιδιά εκείνα, των οποίων οι γονείς φυσικά είχαν τη δυνατότητα να πληρώνουν κάποια δίδακτρα. Με τον τόπο αυτό τα παιδιά μάθαιναν να διαβάζουν, να μπορούν να γράφουν και να εκτελούν τις στοιχειώδεις αριθμητικές πράξεις. Αυτά τα εφόδια ήταν αρκετά για να μπορούν να διαβάζουν με άνεση τα ιερά γράμματα των εκκλησιαστικών βιβλίων, να λογαριάζουν, να συντάσσουν κατάστιχα και επιστολές, φιλικές ή εμπορικές. Αυτός ήταν κι ο λόγος που άργησε η σύσταση και η λειτουργία τακτικού σχολείου, μια και η μόρφωση που προαναφέραμε, ικανοποιούσε τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του καθημερινού βίου.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ…
