Με το ξέσπασμα της επανάστασης, η Μακεδονία, για άλλη μια φορά, έγινε το προπύργιο της Ελλάδας, ως κυματοθραύστης του μένους των Τούρκων. Για τον ρόλο της Μακεδονίας ως υπερασπιστής της υπόλοιπης Ελλάδας ο Πολύβιος, (5 Θ΄, 35,2 ) ομολογεί:<< Αιεί ποτ΄αν εν μεγίστοις ην κινδύνοις τα κατά τους Έλληνας, ει μη Μακεδόνας είχομεν πρόφραγμα>>. Πολύτιμη η Μακεδονία και για τον αγώνα του 21, γιατί πολύτιμη ήταν η απασχόληση σοβαρών τουρκικών δυνάμεων κατά την κρίσιμη περίοδο των δεκαπέντε πρώτων μηνών του αγώνα για την κατάπνιξη της επανάστασης στη Μακεδονία. Η καταστολή των επαναστατικών κινήσεων στη Θεσσαλονίκη, στη Χαλκιδική, στο Βέρμιο, στον Όλυμπο και στα Πιέρια ήταν άμεση. Αυτή η επανάσταση προκάλεσε πολύ μεγαλύτερο αντιπερισπασμό στους Τούρκους, διότι καθήλωσε στην περιοχή τα πολυάριθμα τουρκικά στρατεύματα, με αποτέλεσμα να ανακουφιστούν σημαντικά οι Έλληνες της νότιας Ελλάδας, οι οποίοι διαφορετικά θα είχαν να αντιμετωπίσουν μεγάλες και συντονισμένες επιχειρήσεις.
Δεν ήταν δυνατόν να επιτύχουν τα επαναστατικά κινήματα στη Μακεδονία λόγω εγγύτητας με το οθωμανικό κέντρο και λόγω ύπαρξης μεγάλων δυνάμεων. Η Θεσσαλονίκη και το Μοναστήρι ήταν τα κέντρα ανεφοδιασμού των Τούρκων. Η αποτυχία στον βορρά έφερε την επιτυχία στον νότο. Ήταν φυσικό να αποτύχει η επανάσταση, αφού έλειπαν τα πολεμοφόδια, οι επικοινωνίες δεν ήταν εύκολες λόγω παρεμβολής των τουρκικών οικισμών, ήταν αδύνατος ο εφοδιασμός των αγωνιστών από θαλάσσης και η παρουσία του Λουμπούτ στη Θεσσαλονίκη νέκρωνε τα πάντα.
Η Μακεδονία πλήρωσε με οργανωμένα αντίποινα, με δηκτικές και ληστρικές επιδρομές, με φόνους και εξανδραποδισμούς, με προληπτικές εκτεταμένες σφαγές και μάλιστα επώνυμων, με φυλακίσεις των εμπόρων της Θεσσαλονίκης, σχεδόν όλων όπως κάνει αναφορά ο ξένος τύπος , με εκτελέσεις επισκόπων και προκρίτων, αλλά και με μετακινήσεις ολόκληρων πληθυσμών που εξασθένησαν την αριθμητική δύναμη του ελληνικού στοιχείου. Ετσι, στα κενά εισέρευσαν Μουσουλμάνοι, Σλάβοι χωρικοί ή και Εβραίοι, κυρίως στα εμπορικά κέντρα και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη.
Ήταν άμεση η αντίδραση των Τούρκων με την εξαπόλυση της τρομοκρατίας στη Μακεδονία, στη Σμύρνη ,στις Κυδωνιές. Οι Τούρκοι ήθελαν να στείλουν το μήνυμα ότι δεν έχουν ελπίδα οι Έλληνες και να σταματήσουν κάθε εξέλιξη στα κινήματα ανεξαρτησίας. Σε επιστολές που τώρα ιστορικοί μελετούν στα αρχεία της Βενετίας και του Παρισιού κάνουν λόγο για τα χιλιάδες στρατεύματα στη Μακεδονία, για τα οργανωμένα αντίποινα εναντίον των Ελλήνων, ενώ ο Ολλανδός πρόξενος δηλώνει ότι δεν τους επέτρεπαν να πληροφορούν τι γίνεται στη Θεσσαλονίκη.Το σύνολο των αγώνων ηρωισμού και θυσιών των Μακεδόνων, που πολλές πτυχές μας ήταν άγνωστες, φωτίζονται από τα εκδοθέντα έργα των Ι. Βασδραβέλλης <<Οι Μακεδόνες κατά την Επανάστασιν του 1821>> και του Απ. Βακαλόπουλου <<Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833>>.
Νέοι ερευνητές ( Αραμπατζίδης Χρήστος, ΑΠΘ, Νικόλαος Αθ. Μισολίδης της Εταιρείας Μακεδονικών σπουδών ) μελετούν τα όσα γράφει ο αμερικανικός και ο βρετανικός τύπος της εποχής που αναφέρονται στα σκλαβοπάζαρα και στις σφαγές των Χριστιανών, κατακεραυνώνοντας τη βαρβαρότητα των Τούρκων 1821-22 στη Μακεδονία και την αφαίμαξη του ελληνικού στοιχείου. καθώς επίσης και στο ρόλο των μοναχών. H βρετανική The Guardian στις 5/6/1821 αναφέρεται στην εξολόθρευση των χωριών που αρνούνται να αφοπλιστούν, στα κορίτσια που σκοτώνονται για να μην κακοποιηθούν και για τις 10.000 γυναίκες και παιδιά που πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα. Στη West Karoline, στις 1/8/1823, η Θεσσαλονίκη είναι το κέντρο μαρτυρίου των αμάχων, σε αξιοθρήνητη κατάσταση από τις βαρβαρότητες.
Στα σχολικά εγχειρίδια επιγραμματικά και μόνο γίνεται αναφορά στην επανάσταση στη Μακεδονία και γι αυτό δεν υπάρχει εδραιωμένη η συνείδηση των μαθητών για την επανάσταση στη Μακεδονία, όπως υπάρχει στο Μοριά και τη Ρούμελη. Μια σειρά αρκεί για να δηλωθεί τι συνέβη στη Θεσσαλονίκη που βρέθηκε στο μάτι του κυκλώνα. Στις 12 Απριλίου 1821 καταπνίγεται στο αίμα το κίνημα της Θεσσαλονίκης. Μετά από ένα μήνα και για επτά μήνες απασχολεί η επανάσταση στη Χαλκιδική όλες τις τουρκικές δυνάμεις. Καταπνίγεται και αυτή στις 8 Νοεμβρίου 1821. Ακολουθεί ερήμωση , καταστροφή και εξανδραποδισμός των κατοίκων. Στις 19 Φεβρουαρίου 1822 υψώνεται και πάλι η σημαία της επανάστασης στη Νάουσα. Κάμπτεται και αυτή και ακολουθεί το ένδοξο ολοκαύτωμα. Ηρωική η παρέμβαση των αρματολών του Ολύμπου.
Η Δυτική Μακεδονία και πιο συγκεκριμένα το Βόϊο ήταν περιοχές που συνταράσσονταν συνέχεια από τους Τούρκους και Αλβανούς.Όταν ξέσπασε η επανάσταση των Ελλήνων, η Πύλη αγωνιζόταν εναντίον του αποστάτη Αλή, ενώ τουρκικές δυνάμεις διέρχονταν συνέχεια τη Δυτική Μακεδονία και έδρευαν σ΄αυτή, αλλά και οι Τούρκοι που ήταν εγκατεστημένοι μόνιμα στην περιοχή αυτή ήταν οι πιο βάρβαροι (Αντ.Κεραμόπουλος, οι Βόρειοι Έλληνες κατά το 21). Ο Φιλήμων γράφει περί αυτών:<< Τα παθήματα των Ελλήνων της Μακεδονίας καταντώσιν απερίγραπτα και δύσληπτα, ως υπερβαίνοντα πάσαν κακίαν και πάσαν υπομονήν ανθρώπου >> ( Ι. Φιλήμονος, Δοκίμιον ιστορικόν περί της ελληνικής Επαναστάσεως, σελ.141).
Οι αγωνιστές τότε της Μακεδονίας θα προσφέρουν τις υπηρεσίες του στη νότια Ελλάδα μαζί με τους οπλαρχηγούς τους: Γερο Καρατάσο, Αγγελή Γάτσο, Τσάμη Κατάσιο, Εμμανουήλ Παπά, Νικόλαο Κασομούλη. Μαζί και ο κλήρος, ο ιεροδιάκονος Θεοφάνης από την Εράτυρα, ο μετέπειτα μητροπολίτης Μαντινείας και Κυνουρίας. Τέσσερις χιλιάδες περίπου Μακεδόνες αγωνιστές, μετά την καταστολή της επανάστασης στη Μακεδονία κατέφυγαν και αγωνίστηκαν στη Ν. Ελλάδα( Κασομούλης, Στρ.Ενθ, τ.Β΄, σελ.372). Η ιστορία δεν διέσωσε παρά ελάχιστα ονόματα εκείνων των γενναίων ανδρών που συγκρότησαν τη <<Μακεδονική Λεγεώνα>> , άφησαν τα Μακεδονικά βουνά και έσπευσαν στις σκληρώς αγωνιζόμενες περιοχές του νότου για να θυσιαστούν για την ελευθερία ως άξιοι συνεχιστές της Πανελλήνιας Ιδέας την οποίαν εμφύσησαν οι αρχαίοι Μακεδόνες. Αγωνίστηκαν στον Δούναβη και την Κρήτη, στα Ψαρά και το Σούλι, στη Μεσσηνία και την Εύβοια, στο Μεσολόγγι και την Τρίπολη και ήσαν, όπως γράφει ο Χρ. Βυζαντίου << άνδρες άγαν πατριώται, αφιλοκερδείς, καρτερικοί εις κακουχίας και στερήσεις, ανδρείοι εν πολέμω και ευπειθέστατοi>>.
*φιλόλογος-συγγραφέας
