Η Καταπίεση ως Εσωτερική Υπόθεση – Μηχανισμοί Ηγεμονίας. Φωτεινή Μαστρογιάννη

Η Καταπίεση ως Εσωτερική Υπόθεση – Μηχανισμοί Ηγεμονίας.

Φωτεινή Μαστρογιάννη

«μην δείτε αυτά που έγραψα με το βλέμμα ενός τυχαίου περαστικού, ούτε καν σαν κάτι αδιάφορο και πληκτικό»

Διογένης Οινοανδεύς

Γιατί αποδεχόμαστε την αδικία και την ανισότητα;

Η καταπίεση θεωρείται ότι αποτελείται από πέντε σκέλη. Έχουμε την οικονομική εκμετάλλευση, την κοινωνικο-οικονομική περιθωριοποίηση, την έλλειψη αυτονομίας στην εργασία, τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό και τη συστημική βία.

Ενώ η οικονομική εκμετάλλευση, η περιθωριοποίηση, η έλλειψη αυτονομίας στην εργασία μπορεί να είναι κατανοητές στους περισσότερους ωστόσο οι έννοιες του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού και της συστημικής βίας μπορεί να μην είναι.

Πολιτισμικός Ιμπεριαλισμός – Η αόρατη κυριαρχία

Ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός, για τον οποίο έχω αναφερθεί σε δύο κείμενα μου, είναι η έμμεση επιβολή σε μία χώρα της  ξένης κυρίαρχης κουλτούρας μέσω της γλώσσας και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Η διάχυτη χρήση αγγλικών λέξεων, για παράδειγμα στη γλώσσα μας, δείχνει την επιβολή της αμερικανικής κουλτούρας και την αποδοχή των αξιών που αυτή εκφράζει ερχόμενη σε αντίθεση, πολλές φορές, με τη δική μας εθνική κουλτούρα. Με τον τρόπο αυτό, η ξένη δύναμη γίνεται πιο αποδεκτή στον πληθυσμό και εδραιώνει την πρωτοκαθεδρία της.

Συστημική Βία 

Η συστημική βία από την άλλη είναι η βία που διαιωνίζεται μέσω κοινωνικών θεσμών και οργανισμών καθώς και μέσω πολιτισμικών κανόνων. Σε αντίθεση με την ατομική βία, η συστημική δεν είναι ορατή ή έχει κανονικοποιηθεί και επηρεάζει τους νόμους και τις σχέσεις με τρόπο που είναι επιβλαβής για συγκεκριμένες ομάδες. Λόγω του ότι είναι δύσκολο να την αναγνωρίσουμε γι’αυτό και οι συνέπειες της είναι αρκετά εκτεταμένες.

Όλα τα παραπάνω δεν χαρακτηρίζουν τη σημερινή κοινωνία; Πώς όμως διασφαλίζεται αυτό το μοντέλο βίαιης κοινωνίας παρά τη σαθρότητα του; Μήπως στην εσωτερικοποίηση της βίας από ομάδες του πληθυσμού; Τί σημαίνει όμως εσωτερικοποίηση;

Η Εσωτερικοποίηση της Καταπίεσης

Εσωτερικοποίηση είναι όταν υιοθετούμε τις αξίες που μας έχει επιβάλλει η κοινωνία και τις θεωρούμε πλέον δικές μας. Όταν εσωτερικεύουμε, για παράδειγμα, την υποτίμηση και τη διάκριση τότε μπορούμε να επιβιώσουμε στο καταπιεστικό περιβάλλον. Ο τρόπος αυτός χρησιμοποιείται εντέχνως από τους έχοντες την εξουσία για τον έλεγχο των διάφορων κοινωνικών ομάδων ακόμα και της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Το είδαμε άλλωστε στη χώρα μας. Η επιβολή των δυσβάσταχτων οικονομικών μέτρων λόγω μνημονίων εσωτερικοποιήθηκε με ενοχή θρησκευτικού τύπου. Οι Έλληνες παρουσιάστηκαν ως τεμπέληδες και διεφθαρμένοι οι οποίοι θα έπρεπε να πληρώσουν τα αμαρτήματα τους, πιθανόν εσαεί. Με την εσωτερικοποίηση αυτή επιτεύχθηκε το ένα σκέλος της καταπίεσης που είναι η οικονομική εκμετάλλευση.

Για να επιτευχθεί ακόμα καλύτερα ο στόχος της οικονομικής εκμετάλλευσης χρησιμοποιήθηκε και το στοιχείο της κοινωνικο-οικονομικής περιθωριοποίησης. Οι «αμαρτωλοί» Έλληνες απειλούνταν ότι λόγω της κατάστασης της οικονομίας της χώρας τους θα εξοβελίζονταν από τα κλαμπ των “εκλεκτών” βλ. Ευρωπαϊκή Ένωση. Θα έπρεπε να εσωτερικεύσουν λοιπόν την πιθανή κοινωνικο-οικονομική περιθωριοποίηση προκειμένου να υποστούν την οικονομική εκμετάλλευση.

Η έλλειψη αυτονομίας στην εργασία, από την άλλη, εκδηλώθηκε με την πολύωρη εργάσιμη ημέρα και την επισφάλεια στην εργασία. Αλλωστε ο Έλληνας έπρεπε να το δεχτεί γιατί ως «αμαρτωλός» έπρεπε να εργαστεί σκληρά για να πληρώνει τους τίμιους και μη αμαρτωλούς δανειστές. Άλλη μία, λοιπόν, μορφή καταπίεσης εσωτερικοποιήθηκε.

Ο πολιτισμικός ιμπεριαλισμός εσωτερικοποιήθηκε ως πολιτιστική κατωτερότητα που μόνο η επαφή με τη φωτισμένη Δύση του Διαφωτισμού θα μπορούσε να εξαγνίσει αλλά όχι να φθάσει.

Η συστημική βία εσωτερικοποιήθηκε μέσω της πλειάδας νομοσχεδίων και νόμων. Χαρακτηριστικό τους ήταν η δυσκολία τους, δυσκολία είτε για ανάγνωση και μελέτη λόγω όγκου είτε γιατί πολλά μέτρα περνούσαν ως παράγραφοι μέσα από άλλους νόμους. Ενας «αμαρτωλός» χρειάζεται πολλά μέτρα προκειμένου να επανέρθει στον ορθό δρόμο και αυτά τα μέτρα πρέπει να τα αποδέχεται ακόμα και όταν δεν τα καταλαβαίνει ή μάλλον είναι καλύτερα όταν δεν τα καταλαβαίνει.

Παρατηρούμε λοιπόν πως το πλέγμα της καταπίεσης εφαρμόζεται με όλα του τα σκέλη για την επιβολή ελέγχου. Tο παράδειγμα μας αφορούσε το πως εφαρμόστηκε σε μία χώρα σε δεδομένη περίπτωση δηλαδή σε οικονομικά μέτρα και οικονομική κρίση. Πιθανόν η χρήση όλων των πλευρών της καταπίεσης να έγινε γιατί έπρεπε τα μέτρα αυτά να γίνουν αποδεκτά από το σύνολο του πληθυσμού ή τουλάχιστον από τη συντριπτική πλειοψηφία. Σύμφωνα με τον Γκράμσι, οι κυρίαρχες τάξεις επιτυγχάνουν την ηγεμονία τους με τη συναίνεση.

Δημιουργείται κατά αυτό τον τρόπο και ένα μοντέλο μεταβίβασης της καταπίεσης όπου για παράδειγμα η οικονομική εκμετάλλευση ενισχύεται από τα υπόλοιπα σκέλη της καταπίεσης. Δεν θα μπορούσε η οικονομική εκμετάλλευση να επιτευχθεί εάν δεν προστατεύονταν από τη συστημική βία και την έλλειψη αυτονομίας στην εργασία σε συνεργασία με την ανωτερότητα του δανειστή ανωτερότητα που προσδίδεται σε αυτόν από τα εργαλεία του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού που χρησιμοποιεί και από την τιμωρία (κοινωνικο-οικονομική περιθωριοποίηση) που θα έχει αυτός που δεν υπακούει στα μέτρα της εκμετάλλευσης.

Προς μία Εναλλακτική Ηγεμονία

Το μοντέλο αυτό μεταβίβασης της καταπίεσης το παρατηρήσαμε και στην πανδημία του κορωνοϊού συνεπώς η καταπίεση ακολουθεί ένα προβλέψιμο μοντέλο και ως τέτοιο μπορεί όχι μόνο να γίνει εύκολα αντιληπτό αλλά και να καταρριφθεί μέσω της οικοδόμησης μίας αντι-ηγεμονίας, με άλλα λόγια μίας εναλλακτικής ηγεμονίας που θα δίνει τη δύναμη στις καταπιεσμένες ομάδες και σε αυτό τον βασικό ρόλο και λόγο θα έχουν οι οργανικοί διανοούμενοι, διανοούμενοι που θα έχουν άμεση σχέση με τον καταπιεσμένο πληθυσμό και θα μπορέσουν να εκφράσουν όχι μόνο λόγο αμφισβήτησης αλλά και να συμβάλλουν καθοριστικά στη δημιουργία ενός δικαιότερου κόσμου.

Πηγές

Αντόνιο Γράμσι. Ιστορικός Υλισμός – Τα τετράδια της φυλακής. Εκδ. Critique. Oxford: Oxford University Press.

Ryan, R. M., Connell, J. P. (1989). Perceived locus of causality and internalization: Examining reasons for acting in two domains. Journal of Personality and Social Psychology, 57(5), 749.

Young, I.M. (1992).Five Faces of Oppression in Rethinking Power. In Rethinking Power, edited by Thomas Wartenberg,174–95. Albany: State University of New York Press.

Watson, J. M., Scarinci, I. C., Klesges, R. C., Slawson, D., Beech, B. M. (2002). Race, socioeconomic status, and perceived discrimination among healthy women. Journal of Women’s Health & Gender-Based Medicine, 11(5), 441–451.