Η ΚΟΖΑΝΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΟΡΤΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΥΤΟ ΤΟ ΕΓΡΑΨΑ ΠΡΟ ΤΡΙΑΝΤΑ ΧΡΟΝΩΝ 24-2-1991 ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΩ ΓΙΑΤΙ ΑΦΟΡΑ ΤΗΝ ΚΟΖΑΝΙΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΕ ΣΥΝΔΙΑΣΜΌ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥΣ.
Όλα τα εξωκκλήσια που περιβάλλουν την Κοζάνη, χτίστηκαν ως γνωστόν από κατοίκους αυτής της πόλης. Με μεράκι και με βαθιά πίστη μαστόροι και εργάτες έχτισαν με προ¬σωπική εργασία τα εξωκκλήσια. Οι πρωτοβουλίες που αναπτύσσουν κατά καιρούς οι ανώνυμοι πολίτες αυτής της πόλης, έχουν δημιουργήσει έργο χρήσιμο για όλους, το οποίο αποτελεί δείγμα του εσωτερικού κόσμου του σεμνού και αθόρυβου Κοζανίτη, που δεν γίνεται γνωστός στους πολλούς και ούτε φυσικά το επιδιώκει. Κι όλοι αυτοί είναι άνθρωποι του λαού, με ροζιασμένα χέρια, ρυτιδωμένα πρόσωπα και καθαρή καρδιά.
Αλλά ας επανέλθουμε στο εξωκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων, το οποίο ξεχωρίζω από τα άλλα εξωκκλήσια, γιατί είναι θέμα επίκαιρο, καθώς είναι συνδεδεμένο με έθιμα της πόλης μας και μάλιστα των ημερών της Σαρακοστής. Θα προσπαθήσω να περιγράφω αυτά τα έθιμα βασισμένος τόσο στις δικές μου ενθυμήσεις όσο και στις αφηγήσεις ανδρών και γυναικών μεγαλύτερης ηλικίας. Πρέπει να σημειώσω ότι όλα τα εξωκκλήσια της Κοζάνης έχουν την ιστορία τους και θα πρέπει να περιγραφούν με όσα στοιχεία υπάρχουν, σε μια συνολική προσπάθεια, ώστε να γίνουν γνωστά στους συμπολίτες μας και τους απανταχού Κοζανίτες. Έχω ήδη συγκεντρώνει υλικό για τέσσερα εξωκκλήσια, τα οποία είναι συνδεδεμένα με τα έθιμα της πόλης μας, και περιγράφοντάς τα προσπαθώ να τα επαναφέρω στη μνήμη των παλαιών και για να μαθαίνουν οι νέοι. Κάνω έκκληση: όσοι από τους συμπολίτες μας έχουν στοιχεία – περισσότερα είναι μάλλον προφορικά και οπωσδήποτε μεταφέρονται από παππούδες και γιαγιάδες -, να τα καταθέσουν, για να ηχογραφηθούν, ώστε να υπάρχει πλέον κάποιο γραπτό στοιχείο και να μην παραποιούνται ή ξεχνιούνται.
Το εξωκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων που βρίσκεται βορειοδυτικά της Αγίας Κυριακής στο Σιόποτο σε υψόμετρο περίπου 900 μέτρων, πανηγυρίζει το Ψυχοσάββατο μετά την Καθαρά Δευτέρα. Η εορτή αυτή είναι κινητή και είναι συνδεδεμένη με την παράδοση που θέλει τους κατοίκους της πόλης μας την Παρασκευή το βράδυ, παραμονή της γιορτής, να πηγαίνουν σιτάρι στην εκκλησία, για να διαβαστεί.
Το έθιμο αυτό είναι πολύ παλιό. Λέγεται ότι μια κοπέλα, ενώ ήταν πολύφερνη νύφη, δεν κατόρθωνε να αρραβωνιαστεί, γιατί κάποιο ε-μπόδιο πάντοτε παρουσιαζόταν. Γ’ αυτό οι γονείς της την έταξαν στον Άγιο Θεόδωρο τον Στρατηλάτη που κατατρόπωνε τους εχθρούς, για να διώξει και τους εχθρούς της κόρης τους. Παράλληλα, έκαναν διάφορα παρασκευάσματα και μαζί με σιτάρι που είχαν στο δίσκο, τα πήγανε στην εκκλησία παραμονή της γιορτής, για να διαβαστούν. Τρεις σπόροι δε από το σιτάρι φυτεύτηκαν στη συνέχεια στη γλάστρα του σπιτιού. Αν φύτρωναν, αυτό θα σήμαινε ότι άνοιξε η τύχη της και η κόρη τους θα παντρευόταν. Όπερ και εγένετο. Ο Άγιος Θεόδωρος έκανε το θαύμα του. Το ευχάριστο γεγονός διαδόθηκε παντού και το δέχτηκαν με ανακούφιση οι ελεύθερες κοπέλες. Έτσι, η συνήθεια αυτή άρχισε να εφαρμόζεται με διάφορες όμως παραλλαγές από τις ανύμφευτες κοπέλες και τις αγωνιούσες μητέρες τους. Να σημειωθεί ότι σε πολύ μικρή κλίμακα τηρούνταν το έθιμο και από μητέρες αγοριών, συνήθως από αυτές που είχαν καημό, επειδή περνούσαν τα χρόνια και ο γιος τους δεν παντρευόταν, καθώς του άρεσαν τα ξενύχτια και ήταν “μπιρπάντης”. Βάζανε λοιπόν το διαβασμένο σιτάρι κρυφά στο μαξιλάρι του με την ελπίδα να δει ο κανακάρης τους κάποια κοπέλα στον ύπνο του, να τον τυφλώσει η τύχη, να την πάρει και να “σ’μαζουχτεί” (νοικοκυρευτεί-).
Εκείνο όμως που είχε ιδιαίτερη σημασία και έδειχνε τη βαθιά ευλάβεια προς τον Αϊ-Θόδωρο, ήταν ότι το σιτάρι έπρεπε να το πάρουν από σπίτι που είχε Θεόδωρο και Θεοδώρα, και έχουμε οικογένειες με «Ντιόντο και Ζιώλια» η παιδιά με το όνομα Θεόδωρος η Θεοδώρα. Πάντως, αν δεν υπήρχαν και τα δύο ονόματα, έπρεπε να παρθεί τουλάχιστον από σπίτι που υπήρχε έναν η μία με το Όνομα Θεόδωρος-ρα. Τα σπίτια τα παλιά είχαν όλα σχεδόν σιτάρι και δεν αρνούνταν κανένα σπίτι να το δώσει, όταν τύχαινε να έχει αυτό το θείο δώρο, δηλαδή των δυο ονομάτων ή του ενός. Το πήγαιναν, λοιπόν, οι μάνες ή οι κοπέλες το σιτάρι στην εκκλησία την παραμονή. Η Αγία Κυριακή στο Σιόποτο ήταν γεμάτη από δίσκους. Εκεί τελούνταν η ακολουθία του εσπερινού των Αγίων Θεοδώρων, γιατί το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων ήταν μικρό (2X2 μ.), και είχε μέσα μόνον μια εικόνα των Αγίων Θεοδώρων και ένα μανουάλι. Από το 1965 όμως και μετά που χτίστηκε η μεγάλη εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων, τελείται πλέον εκεί ο εσπερινός και η λειτουργία ανήμερα της γιορτής. Μετά τη λήξη του εσπερινού παίρναν το διαβασμένο σιτάρι, έκαναν τρεις γύρους γύρω από την εκκλησία και κατά την επιστροφή όλες οι κοπέλες σιγοτραγουδούσαν και απάγγειλαν στον δρόμο τετράστιχα αγνώστου λαϊκού ποιητή επικαλούμενες τον Άγιο Θεόδωρο:
Άγιε Θεόδωρε Καβαλάρη,
συ που τη γη περπατείς
και τις τύχες θα δεις,
φέρ’ την απόψε να τη δω.
Επίσης:
Άϊ Θεόδωρε Καβαλάρη με σπαθί
και με κοντάρι εσύ
που τις νύχτες περπατάς
και τις τύχες συναντάς
συνάντησε και τη δική μου
πες της νά ‘ρθει στ’ όνειρό μου
να γνωρίσω τον καλό μου
Φθάνοντας στο σπίτι φύτευαν τρεις σπόρους από το σιτάρι στη γλάστρα, ενώ το υπόλοιπο το τύλιγαν σε άσπρο μαντήλι με κεντημένη καρδιά στην άκρη και το βάζανε κάτω από το μαξιλάρι του ύπνου. Έτσι, κοιμούνταν με την κρυφή ευχάριστη προσμονή να τους φέρει στο όνειρό τους ο Άγιος Θεόδωρος τον καλό τους, πιστεύοντας ότι αυτός, τον οποίο θα έβλεπαν, θα ήταν ο άνθρωπος της τύχης τους, αφού τον έφερε ο Άγιος Θεόδωρος, και συνεπώς θα τον παντρεύονταν. Εποχή αγνή, απονήρευτη και καλοδεχούμενη.
Την άλλη ημέρα οι κοπέλες, παρέες-παρέες, από διάφορες γειτονιές της Κοζάνης, ανηφόριζαν προς το εξωκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων, για να μεταλάβουν σύμφωνα με την παράδοση. Στον δρόμο κουβέντιαζαν και αποκάλυπτε καθεμιά αν είδε κάτι στο όνειρό της και ποιον είδε για μέλλοντα σύζυγό της. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες κοριτσιών για το τι είδαν στ’ όνειρό τους και κατά πόσο αυτό επαληθεύτηκε. Ενδεικτικά αναφέρω δύο τέτοιες μαρτυρίες. Η πρώτη είναι της κ. Ρ.Σ., 48 ετών σήμερα, η οποία είπε ότι, όταν ήταν 18 ετών, της έβαλαν διαβασμένο σιτάρι στο μαξιλάρι της και είδε στο όνειρό της κάποιον που ονομαζόταν Κώστας και είχε χαρακτηριστική φαλάκρα· κι έναν τέτοιο παντρεύτηκε: ο άντρας της λέγεται Κώστας και είναι φαλακρός! Η δεύτερη είναι η κ. Μ.Ν., 56 ετών τότε, η οποία βάζοντας σιτάρι στο μαξιλάρι της πριν από εικοσιέξι χρόνια είδε στον ύπνο της κάποιον άγνωστο που φορούσε μπλε φόρμα εργασίας και κρατούσε στα χέρια του κάτι εργαλεία. Παντρεύτηκε πριν από εικοσιπέντε χρόνια και ο άντρας της είναι μηχανικός αυτοκινήτων και έχει συνεργείο στη Θεσσαλονίκη. Αυτά αναφορικά με το έθιμο των Αγίων Θεοδώρων και τις κοπέλες που περίμεναν να δουν τον γαμπρό.
Η προσήλωση όμως των Κοζανιτών-τισσών στη θρησκευτική τους παράδοση τους υποχρέωνε τρόπον τινά να μεταλαβαίνουν την εορτή των Αγίων Θεοδώρων. Γ’αυτό ακολουθούσαν αυστηρή νηστεία όλη την εβδομάδα ξεκινώντας από την Καθαρά Δευτέρα και το Σάββατο·γέμιζαν οι εκκλησίες από πιστούς που ήθελαν να μεταλάβουν. Οι προετοιμασμένοι για τη θεία μετάληψη θά ‘πρεπε την Παρασκευή το βράδυ να λουστούν. Στην Κοζάνη, όταν λέμε λούσιμο, εννοούμε το πλύσιμο του κεφαλιού και των ποδιών με βρόχινο όμως νερό. Το βρόχινο νερό το μάζευαν στο “χάλκωμα” (μεγάλο χάλκινο κυκλικό βαρέλι με δύο χειρολαβές), το οποίο είχαν στην αυλή κάτω από τις υδρορροές (λούκια). Το χάλκωμα παρέμεινε εκεί μόνιμα από το φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη και γινόταν χρήση του νερού, όταν χρειαζόταν. Μετά τη θεία μετάληψη επιστρέφοντας στο σπίτι έτρωγαν από ένα κομμάτι μπακλαβά, από αυτόν που είχαν ειδικά κρατήσει τις Αποκριές. Ανάμεσα στις υποχρεώσεις μιας μητέρας της εποχής ήταν και η φροντίδα να κρατήσει αρκετά κομμάτια μπακλαβά για τα μέλη της οικογένειας που θα μεταλάβαιναν των Αγίων Θεοδώρων και να τα προσφέρει, τα δε παιδιά λαχταρούσαν νά ‘ρθει η ώρα να φάνε τον μπακλαβά. Είχε κι αυτό τη δικά του σημασία, αφού γλυκίσματα φκιάχναν μόνο τις μεγάλες γιορτές.
Σε όλους είναι γνωστό ότι η παράδοση της Αποκριάς θέλει την Κοζανίτισσα νοικοκυρά να παρασκευάζει ως γλύκισμα της ημέρας τον μπακλαβά, τον οποίο κερνούσαν κατά τις επισκέψεις που κάναν τα παιδιά στους γονείς μαζί με τα εγγόνια, ή τα μικρότερα αδέλφια στα μεγαλύτερα, προκειμένου να ευχηθούν και να ασπαστούν το χέρι των γονιών ή παππούδων και γιαγιάδων. Μια βαθιά ανθρώπινη συμπεριφορά που φανέρωνε τον σεβασμό προς τους μεγάλους και συνέδεε περισσότερο την ευρύτερη οικογένεια. Θυμάμαι, όταν πηγαίναμε στους παππούδες, συναντούσαμε εκεί τους θείους και τα εξαδέλφια με όλους τους συγγενείς παρόντες. Ατμόσφαιρα που εξύψωνε τον θεσμό και την αξία της οικογένειας και εμφάνιζε όλο το μεγαλείο της ανθρώπινης δημιουργίας. Όσοι πήγαιναν να μεταλάβουν στο εξωκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων – έβλεπες μια εικόνα παραδοσιακή -, έφερναν από το σπίτι μεζέδες και κόκκινο Κοζανίτικο κρασί. Μετά τη μετάληψη άνοιγαν τους “μπουχτσιάδες”, στρώναν κάτω τους “σοφράδες” και γεύονταν τις νοστιμιές που παρασκεύαζαν με μεγάλη μαστοριά, όπως είναι γνωστό, οι Κοζανίτισσες νοικοκυρές. Η ποικιλία του “μενού” ήταν κεφτέδες, μπουμπάρι, αρνί σκορδάτο, μπάτζος με αυγά και γιαπράκια για όσες νοικοκυρές είχαν ακόμη αρμιά. Ήταν έντονο το χρώμα της γαστρονομικής απόλαυσης μετά τη νηστεία που είχε προηγηθεί. Παράλληλα αντάλλασσαν ευχές λέγοντας: “Να βοηθήσει ο Αϊ-Θό- δωρος νά ‘ρθουν του χρόνου τα κορίτσια με τους γαμπρούς και να κα¬μαρώνουν οι πεθερές”.
Η ηρεμία της ψυχής και η ευφορία του πνεύματος που μας χαρίζουν η θρησκευτική κατάνυξη και η κοινωνία των αχράντων μυστηρίων, αλλά και η χαρά και ευθυμία που μας χαρίζει η εορταστική ευωχία, βρίσκονται, θαρρώ, εγγύτατα στο “αγαπάτε αλλήλους”. Όμορφες στιγμές, όμορφος κόσμος, όμορφη παράδοση. Αυτή είναι η Κοζάνη μας. Όταν ακούμε να λέγεται από πολλούς “επιστροφή στις ρίζες μας” – και είναι βαθιές οι ρίζες του λαού μας -, πιστεύω οι άνθρωποι αυτοί κάτι ξέρουν από τις ωραίες παραδόσεις και τα έθιμα του λαού μας, ώστε να επιθυμούν την αναβίωσή τους. Αν δε τα έχουν ζήσει από μικροί, τότε η νοσταλγία τους είναι συγκλονιστική.
Είναι γνωστή η προσήλωση των συμπολιτών μας στις παραδόσεις, ώστε και σήμερα να τηρούν τα ήθη και τα έθιμα με την παλιά τους άδολη μορφή. Αρκεί να αναφέρω ότι πέρυσι παραβρέθηκα στο εξωκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων και είδα τόσο κόσμο στη λειτουργία που μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Σχεδόν όλοι οι παρόντες μετάλαβαν, ο δε λειτουργός γέρων ιερέας Νεόφυτος Σκαρκαλάς προσκάλεσε το εκκλησίασμα να ψάλλουν όλοι μαζί. Θεία μυσταγωγία! Πρέπει να είσαι Παπαδιαμάντης, για να περιγράφεις την ανεπανάληπτη θεϊκή ομορφιά ή Ντοστογιέφσκι που έλεγε “η ομορφιά της Ορθοδοξίας θα σώσει τον κόσμο”. Μετά δε τη λήξη της θείας λειτουργίας στρώθηκαν όλοι έξω, λόγω καλού καιρού, άνοιξαν τους μπουχτσιάδες και τό ‘ριξαν στο φαγοπότι, προσκαλώντας ο ένας τον άλλον να δοκιμάσουν και τους δικούς τους μεζέδες. Πώς να μην εντυπωσιαστείς και να μην αναφωνήσεις: “Αιώνιε Κοζανίτη, λάτρη των παραδόσεων, είσαι βαθιά Ανθρώπινος”.
Το έχω συμπεριλάβει και στο βιβλίο μου ΚΟΖΑΝΙΤΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ.
Γιάννης Κορκάς 24.2.1991 – 19-3-2021
Φωτογραφίες
1. 1964. Η επιτροπή που ανήγειρε το Ναό των Αγίων Θεοδώρων
Από αριστερά.: Αναστάσιος Χαλβατζής, Κουκούλα Μωραϊτη, Θωμάς Γκαντιάς, Θανάσης Μωραϊττης, που είχε την πρωτοβουλία ανέγερσης του Ναού, η Ρούσα Ντάλα και ο Νίκος Καραχάλιος κοντά στην εκκλησία κατά την διάρκεια της ανέγερσης.
Το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώρων πανηγυρίζει το 1991.
