28

Η Οδύσσεια της Δυτικής Μακεδονίας κατά την Ιταλική και Γερμανική Κατοχή: Αντίσταση, Αντίποινα και Τραγωδίες

Απώλειες και υλικές καταστροφές στη Δ. Μακεδονία 1940-1945.

Αθανάσιος Καλλιανιώτης.

Μέρος 6ο

 

Ιταλικές επιδρομές

H Οδύσσεια των Ιταλών ήταν αναμενόμενη. Ήδη από το καλοκαίρι το 1941 και με διάθεση προσεταιρισμού βλαχόφωνων στο στρατόπεδό τους είχαν εφαρμόσει σκληρή πολιτική συλλογής όπλων, πεταμένων από οπισθοχωρούντες Έλληνες στρατιώτες, όχι άδικα αφού αυτά δεν σπάνιζαν. Όλοι είχαν από ένα όπλο σύμφωνα με κάτοικο του Κωσταραζίου.[1] Επιπλέον διακρίνονταν και σε επίμονες συλλογές φόρων[2] δέρνοντας όσους τους αρνούνταν σε περίοδο αλωνισμού ή όταν δεν προσέφεραν άλογα και μουλάρια για μεταφορές κι άλλες εξυπηρετήσεις:

ο ίδιος ο αξιωματικός χτύπησε τον πρόεδρο , τους αγροφύλακες και εμένα τον ίδιο με τον παππού μου και τον πατέρα μου[3]

γράφει κάτοικος του χωριού Πεύκου Καστοριάς. Άνδρας συνελήφθη στο Αγίασμα Βοΐου για κατοχή όπλου κι εκτελέστηκε τρεις μήνες αργότερα στην Αθήνα αποτελώντας ένας από τους πρώτους νεκρούς.[4] Σημαίνοντες κάτοικοι της περιοχής εξορίστηκαν στην Ιταλία κατηγορούμενοι για αντιαξονική προπαγάνδα.[5] Ακόμα όμως πιο ντροπιαστική σκηνή είχε εκτυλιχθεί στο Καρπερό των Χασίων τον ίδιο μήνα Αύγουστο με δεκάδες κατοίκων να ραβδίζονται χωρίς ρούχα κι ομαδικά στον περίβολο της εκκλησίας για κατοχή πολεμικού υλικού.[6]

Φυλακίστηκαν και θήλεις στο Βόιο,[7] αλλά το μαχαίρι χτύπησε στο κόκκαλο όταν στο Μέγαρο Γρεβενών έδεσαν επάνω σε υποστηρίγματα γυμνή γυναίκα με τα πόδια ανοιχτά. Είχαν οι Ιταλοί ξεπεράσει το όριο της αγροτοκτηνοτροφικής ηθικής,[8] κανείς πια χωρικός δεν θα τους σέβονταν. Θα τους πολεμούσε με μανία.

Ο Ιταλός λοχαγός Vincenzo Errico. Φονεύθηκε σε μάχη εναντίον του ΕΛΑΣ στην Καστοριά την 2α Ιουνίου του 1943.[9]

Όσα διαμείβονται για την ηπιότητα των Ιταλών μάλλον δεν ίσχυαν στην εξεταζόμενη περίοδο όπως και δεν ισχύουν ποτέ σε κανένα πόλεμο στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Πολέμησαν το ίδιο σκληρά με τους Γερμανούς τόσο στο μέτωπο της Αλβανίας όσο και μετέπειτα προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν τους Έλληνες αντάρτες, ακόμα και την Ελληνική Πολιτεία. Αν έμεναν περισσότερο χρόνο στο πεδίο, ίσως έμοιαζαν με τους Γερμανούς, αλλά οι υποθέσεις δεν ανήκουν στην Ιστορία.

φονευθέντες άμαχοι από Ιταλούς 1941-43
		άρρενες			θήλεις
		άνδρες	έφηβοι	νήπια	γυναίκες	έφηβες
1941	εξαφανισθέντες	2					2
	κατοχή όπλων	1					1
	μαχαίρι (λεγεωνάριοι)	1	1				2
1942	βασανιστήρια	3					3
	εκτελέσεις κρατουμένων	1					1
	κατοχή όπλων	4			1		5
	κρατούμενοι	1					1
	μέλη ΚΚΕ	6					6
	πυροβολικό		1				1
	αγορανομικοί λόγοι	1					1
1943	αδέσποτη σε συμπλοκή			1			1
	αδιευκρίνιστα	9					9
	αναιτίως	21					21
	αποκεφαλισμός	1					1
	ατύχημα από έκρηξη	1	1				2
	βασανιστήρια	3					3
	δεν έδινε πρόβατά του	2					2
	εκτελέσεις	36			1		37
	εκτελέσεις ομήρων	4					4
	εκτέλεση ως εθνικόφρων	1					1
	εκτέλεση ως ΚΚΕ	2					2
	ηθική				1		1
	κατοχή όπλων	3					3
	κρατούμενος	6					6
	λογχισμοί	1					1
	ξυλοδαρμός	4					4
	παγοπληξία	1					1
	πείνα λόγω αποκλεισμού
	πυροβολικό	3			4		7
	πυρπόληση	3			2		5
	σκαπάνη	1					1
	στέλεχος ΚΚΕ	4					4
	συγκοπή διωκόμενοι				1		1
	συνεργάτης ανταρτών	22					22
	τυφεκισμός	32					32
	φεύγοντας	5					5
	φόνος	106	1		5	1	113
		291	4	1	15	1	312

 

φονευθέντες Ιταλοί 1943 από
αντάρτες ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΕΛΑΣ 1943 σε ενέδρες και μάχες	15
ΕΛΑΣ σε ενέδρες	17
ΕΛΑΣ ως υπηρετούντες σε γερμανικές μονάδες	3
εκτελεσθέντες τραυματίες από ΕΛΑΣ	10
μάχη Βίγλας	;
μάχη Φαρδυκάμπου	1
Γερμανούς κατά λάθος	1
	45

Πράξεις όπως οι ανωτέρω συνέβησαν και το 1942, σε μια μάλιστα περίπτωση υπήρξαν και κατασχέσεις γυναικείων φορεμάτων κι εσωρούχων.[10] Ακόμη, οι Ιταλοί είχαν εκδιώξει την Ελληνική Χωροφυλακή που ούτως οι άλλως παρά τα λεγόμενα ποτέ δεν απολάμβανε την εμπιστοσύνη των κατακτητών, από την περιοχή των Πρεσπών[11] και φιλύποπτοι σε κάθε Έλληνα αξιωματικό είχαν καταφέρει να στρέψουν εναντίον τους όλους τους δημοσίους υπαλλήλους. Όταν δε εμφανίστηκαν αρχάς 1943 οι πρώτοι αντάρτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ και του ΕΛΑΣ κι άρχισαν οι ενέδρες εναντίον τους, προχώρησαν σε μαζικές εκτελέσεις με πρώτη την 9^η Φεβρουαρίου στη θέση Μύλοι της Καστοριάς τυφεκίζοντας 12 άνδρες. Ο μήνας αυτός έκλεισε με 56 φόνους Ελλήνων αρρένων και θηλέων, ατομικά ή μαζικά όπως στη θέση Ξηρολάκκια Γρεβενών.

Οι επόμενοι δυο μήνες του ιδίου έτους χρωματίστηκαν αιματηρά τη συνεργασία επείσακτων μονάδων που προσήλθαν ενισχυτικώς από τη Θεσσαλία για να καταβάλουν τους αντάρτες των οργανώσεων ΥΒΕ/ΕΚΑ κι ΕΛΑΣ. Δεχόμενοι οι Ιταλοί μακρινούς πολυβολισμούς από αντάρτες του ΕΛΑΣ την 6^η Μαρτίου στα πρόθυρα των Σερβίων, πυρπολούσαν και διαγούμιζαν επί πέντε ημέρες την ανθηρή κωμόπολη φονεύοντας 17 αμάχους που δεν είχαν προλάβει να διασκορπιστούν στο βουνό. Έπειτα, καθώς δέχτηκαν ριπές από αντάρτες στη θέση Μπουγάζι της Σιάτιστας, φόνευσαν άλλους 20 αμάχους της αυτής κωμόπολης, ενώ εκτέλεσαν μαζικά στην ίδια θέση της Καστοριάς άλλους 10 ομήρους.

Μόνο το Μάρτιο μήνα, πριν καν προσεγγίσουν την Καστοριά, οι Ιταλοί είχαν φονεύσει 101 άνδρες και 17 γυναικόπαιδα ως αντίποινα για τις αιχμαλωσίες συναδέλφων τους αλλά κι επειδή έβρισκαν αντίσταση από αντάρτες των ΥΒΕ/ΕΚΑ και ΕΛΑΣ. Προχωρώντας τον Απρίλιο προς βορράν εκτέλεσαν 11 άνδρες στο Δρυόβουνο, 16 στο Βογατσικό, 8 στο Χειμερινό και βομβάρδισαν και φόνευσαν κατοίκους του Κωσταραζίου. Ο μήνας αυτός είχε χρεωθεί με 59 θύματα αμάχους, οι περισσότεροι κατόπιν μαζικών εκτελέσεων. Η επιδρομή τους εκ Θεσσαλίας είχε κοστίσει 179 θύματα στον ελληνικό πληθυσμό, χιλιάδες αποτεφρώσεις οικιών[12] κι αναρίθμητες λεηλασίες αγαθών. Σε 247 μετρώνται ονομαστικά τα θύματα των Ελλήνων από τους Ιταλούς στο διάστημα της κυριαρχίας τους στη Δυτική Μακεδονία, ενώ από τους βλαχόφωνους ενόπλους συνεργάτες τους, που οι αντίπαλοί τους τούς ονόμαζαν στη χωριατική διάλεκτο λιγιουνάρδις (λεγεωνάριους, μόνον 2 άνδρες.

Στους Ιταλούς η κατοχή της Δυτικής Μακεδονίας είχε κοστίσει λιγότερο. Εκτός όσων είχαν χάσει τη ζωή τους κρατούμενοι ή ασθενείς στα όρη των Γρεβενών και του Βοΐου, φονεύτηκαν σύμφωνα με ιταλικές πηγές 116 στρατιώτες τους στη Δυτική Μακεδονία, τραυματίστηκαν 110 κι αιχμαλωτίστηκαν 576[13] Σε ελληνικές αντίστοιχες[14] αναφέρονται 33 βεβαιωμένοι ονομαστικά, ένας από Γερμανό στρατιώτη κι έτερος από βρετανικό βομβαρδισμό. Ωστόσο, περίπου το 60% αυτών πέθαναν μάλλον από ασθένειες, πείνα και κακουχίες ως κρατούμενοι την άνοιξη και καλοκαίρι του 1944 όπως ήδη έχει αναφερθεί. Οι περισσότεροι έχασαν τη ζωή τους σε ενέδρες ανταρτών στην Οξύνεια και το Ελευθεροχώρι Χασίων και στη θέση Βίγλα της Σιάτιστας -στη μάχη του Φαρδυκάμπου δεν γράφτηκαν κατ’ όνομα βεβαιωμένοι θανόντες που σίγουρα υπήρξαν.

Ελάχιστους αντάρτες φόνευσαν οι Ιταλοί κατά τη διάρκεια ενεδρών ή μαχών. Πρώτο τον Φίλιππο Κοσκερίδη από το Ελάφι Γρεβενών που έπεσε τον Φεβρουάριο του 1943 στο γειτονικό Ελευθεροχώρι κατά τη διάρκεια ενέδρας του ΕΛΑΣ εναντίον ιταλικού αποσπάσματος. Ακολούθως 3 άνδρες του εφονεύθησαν στη μάχη του Φαρδυκάμπου, ένας στη Βωβούσα κατά την πολιορκία αστυνομικού τμήματος των Ιταλών κι άλλος από βόμβα αεροπλάνου οπισθοχωρώντας από αμυντική τοποθεσία.

Όπως συνήθως συμβαίνει στους πολέμους κι εδώ κατά την περίοδο της Κατοχής στη Δυτική Μακεδονία πλήρωσε πλήρως ο άμαχος πληθυσμός.

Η γερμανική μπότα

Υστερούσαν αναμφισβήτητα οι Ιταλοί -εκτός της ατομικής βίας- ως πολεμικές μηχανές επί του εδάφους κι εξ αέρος σε σύγκριση με τους Γερμανούς. Πράγματι από την πρώτη ήδη μέρα της εισβολής στο υψίπεδο Φλωρίνης κατά τη διάρκεια μιας απογευματινής αερομαχίας έχασαν τη ζωή τους από την Luftwaffe 16 Βρετανοί του 211 σμήνους της RAF[16] κι ένας τραυματίστηκε.[17] Μία μόνο η γερμανική απώλεια, ο ανθυποσμηναγός Herbert Wingelmayer όταν το βομβαρδιστικό καθέτου εφορμήσεως που οδηγούσε προσγειώθηκε αναγκαστικά έξω από τα Σέρβια- ο πολυβολητής του σώθηκε.[18]

φονευθέντες από τη γερμανική αεροπορία 1941-44
		άρρενες					θήλεις
		άνδρες	έφηβοι	αγόρια	νήπια	βρέφη	γυναίκες	κορίτσια	βρέφη
1941	Αερομαχίες (σύμμαχοι)	10								10
	Βομβαρδισμοί (σύμμαχοι)	6								6
	Βομβαρδισμοί	38			2		18		1	59
	Αεροπορικά πυρά	1	1		1	1				4
	Συγκοπή καρδιάς							1		1
1944	Βομβαρδισμοί	6								6
	Συγκοπή καρδιάς	1								1
	Αερομαχίες (σύμμαχοι)	1								1
		63	1		3	1	18	1	1	88

Με έναρξη την 10^η του μηνός Απριλίου 1941 στοχεύοντας οι Γερμανοί αεροπόροι συμμαχικά στρατιωτικά οχήματα και μεγάλα κτήρια φόνευσαν στην πόλη της Κοζάνης, στην κωμόπολη και τη λωρίδα των Σερβίων με βόμβες κι εξ αέρος πολυβολισμούς 49 αμάχους, άνδρες, γυναικόπαιδα και βρέφη κι έναν οπισθοχωρούντα Σέρβο αξιωματικό με τη γυναίκα και το παιδί του.[21] Ως πρόσφατα είχε μείνει στην μνήμη ηλικιωμένων ο θόρυβος των γερμανικών αεροσκαφών, οι εκρήξεις των βομβών και οι πολυβολισμοί, ήχοι τρομακτικοί εξαιτίας των οποίων δύο γυναίκες της κωμόπολης των Σερβίων κι ένα κοριτσάκι του οικισμού Αυλές πέθαναν από συγκοπή καρδιάς.[22] Ήταν οι θήλεις άκρως ευάλωτες στις πολεμικές επιχειρήσεις θεωρούμενες ως ασθενές φύλο, αμέτοχες, οπότε παρέμεναν μες τα σπίτια, ενώ οι άντρες κατέφευγαν προς διαφυγήν ή απόκρυψιν στην ύπαιθρο.

Αναμενόμενη για τα στρατιωτικά δεδομένα η πυκνότατη αεροπορική των Γερμανών κατά την εισβολή τους στη Δυτική Μακεδονία όπως επίσης και τα θύματα του αμάχου πληθυσμού, εφόσον στην περιοχή κινούνταν οχήματα συμμαχικών δυνάμεων.

Επόμενες απώλειες από πολυβολισμούς και βομβαρδισμούς έλαβαν χώραν κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων όπου εφονεύθησαν 1 άνδρας στο Μεσόβουνο Μάρτιο του 1944[23] κι άλλοι 4 στον Πεντάλοφο τον επόμενο μήνα.[24] Όπως στην περίπτωση των Ιταλών, η αεροπορία δεν ήταν χρήσιμη σε αγώνες κατά των διασκορπισμένων και διαρκώς κινούμενων ανταρτών.

Εξ αέρος επίσης επλήγησαν άνδρες του ANZAC (Αυστραλο-Νεοζηλανδικό Εκστρατευτικό Σώμα) που είχαν προσέλθει στη Δυτική Μακεδονία χαράσσοντας γραμμές αμύνης για την αντιμετώπιση της εισβολής. Στην κοιλάδα των Σερβίων όπου ενέδρευαν έτρεξε το αίμα 6 Νεοζηλανδών στρατιωτών από γερμανικά εναέρια πυρά.[25]

Τα αεροσκάφη έρχονταν κι έφευγαν, αλλά οι στρατιώτες της 1ης Μεραρχίας Πάντσερ SS Σωματοφυλακή Αδόλφος Χίτλερ (LSSAH)[26] παρέμεναν σκυφτοί και κολλημένοι στο έδαφος για ώρες πολλές μέχρι να διαταχθεί επίθεση εναντίον των Συμμάχων αρχικά στη Βεύη Φλωρίνης, έπειτα στα Σέρβια και ύστερα με αντίστοιχες ελληνικές στην Κλεισούρα[27] και τη λίμνη της Καστοριάς. Με παγωμένα δάχτυλα στις σκανδάλες μες στα χαρακώματα ανέμεναν με νεανικό επιθετικό ενθουσιασμό (Angriffsgeist). Φαίνεται παράξενο πού οι επιτιθέμενοι Γερμανοί είχαν λιγότερες απώλειες από τους αμυνόμενους Συμμάχους, ήτοι 133 προς 190 (87 Σύμμαχοι και 103 Έλληνες) παρόλες τις μάχες ακόμη και σώμα με σώμα.[28] Αν προστεθούν κι 68 Έλληνες στρατιώτες που έπεσαν στην περιοχή, στα οχυρά Μεταξά και τη Μέση Ανατολή οι απώλειες Ελλήνων και Συμμάχων το 1941 αυξάνονται σε 260. Ανάμεσά τους και δύο πολίτες, ένας εκτελεσθείς επειδή αρνήθηκε να δώσει πληροφορίες στους Γερμανούς[29] κι έτερος από αυτοκινητιστικό ατύχημα.[30] Οι άνδρες που αιχμαλώτισαν οι Γερμανοί ξεπερνούσαν τους 600 μόνο στη μάχη της Κλεισούρας, ανάμεσά τους και συνταγματάρχης του Ελληνικού Στρατού.[31]

Δεν είχαν κύριο μέλημά τους την εύρεση κρυμμένων όπλων οι Γερμανοί. Όταν όμως μάθαιναν για εμφανίσεις τους ή άκουγαν πυροβολισμούς ή πληροφορούνταν άρνηση παράδοσης φόρων στην Ελληνική Πολιτεία, οι οποίες σήμαιναν άμεσο σωματικό κίνδυνο ή έλλειψη εφοδιασμού, δεν δίσταζαν να εξετάζουν επί τόπου τα ζητήματα. Καταγεγραμμένος φόνος γυναίκας στο Μυλοχώρι Εορδαίας στις 21 Μαΐου του 1941,[33] αν δεν έγινε λάθος στη χρονολογία, αποτελεί τον πρώτο νεκρό άμαχο. Επόμενος άνδρας 66 ετών εκτελέστηκε την 19^η Αυγούστου του ιδίου έτους στο Κλειδί,[34] οικισμό οδικής και σιδηροδρομικής σημασίας και μνήμης αφού εκεί οι Γερμανοί είχαν χάσει αξιωματικούς κι άνδρες τους ελάχιστους μήνες νωρίτερα.

Τον φόνο του κοινοτάρχη Μεσοβούνου από συγχωριανό του κι αιχμαλωσίες χωροφυλάκων από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ μαζί και πυροβολισμοί προκάλεσαν τα πρώτα μαζικά αντίποινα των Γερμανών τον Οκτώβριο του 1941 λόγω της γειτνιαζούσης θέσης του οικισμού με τη σιδηροδρομική γραμμή Φλωρίνης-Θεσσαλονίκης. Στήθηκαν προς εκτέλεσιν 159 άνδρες του, ενώ οι υπόλοιποι εκτοπίστηκαν.[35] Ως τα τέλη του ιδίου έτους είχαν φονευθεί από τους ιδίους 195 άμαχοι στη Δυτική Μακεδονία (193 άνδρες και 2 γυναίκες).

Ο φόβος των αντιποίνων αλλά και η προσαρμογή στη νέα διαβίωση συνετέλεσαν ώστε το 1942 να περάσει μόνον με 30 ατομικές εκτελέσεις ανδρών για κατοχή όπλων, συνεργασία με το ΚΚΕ ή κλοπές υλικών του γερμανικού στρατού, οι περισσότερες στη Θεσσαλονίκη.[36] Στην αυτή πόλη στις 28 Ιανουαρίου 1943 εκτελέστηκαν 2 αδελφοί από την Ασβεστόπετρα ως αίτιοι άρνησης παράδοσης της σοδειάς.[37] Στη συνέχεια, το 1943, όταν εμφανίστηκαν οι αντάρτες, εκτελέστηκαν στη Φλώρινα και την Κοζάνη αντίστοιχα 2 εργάτες κάτοικοι της πρώτης με την κατηγορία συμμετοχής σε απόπειρα φόνου μέλους της τοπικής φιλογερμανικής Εθνικοσοσιαλιστικής Οργανώσεως (ΕΣΟ).[38] Ακολούθησαν εκατοντάδες σκοτωμοί κι εκτελέσεις από τους Γερμανούς με μόνη βέβαια ημερομηνία της αρχής της ακολουθίας 2 γεωργών από το Τρίβουνο και Τρίγωνο Φλώρινας το απόγευμα της 4^ης Ιουνίου 1943 στη θέση Τσαρσί Φλωρίνης. Η πρώτη γυναίκα του 1943, μια 20χρονη από τις Αυλές Σερβίων, εφονεύθη κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων[39] της Βέρμαχτ έπειτα από ενεδρευτικά κτυπήματα εναντίον τους από αντάρτες του ΕΛΑΣ σε θέσεις κλειδιά ή κατά τη διάρκεια ανιχνευτικών εισβολών στην ανταρτοκρατούμενη περιοχή στα ορεινά και την νότια όχθη του ποταμού Αλιάκμονα.

φονευθέντες Γερμανοί 1941-44 από
1941	Ελληνικό Στρατό Φλώρινα-Καστοριά	;
	ANZAC Φλώρινα	91
	ANZAC Καστοριά	12
	ANZAC Σέρβια	30
	ANZAC πιλότος	1
1943	ΕΛΑΣ εκτελεσμένοι αιχμάλωτοι	83
	ΕΛΑΣ σε ενέδρες και μάχες	37
	ιδιώτες	1
1944	ΣΣΑ	12
	ΕΛΑΣ σε ενέδρες και μάχες	52
319

Η βία είχε εμπλουτιστεί με θανάτους αμάχων από πείνα και στερήσεις λόγω αποκλεισμών, με απαγχονισμούς ανδρών που διατηρούσαν εν κρυπτώ όπλα και πυρομαχικά, με βασανιστήρια και θανάτους κατά τη διάρκεια καταδιώξεως ανταρτών όπου οι στρατιώτες του εχθρού πυροβολούσαν ό,τι έβλεπαν να κινείται χωρίς να εξετάζουν –αν ήταν δυνατόν να πραχθεί- αν αυτό ήταν ένοπλο ή άοπλο, άρρεν ή θήλυ, παιδί ή ενήλικος. Το 1943 είχαν στείλει στο άλλο κόσμο 424 αμάχους (293 άνδρες, 15 εφήβους, 27 αγόρια, 81 γυναίκες και 2 κορίτσια), αν ως άμαχοι θεωρούνταν όσοι δεν σιδηροφορούσαν αλλά μπορεί να υποστήριζαν, θεληματικά ή αθέλητα τους αντάρτες. Όπως αναφέρουν κάτοικοι μαρτυρικού χωριού:

 Οι αντάρτες μοιράζονταν στα σπίτια του χωριού και κάθε οικογένεια ήταν υποχρεωμένη να τους δίνει φαγητό… Κάποιες φορές στις επιδρομές τους έπαιρναν μαζί τους Ερμακιώτες με μουλάρια για να μεταφέρουν τα λάφυρά τους.[40]

Επίσης, οι Γερμανοί φόνευσαν σε μάχες και 48 αντάρτες του ΕΛΑΣ, 4 από αυτούς ήταν προσχωρήσαντες Ιταλοί. Παράλληλα, σε σημαντικά περάσματα δημιούργησαν νεκρές ζώνες π.χ. στην ορεινή στενωπό Κοζάνης-Ελασσόνας αποτεφρώνοντας οικισμούς κι εκτοπίζοντας τους κατοίκους των. Ακόμη, σε όποια περίπτωση αποκλειόταν ο εφοδιασμός τους εφήρμοζαν άμεσα αντίποινα όπως στο Κωσταράζι Καστοριάς που πυρπολήθηκε, όταν οι αντάρτες σταμάτησαν κι άδειασαν στην περιφέρειά του φορτηγά αυτοκίνητα με καρύδια και ψάρια.[41]

Το 1944 η κατάσταση εκτραχύνθηκε. Για τις ίδιες αιτίες αλλά κι από ναρκοθετήσεις ή εκτελέσεις ομήρων κι εργατών που είχαν σταλεί στα στρατόπεδα της Γερμανίας εφονεύθησαν στη Δυτική Μακεδονία 1.207 άρρενες (1085 άνδρες, 79 έφηβοι, 18 νήπια και 25 βρέφη) και 771 θήλεις (573 γυναίκες, 60 έφηβες, 30 κορίτσια, 15 νήπια και 25 βρέφη), ένα σύνολο 1.978 Ελλήνων αμάχων. Εκτός τούτων έπεσαν σε συγκρούσεις και καταδιώξεις και 193 μέλη του ΕΛΑΣ, ανάμεσά τους 1 γυναίκα, 12 Ρώσοι κι 11 Εβραίοι εν όπλοις συνάδελφοί τους.

Εν συνόλω 2.171 αντάρτες κι άμαχοι.

Οι περισσότερες απώλειες αμάχων είχαν διαπραχθεί όχι από τη Βέρμαχτ αλλά από εγκαταστημένους στο στρατόπεδο Κοζάνης άνδρες των SS εναντίον εις βάρος των οικισμών Ερμακιά, Κλεισούρα και Πύργους της Εορδαίας. Στην πρώτη, έδρα εξόρμησης ανταρτών και τόπος εκτελέσεως αντικομουνιστών, οι Γερμανοί τους μήνες Μάρτιο και Απρίλιο φόνευσαν 62 αμάχους, εξ ων 8 θήλεις.[42] Ένα βρέφος εξεδήμησε παγόπληκτο επάνω στο νεκρό σώμα της μάνας του στο βουνό όπου είχαν καταφύγει προς προφύλαξιν όπως επίσης και 2 τραυματισμένες γυναίκες. Η παρουσία αντικομουνιστών ενόπλων χωρικών από γειτονικά χωριά στις επιδρομές είχε διασώσει αρκετούς κατοίκους της.[43]

Στην Κλεισούρα όμως μία και μοναδική επιδρομή των Γερμανών την 5^η Απριλίου 1944 ήταν εντελώς διαφορετική.[44] Πυροβολούσαν και τρυπούσαν με τις ξιφολόγχες τους ό,τι έβλεπαν εντός ή εκτός των οικιών της προκαλώντας 257 καταμετρημένα θύματα, εξ ων 62 άρρενες (13 άνδρες 59 αγόρια και βρέφη) και 194 θήλεις (γυναίκες, κορίτσια και βρέφη) εις αντίποινα δύο Γερμανών που είχαν φονευθεί νωρίτερα από ενέδρα του ΕΛΑΣ. Η μονάδα του 7^ου συντάγματος των SS που είχε διεξάγει την επιχείρηση ίσως είχε επηρεαστεί από τη μνήμη του Απριλίου του 1941, όταν ο Ελληνικός Στρατός αμύνονταν εκεί σθεναρά προκαλώντας σε συναδέλφους των αρκετά θύματα. Τη μανία τους ενίσχυε μάλλον η εικόνα του κοιμητηρίου που είχε ανεγείρει στο Λέχοβο το 1941 η LSSAH όπου είχε ταφεί ανάμεσα σε άλλους 6 κι ο 34χρονος λοχαγός (Hauptsturmführer) του 1ου λόχου αναγνώρισης των SS Rudolf Schröder.[45] Λίγο μακρύτερα, στο Κλειδί, είχε τότε πέσει κι ο ανθυπολογαχός Franz Witt, αδελφός διοικητή τάγματος των Waffen SS που επιχειρούσε στο ίδιο μέρος. Ομολογουμένως οι SS ήταν εξαιρετικά αλληλέγγυοι μεταξύ τους.

Η δίψα του αίματος είχε ενταθεί σε επόμενη εκκαθαριστική επιχείρηση των Γερμανών στο Βέρμιο. Στους Πύργους[47] Εορδαίας 21 ημέρες αργότερα στρατιώτες των Waffen SS θανάτωσαν 321 αμάχους όλων των ηλικιών, εξ ων 176 θήλεις. Παράλληλα πυρπόλησαν οικοδομήματα και λεηλάτησαν τα αγαθά τους, μη λησμονώντας να εκκαθαρίσουν οριστικά και το γειτονικό Μεσόβουνο όπου φόνευσαν 13 άνδρες και 18 γυναίκες ανεβάζοντας την αποτρόπαια μνήμη του χωριού συνολικά σε 194 απώλειες.

 

 

Μαζί με τους Γερμανούς συνοδοιπορούσαν από την άνοιξη του 1944 και μετά αντικομουνιστές οπλίτες είτε ως οδηγοί είτε στα μετόπισθεν εκκαθαριστικών επιχειρήσεων για να συλλέγουν ζώα και γεννήματα είτε ως φύλακες διόδων και γεφυρών μαζί με Γερμανούς χωρίς οι δεύτεροι να τους έχουν ουδεμία εμπιστοσύνη. Και να γιατί: στον λόφο Ράχ(η) Πιντέσ(η) της Αιανής Κοζάνης π.χ. αντάρτες είχαν επιτεθεί σε φυλάκιο Γερμανών και αντικομουνιστών οπλιτών φονεύοντας 2 από τους πρώτους,[48] ενώ οι οπλίτες κατέφυγαν στον ΕΛΑΣ –μάλλον οι οπλίτες διευκόλυναν πριν αποχωρήσουν. Πολύ πιθανόν ο ένας νεκρός ήταν ο 28χρονος Adalbert Draxler, που είχε γεννηθεί στην Τσεχία,[49] αφού κατά μια πηγή εφονεύθη την 29^η Αυγούστου 1944. Αν όντως επρόκειτο γι’ αυτόν, έμενε προσωρινά σε σπίτι δίπλα στο δικό μας -η οικογένεια που τον φιλοξενούσε τον θεωρούσε Πολωνό.

φονευθέντες άρρενες από Γερμανούς σε εδαφικές επιχειρήσεις 1941-44
	άνδρες				έφηβοι			αγόρια			νήπια	βρέφη
	41	42	43	44	41	43	44	41	43	44	44	44
αδιευκρίνιστα	4												4
ανταλλαγές πυροβολικού	2												2
ανύποπτα			3										3
απαγχονισμοί			11	17									28
αποκλεισμός (πείνα)			2										2
άρνηση πληροφοριών	1												1
ατυχήματα	1												1
βασανιστήρια			5	4									9
εκτελέσεις επιχειρησιακές	11	24	201	765		15	78			69	18	25	1206
εκτελέσεις ομαδικές	162		52	247									461
εκτελέσεις κρατουμένων	12	3	6				1						22
εξαφανίσεις		1	2	4									7
κλοπές		1	1										2
κρατούμενοι σε Ελλάδα				2									2
κρατούμενοι σε Γερμανία				37				1					38
Ιταλός κρατούμενος				1
νάρκες				1									1
οπλοκατοχή				4									4
πυροβολικό			1										1
πυρπόληση			2	5									7
σαμποτάζ		1											1
συνεργάτες ανταρτών				2									2
φεύγοντας			5										5
φόνος ατομικός			1										1
φόβος			1	1									2
φόνοι									27				27
	193	30	293	1090		15	79	1	27	69	18	25	1840

 

φονευθείσες θήλεις από Γερμανούς σε εδαφικές επιχειρήσεις 1941-44
	γυναίκες				έφηβες		κορίτσια		νήπια				βρέφη
	41	42	43	44	43	44	43	44	41	42	43	44	41	43	44
άρνηση δοσίματος τροφής				1												1
ατυχήματα								2
βασανιστήρια				1												1
εκτελέσεις επιχειρησιακές			81	566		60	2	20				15		1	9	754
εκτελέσεις σποραδικές
εξαφανίσεις				1
οπλοκατοχή	2			2												2
παγόπληκτη				1												1
πυροβολικό				2												2
φόνοι								8								8
σύνολο			81	573		60	2	30				15		1	9	771

Ποιος οργανωμένος στρατός επιθυμεί να έχει στο σχηματισμό του απείθαρχους μαυροντυμένους χωρικούς, των οποίων οι οικογένειες βρίσκονταν στο έλεος των ανταρτών τη νύχτα ή που στην παραμικρή δυσκολία υποχωρούσαν, αν δεν κατέφευγαν στο αντίθετο στρατόπεδο παραδίδοντας τα όπλα τους;

Οι ονομαστικές ή με βεβαιότητα απώλειες των Γερμανών στη Δυτική Μακεδονία έφθασαν στους 306 άνδρες. Σχεδόν οι μισοί (134) από συμμαχικά κι ελληνικά στρατιωτικά πυρά το 1941. Το 1943 εφονεύθησαν από τον ΕΛΑΣ 33 σε μάχες κι ενέδρες, ενώ εκτελέστηκαν από τους ίδιους αντάρτες 83 ως αιχμάλωτοι, εξ ων 78 είχαν μεταφερθεί προς θάνατον στα Άγραφα. Το επόμενο έτος σκοτώθηκαν από τον ΕΛΑΣ 43 Γερμανοί στρατιώτες κι από την ΣΣΑ άλλοι 12.

Από τα διαθέσιμα έγγραφα προκύπτει ότι η πρώτη απόπειρα εύρεσης κι ανακομιδής των οστών πεσόντων Γερμανών στον νομό Κοζάνης έγινε το 1953. Καταγράφτηκαν τα σκάμματα του γερμανικού νεκροταφείου Κοζάνης κι άλλες 15 μεμονωμένες ταφές στην ύπαιθρο[50] με αποτέλεσμα να καταμετρηθούν 355 νεκροί πέντε έτη αργότερα.[51] Το καλοκαίρι του 1959, συνεργείο εκταφής προέβη σε ανακομιδή των οστών 32 νεκρών Γερμανών που είχαν πέσει την άνοιξη του 1941 στον οικισμό Αυλές την άνοιξη του 1941 από συμμαχικά πυρά.[52] Αν μείνουμε σταθεροί στον αριθμό των 306 νεκρών κι αποδώσουμε τους υπόλοιπους ως εκδημήσαντες τραυματίες -τους αντίστοιχους ασθενείς δεν γνωρίζουμε- υποθέτουμε έναν αριθμό των περίπου 330 φονευθέντων Γερμανών σε επιχειρήσεις. Αν από αυτούς αφαιρέσουμε τους 77 εκτελεσμένους αιχμαλώτους από την ενέδρα του Σαρανταπόρου, έχουμε 6 Γερμανούς νεκρούς τον μήνα σε μάχες. Δηλαδή, σύμφωνα με τη στατιστική, οι 10.000 άνδρες της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ Δυτικής Μακεδονίας[53] φόνευαν έναν περίπου Γερμανό στρατιώτη κάθε βδομάδα, αριθμός αρκετά μικρός για να δικαιολογεί το μέγεθος ή την αποτελεσματικότητά της. Φυσικά, η στατιστική ανήκει στα γραφεία κι όχι στην πραγματικότητα, η οποία είναι διαφορετική με τις ποικίλες της λεπτομέρειες και τα έντονά της χρώματα, ιδιαίτερα τα φαιά και τα γκρίζα.

Με τους Γερμανούς συμμετείχαν σε επιχειρήσεις κι Έλληνες εθελοντές, οι Πουλικοί. Αναφέρονται συχνά ως φονείς, αλλά είναι δύσκολο να διακρίνει ο ερευνητής τους πραγματικούς θύτες, διότι οι ειρημένοι φορούσαν γερμανική στολή και πάντα εξεστράτευαν μαζί με Γερμανούς. Έπειτα, οι Πουλικοί συγχέονταν με τους αντικομουνιστές οπλίτες, σύμφυρση που συνδαύλιζε χωρίς αναστολές η προπαγάνδα του ΕΑΜ. Την καθαρότητα του τοπίου θάμπωναν και ύστερες δημοσιογραφικές αναφορές: για την περίπτωση των Πύργων Εορδαίας εγράφη ότι Πουλικοί, βουλγαρόφωνοι κομιτατζήδες και τουρκόφωνοι του Μιχάλ Αγά είχαν βιάσει ομαδικώς στην πλατεία 170 γυναίκες.[54] Έτερη άκρως μυθιστορηματική όσον αφορά στην περίπτωση της Κλεισούρας γράφει πως ο ΕΛΑΣ κτύπησε απόσπασμα τουρκόφωνων του Μιχάλ-Αγά που μαζί με λίγους Γερμανούς επιχειρούσαν κοντά στην Κλεισούρα κι εφονεύθησαν 3 τουρκόφωνοι και 2 Γερμανοί. Οι τελευταίοι έφυγαν στη μονάδα τους και οι εναπομείναντες τουρκόφωνοι υπάκουσαν στη ρήση του Μιχάλαγα:

Κόψτε κομμάτια – κομμάτια τους νεκρούς Γερμανούς», πρόσταξε τους άντρες του. Εκείνοι λιάνισαν τα γερμανικά πτώματα με τις μαχαίρες τους και ο Μιχάλ -Αγάς διέταξε να περιμαζέψουν τα κομμάτια τους σε δυο τσουβάλια… [Έπειτα ο Μιχάλαγας παρουσιάστηκε στον Γερμανό διοικητή και] «Δες καπετάνιο τι σου έφερα» , του είπε. Και άνοιξε μπροστά στον Γερμανό αξιωματικό τα δύο τσουβάλια με το φριχτό περιεχόμενό τους…[55]

Παρόλο όσα αληθώς γράφτηκαν για την Κλεισούρα, έτσι παραδίδεται η εκεί ενέδρα του ΕΛΑΣ την 5^η Απριλίου 1944 όπου εφονεύθησαν δύο Γερμανοί μοτοσικλετιστές -κατά μια πηγή από καλυμμένο προσχωρήσαντα Ιταλό στρατιώτη- με αποτέλεσμα να πυρποληθεί ο οικισμός και να φονευθούν εκατοντάδες γυναικόπαιδα από τα Waffen SS και χωρίς τουρκόφωνους οπλίτες.

Ακόμη και σε σχεδόν συγκαιρινές γραπτές πηγές δεν είναι εύκολη η εύρεση νεκρών από γερμανοντυμένους πολίτες. Π.χ. 62χρονος άνδρας από την Κρυόβρυση έχει καταγραφεί στο ληξιαρχείο του οικισμού πως τυφεκίστηκε από τους Γερμανούς, ενώ στο Ειρηνοδικείο Εορδαίας περιοχής ως φονευθείς από το Ελληνικόν Εθελοντικόν Σώμα Πούλου. Σε δίκη το ίδιο έτος μάρτυρες ομολόγησαν ότι είχαν αναγκαστεί επί Εαμοκρατίας να καταθέσουν πως τον αναφερθέντα είχαν σκοτώσει αντικομουνιστές οπλίτες.[56] Τι να πιστέψει κανείς; Πιθανότατα μόνον οι συγγενείς γνώριζαν τους πραγματικούς ενόχους, αν όντως τους γνώριζαν.

Σε ατομικούς φόνους όμως είχαν οι στρατιώτες του Πούλου ειδικευτεί.[57] Και, φυσικά, σε αμέτρητα πλιάτσικα, προίκες και ραπτομηχανές κατά μιαν μαρτυρία στην Πτολεμαΐδα.[58]

φονευθέντες Πουλικοί από τον ΕΛΑΣ
	1943	1944	1945
σε ενέδρες		1
εκτελέσεις έπειτα από συλλήψεις	10	2	1	13
13

 

Οι Οχρανίτες ήταν διαφορετική περίπτωση, αν και ομοίαζαν κάπως με τους Πουλικούς. Επρόκειτο για όχι πολλούς Σλαβομακεδόνες άνδρες στο οροπέδιο Αμυνταίου που εξοπλίστηκαν από τους Γερμανούς και τους Βουλγάρους. Κτυπήθηκαν και αυτοί από τον ΕΛΑΣ.

 

φονευθέντες άνδρες από τους Οχρανίτες 1944
	άνδρες
εκτελέσεις	4	4
φόνοι	1	1
	5	5

[1] Παπαϊωάννου Μαρία, Συνέντευξη Ανδρέα Τσιτσή, ό.π.

[2] Ιστορικό Αρχαίο Μακεδονίας (ΙΑΜ), ΓΔΔΜ, Φ. 1/1/1940, δήλωση ζημιών Γιώτα Αγλαΐας, Γρεβενά 5/4/1945 και στο ίδιο Φ. 1./2/494, δήλωση ζημιών Ν. Κουτσόβουλου

[3] Παπαρίζος Γιάννης, Τα χωριά του Γράμμου, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 145

[4] Πρωτοδικείο Κοζάνης ( ΠΚ), Πρακτικά δίκης 1947, τ. Α’, δίκη αρ. 71/9-12-1947

[5] Αρχείο Υπουργείο των Εξωτερικών, Κατοχική κυβέρνηση 1943, Φ.1/1/Α, Ωμότητες του ιταλικού στρατού κατοχής , Γερ. Μαζαράκης, προσωρινός διοικητής, ΔΧ Γρεβενών προς ΑΔΧΔΜ, α.π.26/2/14β, 9-91941

[6] Αρχείο Υπουργείου των Εξωτερικών ( ΑΥΕ), 1942, Κατοχική Κυβέρνηση Φ.4/1/6, Κακοποιήσεις πολιτών από Ιταλούς, Πρόεδρος κυβερνήσεως προς ΓΔΜ, 19/9/1941, α.π.1588 και στο ίδιο Κατοχική κυβέρνηση 1943, Φ.1/1/Α: Ωμότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Ανσχης Χαρίλαος Παπαδημητρίου προς Ανωτέραν Διοίκησιν, Κοζάνη 18.8.41

[7] ΠΚ , Πρακτικά Δικών 1948, τ. Β΄, δίκη 24/20-4-1948

[8] ΑΥΕ, ό.π., Νομαρχία Κοζάνης προς ΥΠΕΣ, α.π.207/24-10-1941

[9] Conte Franco, Memorie di Guerra Cerignola 1940-1945, Cerignola, Amministrazione Comunale, 2023, σ. 11, https://comune.cerignola.fg.it/wp-content/uploads/2023/11/Conte-Memorie-di-guerra.pdf

[10] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 747, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς , Ιταλούς , Βουλγάρους και Βρετανούς …, δήλωση Ιωάννου Κουγιουμτζίδη Κοζάνη 1945

[11] Αντωνίου Κωνσταντίνος, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, 1833 –1965, τ. Γ΄, Αθήναι 1965, σ. 1900-1901

[12] Καραδήμας Δημ. (επιμ), Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Αθήναι 1946, σ. 52-62, https://www.scribd.com και https://pdfcoffee.com/qdownload/-1940-1945-1946-pdf-free.html

[13] Καραβής Στέλιος-Περικλής, Η ιταλική κατοχή στην Ελλάδα (1941-1943): η πολιτική επιβολής και καταστολής από την ΧΙ στρατιά, διδακτορική διατριβή στο ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2015, σ. 326, 16/6/2024, https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/42126

[14] Δρόσος Ζαχαρίας, Φαρδύκαμπος, η Δυτική Μακεδονία στ΄ άρματα, Αθήνα 1984, σσ. 103, 137-138, https://ethniki-antistasi-dse.gr/pdf/Fardykampos.pdf

[15] eBay: Airwar ww2 The Pilots, https://ww2aircraft.net/forum/threads/ebay-airwar-ww2-the-pilots.54010/page-145

[16] Bristol Blenheim I , http://www.211squadron.org/bristol_blenheim_i.html

[17] ASN Aviation Safety Database results, 1941, Greece, http://aviation-safety.net/database/country/SX/1/1941

[18] Leutnant Herbert Wingelmayer, https://www.findagrave.com/memorial/211563874/herbert-wingelmayer και Biplane fighter aces, The Commonwealth, Flight Lieutenant Peter Townley ‘The Keg’ Dowding, RAF no. 41784, http://surfcity.kund.dalnet.se/commonwealth_dowding.htm [ημερομηνία ανάκτησης 16/6/2024]

[19] Collezione fotografica del Dr Pierluigi Zamperin, Greece at WWII Archives, Facebook 23 Οκτωβρίου 2012, https://shorturl.at/PqbLJ

[20] Kosmidis Pierre, The tragic end of Bristol Blenheim Mk I of 211 Sqn RAF , at 16:07 hrs. , April 13 , 1941 , https://www.ww2wrecks.com/portfolio/the-tragic-end-of-bristol-blenheim-mk-i-of-211-sqn-raf-at-1607-hrs-april-13-1941/

[21] Ενδεικτικά: Καλλιανιώτης, Βομβαρδισμοί Κοζάνης ό.π. και Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (ΚΔΒΚ), Λυτά έγγραφα, Υ.Χ. Σερβίων, Κατάστασις φονευθέντων υπό του εχθρού, Βελβενδός 14/11/1945, αρ. 47-59

[22] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ 60/ΣΑΕ 1449, Δηλώσεις ζημιών κατοίκων δήμων και κοινοτήτων, προκληθέντων από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής… Σέρβια, και στο ίδιο Αυλές 69 Γερμανοί

[23] Ληξιαρχείο Μεσόβουνου, ΛΠΘ 112/1962

[24] Ληξιαρχείο Πενταλόφου, ΛΠΘ 8/1946 και Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., σ. 353

[25] 20 Battalion and Armoured Regiment, ό.π.

[26] 1st SS Panzer Division Leibstandarte SS Adolf Hitler, https://en.wikipedia.org/wiki/1st_SS_Panzer_Division_Leibstandarte_SS_Adolf_Hitler

[27] Μάχη της στενωπού της Κλεισούρας, https://shorturl.at/4KESU

[28] Leibstandarte Adolf Hitler, Kriegstagebuch 13/4/1941, 16/6/2024, https://www.wwiidaybyday.com/Einheiten/Waffen-SS/LSSAH/lssahktbapr41.html

[29] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων κατά την διάρκειαν της Κατοχής κατοίκων Νομού Καστορίας, Δ.Χ. Καστορίας προς ΓΔΔΜ, α.π.45/3/7ζ, Καστορία 13/10/1945, αρ. 25

[30] Ληξιαρχείο Ποντοκώμης, ΛΠΘ 13/1945

[31] Leibstandarte Adolf Hitler, Kriegsstagebuch, ό.π.

[32] Εικόνα αλιευμένη από ιντερνετικό φόρουμ. Παρόμοια υπάρχει στο https://shorturl.at/Ygri3

[33] Ληξιαρχείο Μυλοχωρίου ΛΠΘ 5/1946

[34] Ληξιαρχείο Φλωρίνης, ΛΠΘ 120/1946 και Αντωνίου, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, ό.π., σ. 1792

[35] Δορδανάς, Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία ό.π. , σ. 106

[36] Γούναρης Βασίλης-Παπαπολυβίου Πέτρος (επιμ.), Ο φόρος του αίματος στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Ξένη κυριαρχία -αντίσταση και επιβίωση, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 221-244 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.795, Κατάστασις Δημάρχου 8/4/1959, σ.28

[37] Ληξιαρχείο Ασβεστόπετρας, ΛΠΘ 6/1945 και Γούναρης-Παπαπολυβίου, Ο φόρος ό.π., σ. 244

[38] Δορδανάς, ό.π., σ. 377

[39] ΚΔΒΚ, Υ.Χ. Σερβίων, Κατάστασις φονευθέντων ό.π.

[40] Σουχάμβαλη Τριανταφυλλιά, Η καταστροφή της Ερμακιάς: το γεγονός και η μνήμη, διπλωματική εργασία στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2020, σ. 50, https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/25138/1/SouchamvaliTriantafylliaMsc2020.pdf

[41] Παπαϊωάννου Μαρία, Συνέντευξη Αθανάσιου Σιάσιου, 29/03/2022, https://kostaraziorg.wordpress.com/%CE%BC%CE%B1%CF%81%CF%84%CF%85%CF%81%CE%AF%CE%B5%CF%82-2/

[42] Δορδανάς, ό.π., σ. 517 κ.ε.

[43] Σουχάμβαλη, ό.π., σσ, 42, 49-50

[44] Δορδανάς, ό.π., σ. 543 κ.ε.

[45] Leibstandarte Adolf Hitler, Stellenbesetzung, Schröder Rudolf Detlef, https://www.wwiidaybyday.com/Einheiten/Waffen-SS/LSSAH/lssahstellen.html και LSSAH Officers, #19-21, https://forum.axishistory.com/viewtopic.php?t=177152&start=15

[46] Untersturmführer Franz Witt, brother of Fritz Witt. He died during the the Battle of Klidi Pass, https://www.tumblr.com/fallschirmjager/17704605492/untersturmf%C3%BChrer-franz-witt-brother-of-fritz

[47] Δορδανάς, ό.π., σ. 638

[48] ΙΣΑΚ, Κ.Ν., αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Σαρακίνα το 2001

[49] Adalbert Draxler, https://www.findagrave.com/memorial/119115783/adalbert-draxler

[50] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Νομαρχία Κοζάνης, [Κατάστασις;] Ενδεικνύουσα…κατά τον τελευταίον πόλεμον πεσόντων εν Ελλάδι Γερμανών, Κοζάνη 21/5/1953

[51] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Περί των τάφων των εν Ελλάδι πεσόντων Γερμανών Στρατιωτικών, Νομαρχία Κοζάνης προς τας Υποδιοικήσεις Χωρ/κής Νομού, α.π. 39576, Κοζάνη 9/12/1958

[52] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Πρακτικόν Ανακομιδής των Οστών των εν τω Δήμω/Κοινότητι Αυλές του νομού Κοζάνης ενταφιασθέντων κατά την περίοδον 1941/1945 Γερμανών στρατιωτικών , Ακριβές Αντίγραφον, Εν Αυλές τη 25^η Αυγούστου 1959, ο Πρόεδρος της Κοινότητος

[53] Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός, https://shorturl.at/H3aQ9

[54] ΔΒΘ, Θεσσαλονίκη (25-3-1965) 1 και στο ίδιο Ελληνικός Βορράς (4-12-1947) 3

[55] ΔΒΘ, Θεσσαλονίκη 572 (1-4-1965) 1, 3

[56] Ληξιαρχείο Άρδασσας, ΛΠΘ Χ. Μ. και Ειρηνοδικείο Εορδαίας (ΕΕ), Πράξις 72/1945. Επίσης ΠΚ, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών ( ΒΣΠ) Κοζάνης, 157/19-10-1945

[57] Τάκης Βαγγέλης, «40 χρόνια από το ολοκαύτωμα της Κατράνιτσας», Εθνική Αντίσταση, 42 (1984) 122-127, σ. 122

[58] ΔΒΘ, Μακεδονία (9-12-1947) 5