Η Παναγία Μικροκάστρου σημείο αναφοράς στη Δυτ. Μακεδονία (Διαμαντή Βαχτσιαβάνου)

Η Δ. Μακεδονία έχει πολλά να δείξει, αλλά δυστυχώς τα πιο πολλά παραμένουν άγνωστα. Η «άγνωστη» αυτή πλευρά παραμένει εν πολλοίς στο σκοτάδι για το ευρύ κοινό, με ευθύνη όχι μόνον της Πολιτείας, αλλά – κυρίως – των τοπικών αρχόντων.

Ο θαυμαστός κόσμος του Βοϊου έχει να δείξει εκκλησίες, μοναστήρια, φυσική ομορφιά, λαογραφία, μουσεία, αρχοντικά κλπ. Μόνον η Μητρόπολη Σισανίου και Σιατίστης έχει δέκα (10) μονές, η ιστορία των οποίων χάνεται μέσα στο χρόνο.

Το Μοναστήρι της Παναγιάς Μικροκάστρου είναι από τα πιο γνωστά, αλλά έχουμε και άλλες μονές και μοναστήρια στην περιοχή. Το Σισάνι με τον μεσοβυζαντινό ναό και την Ι. Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου, τον Άγιο Δημήτριο στη Σιάτιστα, τον Άγιο Αθανάσιο στην Εράτυρα, την Αγία Παρασκευή στα Νάματα, τον Άγιο Παντελεήμονα Βλάστης, την Μεταμόρφωση του Σωτήρος και την Ι.Μ. Γενέσιον της Θεοτόκου Δρυοβούνου, την Ι.Μ. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Βογατσικού, την Αγία Τριάδα Βυθού και τον Άγιο Αθανάσιο Ζηκοβίστας.

Τα λαογραφικά μουσεία είναι αρκετά και θα αναφέρουμε την παλαιοντολογική συλλογή Σιατίστης, Τσοτυλίο, το εκκλησιαστικό μουσείο Σιατίστης και τα λαογραφικά μουσεία Εράτυρας και Αυγερινού.

Πολλά είναι τα χωριά με ιδιαίτερη ομορφιά στο Δήμο Ασκίου, όπως η Γαλατινή, η Εράτυρα, το Σισάνι και στο άνω Βόιο η Χρυσαυγή, ο Βυθός και ο ποταμός Αλιάκμονας να δίνει ξεχωριστή παρουσία.

Ιδιαίτερη παρουσία αποτελούν τα πετρόχτιστα χωριά στο άνω Βόιο, με τους μαστόρους της πέτρας να έχουν τις ρίζες τους εκεί ψηλά. Στους μαστόρους της πέτρας δεν θα παραλείψουμε να αναφερθούμε και στους «πετροχτίστες» της Γαλατινής, τους ψηλορείτες του Βοϊου.

Η αρχιτεκτονική με τα αρχοντικά της Σιάτιστας, τα πετρόχτιστα χωριά στο άνω Βόιο, τα μοναδικά πέτρινα γεφύρια, το φράγμα της Πραμόριτσας και τα «θρησκευτικά μονοπάτια» των μοναστηριών, είναι μια διαδρομή που άντεξε στο χρόνο και η οποία αξίζει να αξιοποιηθεί και να παραδοθεί στο ευρύ κοινό.

Η «θρησκευτική διαδρομή» είναι κάτι διαφορετικό, ξεχωριστό και σε αυτό το ζήτημα θα επιμείνουμε περισσότερο.

Πολλές θρησκευτικές διαδρομές στον ξεχασμένο δρόμο του Βοϊου, πολλά και αξιόλογα τα μοναστήρια, αλλά εμείς θα κάνουμε «στάση» στο Μοναστήρι της Παναγιάς στο Μικρόκαστρο.

Ίσως να φταίνε τα φεγγάρια, αλλά ίσως και γιατί εκεί κάποιοι είδαμε για πρώτη φορά το φως της μέρας. Ίσως και γιατί εκεί νιώσαμε την πρώτη χαρά του πανηγυριού τον Αύγουστο της Παναγιάς της Ελεούσας.

Πολλές οι μονές και τα μοναστήρια αφιέρωμα στην Παναγιά σε όλη την Ελλάδα, αλλά στο Βόιο, στη Δ. Μακεδονία, έχουμε την Παναγιά την Ελεούσα και την Παναγιά Σουμελά ψηλά στο Βέρμιο.

Κατά την επίσκεη της βασίλισσας Φρειδερίκης, το 1956

Ας ξεκινήσουμε τώρα μαζί την ξενάγηση στον Ιερό χώρο της Παναγιάς στο Μικρόκαστρο. Σε έκθεση του υποδιοικητή της Υποδιοίκησης Ανασελίτσης Γεωργίου Χαρισίου το 1922, αναφέρεται σχετικά: «Για την δημοσίαν οδόν Κοζάνης-Λειψίστης και δεκαλέπτου απόστασιν του χωρίου Τσιρουσίνου κείται η επ’ ονόματι της Παναγίας τιμωμένη Ιερά Μονή Τσιρουσίνου. Η Ιερά αυτή μονή από αγνώστων χρόνων απολαύει ιδιαιτέρας λατρείας παρά των περιοίκων λαών κατά την ημέραν της 15^ης Αυγούστου, εκεί προσέρχονται προσκυνηταί εξ όλων των περιοίκων χωρίων και κωμοπόλεων και ιδία εκ Κοζάνης… Ο ναός εις το εσωτερικόν και άνωθεν του παγγαρίου φέρει επιγραφήν των ονομάτων των κτηνοτρόφων φέρουσι διαφόρους χρονολογίας και μία το έτος 1602».

Στην έκθεση αυτή αναφέρεται ότι η Μονή πέρασε περιόδους πλούσιες ή φτωχές, είχε περιουσιακά στοιχεία, αιγοπρόβατα και γελάδια, αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία για το ιστορικό της Μονής και ούτε σώζεται γραπτή μαρτυρία. Άρα άγνωστο πότε ιδρύθηκε και η πιο γνωστή μαρτυρία που αναφέρεται παραπάνω είναι το έτος 1493.

Πριν το Μοναστήρι γίνει γυναικείο (1993), υπήρχαν εντοιχισμένες επιγραφές που «μιλούσαν» για το ιστορικό της Μονής, αλλά δυστυχώς αυτές οι επιγραφές «χάθηκαν» με την ανακαίνιση. Πώς, γιατί όμως «χάθηκαν;;;».

Στην είσοδο της Μονής υπήρχε επιγραφή που πληροφορούσε ότι: «Η ιερά και σεβασμία αύτη Μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μικροκάστρου, ιδρυθείσα το 1753, ανεκαινίσθη ατρύτοις κόποις και μόχθοις του Σεβασμιοτάτου Μητροπολίτου Σισανίου και Σιατίστης κυρίου Ιακώβου κατά τα έτη 1950-1958, επισκευασθέντος του Ιερού Ναού και ανεγερθέντων των τριών κτιρίων, ένθα εγκατεστάθησαν τα ευαγή ιδρύματα αυτής».

Η πανοραμική θέση της Μονής αφήνει το βλέμμα μας ελεύθερο στο Βόιο μέχρι την οροσειρά της Πίνδου, και το αυτί μας ξεκουράζεται από το τραγούδι του Αλιάκμονα, που βουίζει έξι (6) χιλιόμετρα πιο κάτω!

Μπαίνοντας στο προαύλιο του ναού σήμερα, δεξιά μας υπάρχει το νεόχτιστο εκκλησάκι του Αγίου Ραφαήλ δίπλα στο παλιό ηγουμενείο και μπροστά μας ο ιερός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Είναι βασιλικού ρυθμού με αξιόλογο εσωτερικό διάκοσμο, γυναικωνίτη και κάτω από εκεί υπήρχε «κρύπτη» που λέγεται πως στα χρόνια της τουρκοκρατίας λειτουργούσε ως «κρυφό σχολειό».

Η Εφέσιος εικόνα της Παναγίας Ελεούσας είναι αυτό που συγκινεί ιδιαίτερα. Το σχίσιμο στο μέσον της εικόνας λέγεται πως έγινε κατά την περίοδο της κατοχής, όταν μεταφερόταν με μουλάρι για να την κρύψουν από τον φόβο των Ιταλών. Οι τοιχογραφίες και το τέμπλο κάνουν ιδιαίτερη εντύπωση, αν και με την ανακαίνιση κατά την 10ετία του 1990, παρατηρείται κάποια αλλοίωση.

Στην 10ετία 1970 η Αικ. Γεωργάκα (υπάλληλος ΑΟΟ), σε άρθρο της για την Παναγιά Μικροκάστρου, γράφει: «…Κατεβαίνοντας τα 4 σκαλοπάτια της εκκλησίας, γονατίζουμε μπρος στην θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, έργο του χρωστήρα Λουκά, η απομίμηση των έργων του μέσα στο Ναό θέλεις η εικόνα, θέλεις το περιβάλλον, θέλεις η ψυχική μας ανάγκη για τέτοιες μυσταγωγίες, η πνευματική αυτή επικοινωνία σε γεμίζει πίστη…».

Το μοναστήρι σήμερα πλήρως ανακαινισμένο υποδέχεται πολλούς επισκέπτες κάθε μέρα, κάνει ολονύχτιες με πλήθος πιστών και στον προαύλιο χώρο λειτουργεί έκθεση θρησκευτικού περιεχομένου. Οι καλόγριες προσφέρουν καφέ την Κυριακή μετά το εκκλησίασμα στο αρχονταρίκι και αναφέρονται στη Μονή και την ιστορία της.

Εδώ να κάνουμε μία αναφορά στα ευαγή ιδρύματα που υπήρχαν από την 10ετία του 1950 γύρω από την Ιερά Μονή έως και τις αρχές του 1990. Είναι αυτό που κάνει την διαφορά και δείχνει την πραγματική αξία της Εκκλησίας σε δύσκολες εποχές. Και το Μοναστήρι αυτό έχει δείξει την ευαισθησία του για τον πενόμενο λαό στις δύσκολες εποχές της Οθωμανικής επιβολής, στον Μακεδονικό Αγώνα, στην γερμανο-ιταλική κατοχή και στην δύσκολη μετακατοχική προσαρμογή.

Από το 1950 λειτούργησαν στον Ιερό αυτό χώρο διάφορα φιλανθρωπικά ιδρύματα (Γεωργική Σχολή, Πρεβαντόριο, Γηροκομείο, Ορφανοτροφείο, Οικοκυρική Σχολή).

Το Μοναστήρι, εκτός του ότι ήταν τόπος προσφυγής ταλαιπωρημένων ανθρώπων, επί τουρκοκρατίας συντηρούσε και πλήρωνε σχολεία και δασκάλους σε όλη την γύρω περιοχή. Επίσης έδωσε το παρόν με «χρήμα, αίμα και πνεύμα» στους εθνικούς αγώνες.

Τα ιδρύματα αυτά δείχνουν το μεγαλείο της Χριστιανικής προσφοράς, όταν εκεί συνυπήρχαν ορφανά, γριούλες και ασθενικά παιδιά. Άνθρωποι με αγάπη υπηρετούσαν τα γηρατειά, τα ορφανά και άρρωστα παιδιά. Να αναφερθούμε στον ιερέα Δημ. Τσιτσιανόπουλο, στον καλόγερο Αντώνιο, στον μπαρμπα Θωμά, στον μπαρμπα Χρήστο, στον μπαρμπα Γιάννη και στην Μαριάνθη που ήταν η μητέρα για όλα τα ορφανά!

Δεν ξεχνάμε τον αρχιμανδρίτη πατέρα Χρυσόστομο που ξεκίνησε την ιερατική του διαδρομή με τις ευλογίες της Παναγίας Ελεούσας στο Μικρόκαστρο, για να συνεχίσει το έργο του στο Τσοτύλι. Ένας ιεράρχης που αξίζει να θυμόμαστε για το χριστιανικό του έργο!

Η Μονή πανηγυρίζει κάθε 15 Αυγούστου με κάθε μεγαλοπρέπεια. Έρχονται πολλοί προσκυνητές από όλη τη Δ. Μακεδονία και θεωρείται η Εορτή αυτή η μεγαλύτερη της περιοχής. Τα Σιατιστινά άλογα και οι καβαλάρηδες δίνουν ιδιαίτερο τόνο στη γιορτή, συνοδεία μουσικής και κατά το έθιμο, καβάλα πάνε να προσκυνήσουν την Παναγιά τους.

«Καβάλα πάν’ στην εκκλησιά, καβάλα προσκυνάνε, καβάλα παίρν’ αντίδωρο απ’ του παπά το χέρι».

Πρώτα ανάβουν το κερί τους και μετά το σχόλασμα της εκκλησίας παίρνουν τον δρόμο της επιστροφής, για να συνεχίσουν το γλέντι στη Σιάτιστα μέχρι πρωίας.

Το έθιμο αυτό έχει ιστορική σημασία και κρατά από τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Την ημέρα αυτή οι Έλληνες είχαν το δικαίωμα του «ελευθέρως θρησκεύεστε» και γι’ αυτό, από την άλλη, ζούσαν μία ημέρα ελευθερίας. Αυτό το έθιμο συνεχίζουν ως σήμερα οι καβαλαραίοι της Σιάτιστας.

Μπορεί στη Μονή της Παναγιάς να έχουν αλλάξει πολλά λόγω της «ανακαίνισης» και της «αλλαγής» της σε «γυναικεία μονή», αλλά…οι λίγες στιγμές που θα περάσει κάποιος προσκυνητής στην Παναγιά Ελεούσα στο Μικρόκαστρο φτάνει για να γεμίσει με αγαλλίαση την ψυχή του κι αυτό θα μείνει στη μνήμη του για να το θυμάται.