Η τεχνητή λίμνη που δημιουργήθηκε το 2012, από τη ΔΕΗ Α.Ε., στη δυτική συνέχεια της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου, κατακλύζοντας παραποτάμιες εκτάσεις δύο νομών, Κοζάνης και Γρεβενών. ΥΔΡΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΜΕΣΟΥ ΑΛΙΑΚΜΟΝΑ ή ΙΛΑΡΙΩΝΑ

Αρετή Χονδρογιάννη:

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (ΜΕΡΟΣ Β΄, 20)
Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ
Ολοκληρώνουμε σήμερα τη σειρά αναρτήσεων του 2022, με μία ακόμα τεχνητή λίμνη. Δημιουργήθηκε το 2012, από τη ΔΕΗ Α.Ε., στη δυτική συνέχεια της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου, κατακλύζοντας παραποτάμιες εκτάσεις δύο νομών, Κοζάνης και Γρεβενών. Αναφερόμαστε στο ΥΔΡΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΜΕΣΟΥ ΑΛΙΑΚΜΟΝΑ ή ΙΛΑΡΙΩΝΑ (από την ομώνυμη Ιερά Μονή).
Μεγάλες σωστικές ανασκαφές, από τις τότε αρμόδιες Εφορείες Αρχαιοτήτων, Λ΄ ΕΠΚΑ και 17η ΕΒΑ, και εντυπωσιακές μεταφορές μνημείων με τη συνεργασία των κεντρικών Υπηρεσιών του ΥΠΠΟΑ και των άλλων εμπλεκόμενων φορέων, συνόδευσαν το εν λόγω έργο.
Οι αρχαιολογικές εργασίες της Λ΄ ΕΠΚΑ άρχισαν το 2004 με επιφανειακή έρευνα κατά μήκος των περιοχών που επρόκειτο να πληγούν και ολοκληρώθηκαν το 2013 με τη μεταφορά και ανασκαφή στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής ταφικών πίθων από τη θέση Λογκάς Ελάτης. Ο αγώνας των αρχαιολόγων για τη διάσωση των αρχαιοτήτων αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τον σκηνοθέτη Κ. Τσακίρη, με αποτέλεσμα της δημιουργία της ταινίας «Η Αρχαιολόγος».

Η ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΗ ΕΡΕΥΝΑ στην παραποτάμια περιοχή οδήγησε στον εντοπισμό δεκάδων νέων αρχαιολογικών χώρων, η ανασκαφή των οποίων αποκάλυψε εντυπωσιακά ευρήματα χρονολογούμενα από την αρχαιότερη (στην Π.Ε. Γρεβενών) και νεότερη (στην Π.Ε. Κοζάνης) νεολιθική περίοδο έως και την βυζαντινή εποχή.

Στην Π.Ε. ΚΟΖΑΝΗΣ (2004, 2009-2013), στην κοινότητα ΕΛΑΤΗΣ διερευνήθηκαν δύο εκτεταμένες παραποτάμιες περιοχές:
Στη θέση Ποταμιά εντοπίστηκαν διαλυμένες αρχαιότητες της εποχής χαλκού και της βυζαντινής εποχής.
Στη θέση Λογκάς ήρθαν στο φως σημαντικά οικιστικά και ταφικά κατάλοιπα. Η μικρή αυτή παραποτάμια κοιλάδα που ανοίγεται στα δεξιά του ρου του Αλιάκμονα αποτέλεσε πόλο έλξης για μόνιμη κατοίκηση από τα μέσα της 5ης π.Χ. χιλιετίας μέχρι και τους ελληνιστικούς χρόνους. Οι αρχαιότητες εντοπίζονται σε δύο περιοχές, στο επίπεδο παραποτάμιο τμήμα (τομέας Α) και ψηλότερα στην περιοχή των λόφων (τομέας Β).
Στον τομέα Α΄ ερευνήθηκαν διαλυμένα ελληνιστικά κατάλοιπα, οικισμός της πρώιμης και μέσης εποχής χαλκού, και οικισμός της νεότερης νεολιθικής περιόδου. Στον τελευταίο αποκαλύφθηκαν κατάλοιπα από καμένα πασσαλόπηκτα κτίσματα, οκτώ τουλάχιστον ελλειψοειδείς οικίες, κατασκευές και λάκκοι. Στον οικισμό της εποχής χαλκού ανήκουν πέντε μεγάλα λιθόκτιστα κτήρια, 20-50 τ.μ. περίπου, με ευθύγραμμη ή ελλειψοειδή (τα τρία) κάτοψη. Περιείχαν πλήθος ευρημάτων, ενώ εντοπίστηκαν και κάποιες ταφές σε πίθους. Στον τομέα Α΄ αποκαλύφθηκαν επίσης 54 ταφές και των τριών παραπάνω περιόδων: 30 εγχυτρισμοί (προϊστορικοί), 14 λακκοειδείς τάφοι και 10 κεραμοσκεπείς (ελληνιστικοί).
Στον τομέα Β΄, μια στενή λωρίδα γης ανάμεσα σε λόφους, ανασκάφηκαν ανεξάρτητες κατοικίες ελληνιστικών χρόνων, καθώς και κατάλοιπα νεολιθικής κατοίκησης.
Από τα σημαντικότερα ευρήματα του τομέα είναι το εκτεταμένο νεκροταφείο της πρώιμης και μέσης εποχής του χαλκού (μέσα/τέλη 3ης – αρχές/μέσα 2ης π.Χ. χιλιετίας περίπου). Αποκαλύφθηκαν 122 κυκλικοί περίβολοι, διαμέτρου 1-8,50 μ., οι οποίοι περιείχαν 1-7 τάφους ο καθένας. Συνολικά ανασκάφηκαν 215 τάφοι: 135 εγχυτρισμοί (ταφές σε πίθους), 74 λακκοειδείς, πέντε κιβωτιόσχημοι, ένας κεραμοσκεπής (ελληνιστικός) και 6 ταφές ζώων (ιπποειδή και σκυλιά). Όλοι σχεδόν οι νεκροί των προϊστορικών τάφων ήταν σε συνεσταλμένη στάση, ενώ κτερίσματα (αγγεία, κοσμήματα κ.ά.) έφεραν περίπου οι μισές.
Σε μικρή απόσταση από αυτό το νεκροταφείο, εντοπίστηκε ένα ακόμη της ύστερης εποχής χαλκού και πρώιμης εποχής σιδήρου (1600-700 π.Χ. περίπου). Εντοπίστηκαν και εδώ τρεις περίβολοι, που περιείχαν 19 κιβωτιόσχημους τάφους και δύο λακκοειδείς.

Στην Π.Ε. ΓΡΕΒΕΝΩΝ (2006-2012) ανασκάφηκαν οικισμοί και νεκροταφεία των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων σε πολλές από τις παραποτάμιες κοινότητες.
Στην κοινότητα ΠΑΝΑΓΙΑΣ, στη θέση Γέφυρα διερευνήθηκε οικισμός της ύστερης εποχής χαλκού. Στην θέση Βρωμονέρια αποκαλύφθηκε οικισμός των προϊστορικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Εντυπωσιακό είναι το συγκρότημα λουτρών που αποκαλύφθηκε, διερευνήθηκε και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στον αύλειο χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου Αιανής, όπου και μπορεί σήμερα να το δει κανείς (αριστερά του διαδρόμου που οδηγεί στην έκθεση του μουσείου).
Στην κοινότητα ΠΑΛΙΟΥΡΙΑΣ, στη θέση Κεραμαριό ανασκάφηκε οικισμός αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, καθώς και δύο νεκροταφεία των ίδιων περιόδων, με 30 και 33 ταφές στον ανατολικό και δυτικό λόφο αντίστοιχα. Επίσης, στη θέση Αγία Κυριακή διερευνήθηκαν επιχώσεις οικισμού της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου – οι πρωιμότερες που εντοπίστηκαν στο έργο, και της εποχής του χαλκού, καθώς και λίγες προϊστορικές ταφές.
Στην κοινότητα ΔΙΠΟΡΟΥ, διενεργήθηκαν ανασκαφές στις θέσεις Κτιο και Παναγία. Στην πρώτη, η ανασκαφή διήρκεσε τέσσερα χρόνια, διερευνώντας κατάλοιπα οικισμών των νεολιθικών χρόνων, της εποχής χαλκού, των ελληνιστικών και βυζαντινών χρόνων. Αξιοσημείωτοι είναι οι ελληνιστικοί κλίβανοι που αποκαλύφθηκαν. Ανασκάφηκε επίσης νεκροταφείο των αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, με συνολικά 87 τάφους διάφορων τύπων. Στη θέση Παναγία ανασκάφηκε οικισμός της νεότερης νεολιθικής περιόδου, της πρώιμης εποχής σιδήρου και των ελληνιστικών χρόνων, αποκαλύπτοντας πιθεώνες, κλιβάνους, έξι παιδικές ταφές και τρεις ταφές αλόγων. Στην ίδια θέση αποκαλύφθηκε επίσης μία τρίκλιτη βασιλική, με την πρωιμότερη φάση της να τοποθετείται στα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Νότια του ναού ήρθαν στο φως 20 ταφές βυζαντινών χρόνων.
Στην κοινότητα ΝΕΟΧΩΡΙΟΥ, στη θέση Βλάχος, ήρθαν στο φως κτήρια των υστεροελληνιστικών – ρωμαϊκών χρόνων, αλλά και προϊστορικά οικιστικά κατάλοιπα, χρονολογούμενα στην νεότερη νεολιθική και την ύστερη εποχή χαλκού.
Στην κοινότητα ΔΗΜΗΤΡΑΣ, στη θέση Άγιος Κωνσταντίνος ανασκάφηκαν κατάλοιπα οικισμού και ταφή της ύστερης εποχής χαλκού. Επίσης, ένα σύνολο κτηρίων, ανάμεσά τους μία βασιλική, και ταφές των βυζαντινών χρόνων. Σε κοντινή απόσταση ήρθε επίσης στο φως μία μεγάλη αγροικία – κτηριακό συγκρότημα των ελληνιστικών χρόνων. Τα κονιάματα της αγροικίας μεταφέρθηκαν στο μουσείο Αιανής.
Στην κοινότητα ΜΟΝΑΧΙΤΙΟΥ, στη θέση Μεγάλη Πέτρα αποκαλύφθηκαν πέντε ελληνιστικές ταφές.

Το 2008 στην κοινότητα ΠΑΝΑΓΙΑΣ (ΤΟΡΝΙΚΙ) η 17η ΕΒΑ διενήργησε σωστική ανασκαφή στην Ι.Μ. ΚΟΙΜΗΣΗΣ ΤΟΡΝΙΚΙΟΥ, στο πλαίσιο μεταφοράς του καθολικού ναού. Το καθολικό του ναού είναι διώροφο, με δύο μονόχωρους ναούς. Το ισόγειο του ναού τοιχογραφήθηκε τον 18ο αι. (1728-30), ενώ ο όροφος, στον οποίο σώζεται και παλαιότερη του τέλους του 14ου-αρχών 15ου αι. φάση τοιχογραφιών, το 1481-82. Κατά τις ανασκαφικές εργασίες αποκαλύφθηκαν 12 λακκοειδείς τάφοι της β΄ φάσης του ναού, 15ου-16οι αι. Το 2011 πραγματοποιήθηκε η εντυπωσιακή μεταφορά (με ρυθμό μετακίνησης 1 μ. ανά 10 λεπτά) του σε παρακείμενο λόφο, σε απόσταση 125 μ. Ο χώρος διαμορφώθηκε και σήμερα εκτός από τόπο λατρείας αποτελεί και χώρο εκδηλώσεων της αρμόδιας ΕΦΑ Γρεβενών.

Βιβλιογραφία (ενδεικτική):
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Νομοί Κοζάνης και Γρεβενών: ΔΕΗ Α.Ε. (Φράγμα Ιλαρίωνα) και αρχαιότητες», ΑΕΜΘ 18, 2004, 609-622.
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Φράγμα Ιλαρίωνος 2006: έρευνα στην Ελάτη, Παναγιά και Παλιουριά», ΑΕΜΘ 20, 2006, 875-894.
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Γρεβενά 2007. Πριόνια και Φράγμα Ιλαρίωνα», ΑΕΜΘ 21, 2007, 23-36.
Μ. Τσιάπαλη, «Ανασκαφική έρευνα στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης», ΑΕΜΘ 22, 2008, 31-38.
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Δ. Θεοδώρου, «Από την έρευνα στο Φράγμα Ιλαρίωνα (Αλιάκμων): η ανασκαφή στον Λογκά Ελάτης», ΑΕΜΘ 23, 2009,53-62.
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Από το ανασκαφικό έργο της Λ΄ΕΠΚΑ κατά το 2010», ΑΕΜΘ 24, 2010, 39-52.
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Από το ανασκαφικό έργο της Λ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κατά το 2011», ΑΕΜΘ 25, 37-60.
Μ. Τσιάπαλη, «Μεταφορά Καθολικού Ι.Μ. Κοίμησης Τορνικίου», ΑΕΜΘ 25, 2011, 73-80.
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Η έρευνα στη Μαυροπηγή και στο φράγμα Ιλαρίωνα κατά το 2012», ΑΕΜΘ 26, 47-90.
Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Δ. Θεοδώρου, «Ελάτη, θέση Λογκάς: μεταφορά και ανασκαφή ταφικών πίθων εποχής χαλκού», ΑΕΜΘ 27, 2013, 121-132.

Σας ευχόμαστε καλό καλοκαίρι!
Εμείς θα συνεχίσουμε να σας κρατάμε συντροφιά με τις καλοκαιρινές μας εκδηλώσεις!