συνέχεια από το Γ’: της ιστορίας των νερομυλων της Λευκοπηγης-του Γιώργου Μητλιαγκα )
ΟΙ ΔΥΟ ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ ΣΤΟ ΠΡΩΤΟΧΩΡΙ που ήταν ιδιοκτησίας και λειτουργίας Λευκοπηγιωτων:
Ο ΠΡΩΤΟΣ μύλος ήταν κτισμένος και λειτουργούσε λίγο πιο κάτω (περί τα 100 μ )από το καφενείο του «Καλπακίδη», που κάνει στάση το Αστικό λεωφορείο.
Ηταν ιδιοκτησίας των οικογενειών Κουτρώτσιου Αθανασίου-«Τάμη» , Κουτρώτσιου Ευαγγελου -«Σκόντρα» και Μητλιαγκα Γεωργίου-«Καραγιώργου» οι οποίοι τους δούλευαν από κοινού ίσως μαζί με κάποιον ακόμα…Μετά την ανταλλαγή του 1922 μερίδιο πήρε και η προσφυγική οικογένεια Χιώτη του Πρωτοχωρίου..!
Το μερίδιό μας πουλήθηκε περί το 1980 στον Πρωτοχωρίτη Χρήστο Παρχαρίδη όπου έκτισε μετά το σπίτι του , που μένουν σήμερα τα παιδιά του . Το ίδιο μαλλον έγινε και με το μερίδιο των Κουτροτσιάδων και του Χιώτη . Στο χώρο αυτό υπάρχουν ακόμα εμφανή ερείπια του μύλου.
Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ μυλος που ήταν κι αυτός «Ντουγαλάθκος» και μάλλον του Κώστα Δουγαλή-«Ζγκρούντα» , ήταν βορειοανατολικά του νεκροταφείου του Πρωτοχωριου , στο ρέμα που κατεβαίνει και σήμερα από το Νέο Κλειτο και υπάρχουν λίγα ερείπια όπως μου αφηγήθηκε πρόσφατα ο Γιώργος Αδαμιδης .
Πριν από δέκα χρονια περίπου επισκεφτηκαμε τους χώρους αυτών των δυο μύλων μαζί με το Βασίλη Καραγιάννη και το Γιώργο Κουτρώτσιο του Αθ. ή «Γούλα Ταμη» , ο οποιος μας αφηγήθηκε λίγα σχετικά με την ιστορία αυτών των μύλων που τους «δούλευαν» οι προαναφερθεντες Λευκοπηγιώτες..!
Υπήρχαν κι άλλοι δυο ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ στο παλιό Πορτοράζι μετεπειτα Πρωτοχωρι κάτω από το χωριό για τους οποιους δεν γνώριζε τίνος ήταν και ποιοί τους δουλευαν , όπως μου αφηγήθηκε πάλι ο μυλωνάς του «γκαζόμυλου» Γιώργος Αδαμιδης. Κι εδώ υπάρχουν ερείπια σκεπασμένα από ζήγρες κλπ θάμνους.
Αυτόν που γνωρίζουμε ομως όλοι είναι ο παληός «γκαζόμυλος»-σημερινός ηλεκτρικός μυλος του Αδαμιδη ο οποίος κτίστηκε το 1958 αφού αγοράστηκαν και μεταφέρθηκαν τα εξαρτήματα και εργαλεία από το γκαζομυλο του Χιώτη και λειτουργεί μέχρι σημερα.
Στο Πρωτοχωρι την ίδια περίοδο λειτούργησε και ο γκαζόμυλος του Κυριακιδη η «Ασαλούμ» παππού του αντιδημάρχου Κ. Κυριακιδη , Νοτιοδυτικά του παλιού γηπέδου του χωριού.
Παρόμοιος «γκαζόμυλος» κτίστηκε κατά την ίδια περίοδο και στη Λευκοπηγή απο τα παιδιά του Γρηγόρη Δουγαλή, «ο μυλος τ Γιαννάκη» οπως τον λέγαμε , που βρίσκονταν απέναντι από το σημερινό Κοικοτικό Κατάστημα Λευκοπηγής στη γωνία δεξιά του δρόμου που οδηγεί στην εκκλησία του Αγ. Παντελεημονα , αλλά λειτούργησε για λίγα χρόνια , περίπου μεχρι το 1964 , όπως μου είπε ο Γιώργος Δουγαλης του Ιωάννη.
Έτσι λοιπόν με την εξέλιξη της τεχνολογίας και την παράλληλη λειτουργία των γκαζόμυλων επήλθε δυστυχώς και το τελικό αποτέλεσμα της λήξης λειτουργίας και ύπαρξης των απανταχού ΝΕΡΟΜΥΛΩΝ ..!
Πρέπει να σημειωθεί ότι πριν το 1922 στο «Πορτοράζι» διοικούσε ο ΑΓΑΣ δηλ τούρκος αξιωματούχος που ασκούσε τα ίδια μαλλον καθήκοντα με αυτά των «Κεχαγιάδων» … (τήρηση της τάξης και φορολόγηση.)
Διότι η τεράστια οθωμανική αυτοκρατορία για να έχει αποτελεσματικό σύστημα διοίκησης έδινε μεν προνόμια με προτεραιότητα στους μουσουλμάνους στο θρήσκευμα , αλλά έδινε κάποια αξιώματα και προνόμια και σε χριστιανούς όπως οι Κεχαγιάδες , αρκεί να είχαν τη δυνατότητα να τους εξυπηρετούν στη διοίκηση .
Από πληροφορίες παλιών Πρωτοχωριτών , που επιβεβαιώνει το διαδίκτυο , αναφέρεται επίσης ότι επι Οθωμανών λίγο πρίν μπούμε στο «Πορτοραζι» ερχόμενοι από Κοζανη , στο σημείο ακριβώς που έγινε η καινούργια γέφυρα , υπήρχε ΤΕΛΩΝΕΙΟ με ψηλή πόρτα επτά μέτρων(.!), επειδή η μοναδική πρόσβαση από τη Δυτική Μακεδονία προς τη Θεσσαλία και την κάτω Ελλάδα περνούσε απ αυτό το δρόμο.!
Τέλος με κάθε σεβασμό και επιφύλαξη σημειώνω ότι , όποιες οικογένειες της Λευκοπηγης και του Πρωτοχωρίου δεν είχαν μερίδιο συνιδιοκτησίας-«μέρες» ,άλεθαν τα γεννήματα τους σε κάποιον από τους μύλους , δίνοντας το ανάλογο δικαίωμα-«αξάϊ» στο μυλωνά .( Π χ οι Λευκοπηγιωτικες οι οικογένειες Καράτζια ,Ρούση , Πουτιού , Ζαμιχου , Βήτα , Τσιρου , Δάλλα , κ. α. και όλες σχεδόν οι οικογενειες του Πρωτοχωρίου άλεθαν με αμοιβή στους προαναφερθέντες 9-10 μύλους Λευκοπηγης και Πρωτοχωρίου.)
συνέχεια από το Δ’ :της συνοπτικής ιστορίας των νερόμυλων της Λευκοπηγης
Χαρακτηρίζω συνοπτική την αφήγηση μου , διότι η ιστορία των νερόμυλων της Λευκοπηγης είναι απερίγραπτα σπουδαία και μεγάλη όπως και ο μεγαπλάτανός της που ανακηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο της φύσης το 2017 .!!!
Θα ήθελα όμως να τελειώσω το αφήγημα μου για τους ΝΕΡΟΜΥΛΟΥΣ της Λευκοπηγης με κάπως ελαφρύ και «διασκεδαστικό» τρόπο παρ ό,τι η λειτουργία του μύλου και η δουλειά του μυλωνά ήταν πολύ δύσκολη ιδιαίτερα αυτή την περίοδο του Χειμώνα …
Δυό από τα φανταστικά «παραμύθια» σχετικά με τους μύλους θυμάμαι από το μυλωνά παππού μου Γιώργο Μητλιάγκα του Ιωάννη , τον αποκαλούμενο «Καραγιώργο» , που μας τα διηγούνταν όταν μαζευόμασταν τα εγγόνια του γύρω από το ξυλοκρέβατό του στο ισόγειο καθημερινό δωμάτιο -«στρωτό» . Το ίδιο φαντάζομαι ότι θα έκαναν όλοι οι μυλωναδες όταν γυρνούσαν από το μύλο στο σπίτι να φάνε και να ξεκουραστούν.. :
Το πρώτο ήταν με το «ΣΤΧΙΟ’»…που έβγαινε μετά τα μεσάνυχτα και φανερώνονταν ξαφνικά σαν σίφουνας μ ένα «φφφούτ» απ την πόρτα ή τη σκεπή ή από κάτω βαθειά μέσα απ τη «φτερωτή»(ρόδα)και κάθονταν στη σκοτεινή γωνιά του μύλου.! Ήταν φόβιο , κατάμαυρο και μαλλιαρό με μεγαλες όρθιες τρίχες με μάτια σκοτεινά-κόκκινα ίσα που διακρίνονταν. Κάθονταν σιωπηλό , καπνίζοντας πάφ-πουφ τα τσιγάρα και παρακολουθούσε όλη νύχτα αμίλητο όλες τις κινήσεις του μυλωνά που , καπνίζοντας κι αυτός , παρ ότι ήταν φοβισμένος δε σταματούσε τις δουλειές που χρειάζονταν ο μύλος για ν αλέσει..! Και ξαφνικά τα βαθειά χαράματα μόλις ακούγονταν ο πρώτος κόκορας , πάλι μ ένα «φφφουτ» σαν δυνατός αέρας εξαφανίζονταν το στχιό…παίρνοντας ανάσα επι τελους ο μυλωνάς..!
Το δεύτερο παραμύθι ήταν με τη «ΣΑ’Ι’Α’ΔΩ» , όταν τα χαράματα πριν φέξει ακόμα , γυρνούσε ο μυλωνάς στο σπίτι… Η «Σαϊάδω» ή οι «Σαϊάδες» ήταν όμορφες κοπέλες που εμφανίζονταν ξαφνικά βγαίνοντας μέσα από τα γάργαρα νερά , τις πρασινάδες και τα δέντρα και ελαφροπατώντας ξυπόλυτες έτρεχαν παίζοντας μπροστά του η δίπλα του , φορώντας μόνο ένα κάτασπρο ελαφρύ νυφικό που ανέμιζε μαζί με τα ξέπλεκα μαλιά τους κι εξαφανίζονταν μόλις ο παππούς έφτανε στα πρώτα σπίτια του χωριού..! Κι εμείς πιτσιρικάδες τον ακούγαμε γεμάτοι φαντασία , φόβο και θαυμασμό ..! Πρέπει να σημειώσω ότι η λέξη «Σαϊάδω» ή «Σαϊάδες» είναι ταυτόσημη και με το ίδιο νόημα και φόρμα με τις αρχαίες ελληνικές λέξεις Νεράϊδες , «Νύμφες» ή «Ναϊάδες»..!
( Ισως ο παππούς ο «Καραγιώργος» να τα είχε ακούσει αυτά και άλλα από τον επίσης μυλωνά πατέρα του Ιωάννη Ράδο από το Παλιόκαστρο που είχε κι αυτός μύλο κάτω από το Δαφνερό σε παραπόταμο του Αλιάκμωνα περι τα τέλη του δεκάτου ένατου αιώνα…)
Η κοινωνική ζωή συνδέονταν άμεσα και καθημερινά με τη λειτουργία των νερόμυλων πράγμα που αποτυπώνεται σε πολλά δημοτικά τραγούδια και ερωτικές περιπέτειες καθώς και στα σατυρικά-σκωπτικά Αποκριάτικα τραγούδια της Κοζανης :
…Ήρθι η ώρα για ν αλέσου κι η Πανάϊου δε μ αφήνει…
Σμπρώξι αυτή κι σμπρώξι ‘γώ , ουπχάτ αυτή ουπάν ιγώ…
Αχ μαρ θειά μ αν είσταν ξένη, πλακουμός που χα να γένει..!»
Κάνι αμψέμ ισύ τη δλειά σ …κι ύστερα θάμι πάλι θειά σ..!
Τί παιχνίδια κάναμε στο εξωτερικό περιβάλλον των μύλων και με τί δέος μπαίναμε αρχικά στον εσωτερικό θορυβώδη , γεμάτο μυστήριο , χώρο του μύλου .!
Ιδιαίτερα όταν κατεβαίναμε να δούμε τη «φτερωτή»-ρόδα να γυρνάει με δύναμη και θόρυβο απ το νερό που έπεφτε χτυπώντας πάνω της με πίεση από τη στενή τρύπα της καρουτας και μας κατάβρεχε · διότι μας κατέβαζαν για να βλέπουμε και να μαθαίνουμε τα πάντα , γιατί εύλογα οι μεγάλοι θεωρούσαν ότι, τη σπουδαία δουλειά τους αυτή θα τη συνεχίζαμε κι εμείς…
Που να φανταστούν κι αυτοί κι εμείς πως όλα αυτά θα άλλαζαν και θα κατέρρεαν ταχύτατα ..! Δηλαδη μέσα σε μολις δυο-τρεις δεκαετίες σχεδόν , μεταξύ 1955-1985 περίπου , έπαψαν να λειτουργούν όλοι σχεδόν οι νερόμυλοι , καταργώντας μια από τις βασικότερες δραστηριοτητες , οι οποίες συνόδευαν την ιστορία του χωριού και των προγόνων μας για αιώνες . Ποιος ξέρει ..!!!
…Ισως μετά από κάποια χρόνια , αφου γίνει δυνατό να διερευνηθούν επιστημονικά οι απαρχές των μύλων της Λευκοπηγής και αφού αποκαλυφθούν , να χρονολογηθουν και ίσως να ξανακτιστούν και να «ξαναλειτουργήσουν» κάποιοι από αυτούς…
…Για να συνεχίσουν να γυρίζουν τη ρόδα του μυαλού μας , με «νέου τύπου» χρήση , πολιτισμό και διασκεδαση , σε συνδυασμό ελπίζω με την παράδοση , μέσα από την ιστορία του παρελθόντος και την εξέλιξη του μέλλοντος , οπως ανάφερει ο Ισραηλινός καθηγητής ιστορίας Νώε Χαράρι στο βιβλίο του για την τεχνητή νοημοσύνη..!
Λευκοπηγή Κοζάνης-Δεκέμβρης 2021
Γιώργος Μητλιάγκας του Ιωάννη και της Κωνσταντινιάς.
Υ. Γ. 1 Εκτός από τα πολύ έντονα προσωπικά βιώματα και επαρκή σ ένα ικανοποιητικό βαθμό γνώση , χρήσιμες πληροφορίες πήρα από τα πολύ μεγαλύτερα πρωτοξαδέρφια μου Νίκο Πάσχο του Βασιλ. ( Μανιάκα) και Σακη Μητλιαγκα του Κωστ. ( Λιάλια) και τον αδερφό μου Ζήση και τους ευχαριστώ.!
Υ Γ 2 Είναι φανερό επίσης ότι λείπουν αρκετά στοιχεία που θα ήταν χρήσιμο και αναγκαίο να συμπληρωθούν ,κυρίως ποιές οικογένειες είχαν μερίδιο σε κάποιους μύλους και σε ποιους μύλους άλεθαν όσοι δεν είχαν μερίδιο , ή να τροποποιηθεί ακόμα σε κάποια σημεία το κείμενο μου από συγχωριανούς και άλλους που γνωρίζουν σχετικά και να κατατεθούν στην ομάδα «ήθη και έθιμα της Λευκοπηγης» καθώς και στο ηλεκτρονικό αρχείο του ΕΜΑΣ Μ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ…
Υ Γ 3 Τέλος θα είναι ευτύχημα αν τυχόν υπάρχουν και παρουσιαστούν κάποιες φωτογραφίες της εποχής που λειτουργούσαν οι προαναφερθέντες ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ..!
Και μια που πλησιάζουν τα Χριστούγεννα ας ευχηθούμε καλές γιορτές , χρόνια πολλά και του χρόνου ελεύθεροι από κάθε Κορονοϊό , απαγόρευση και περιορισμό..!