(συνέχεια από το Α’ )
Το σύνολο του συγκροτήματος του μύλου αποτελούνταν , εκτός από το πέτρινο τετράγωνο σχεδόν κτίριο , από τα εξής βασικά μέρη και εργαλεία :
Πρώτα ήταν το ΑΥΛΑΚΙ (μυλαύλακο) μέσα από το οποίο κυλούσε το νερό απο το λάκο-ρέμα μέχρι να φτάσει στην «καρούτα». Το αυλάκι ήταν τεχνικά δομημένο με πέτρες , φαρδύ στη βάση του περίπου 2 με 5 μέτρα πλάτος κατα μηκος της βάσης του και στενό με πλάκες μισό με ένα περίπου μέτρο πλάτος στο πάνω επίπεδο μέρος και ύψος που ξεκινούσε από το μηδέν από το λάκο και έφτανε μέχρι 4-5 περίπου μέτρα ύψος μέχρι να φτάσει στην καρουτα και στον πίσω τοίχο του μύλου.
Στην αρχή του αυλακιού υπήρχε η «δέση» για να ανοίξει η να κλείσει η είσοδος του νερού από το λάκο στο αυλάκι . Ισως από δώ να βγήκε και η κουβέντα «μπήκε το νερό στ αυλάκι»…
Στο τέλος του αυλακιού , ακριβως πριν από την καρούτα , υπήρχαν δυό η τρείς μικρές μεταλλικές η ξύλινες πορτούλες , σχεδόν τετράγωνες διαστάσεων 50χ50εκ. περίπου , που ανάλογα τις άνοιγαν ή τις έκλειναν όταν ηθελαν να πέσει το νερό στην καρούτα η όχι.
Εκεί ακριβώς λίγο πριν απ την καρούτα υπήρχε η «σταματούρα» , ένα τετράγωνο ξύλινο πλέγμα με βέργες , ίδιων περίπου διαστάσεων με τις πορτούλες , για να σταματούν διάφορα μεγάλα σκουπίδια που καθαρίζονταν για να μην πέφτουν και βουλώνουν τη στενή τρύπα στο τέλος της καρούτας και δημιουργούν πρόβλημα στο γύρισμα της ρόδας .
Αμέσως μετά το αυλάκι ήταν η ΚΑΡΟΥΤΑ :
Ογκώδης επικλινής μεταλλικός ή ξύλινος αρχικά σωλήνας , διαμέτρου ενός περίπου μέτρου στο στόμιό του και ύψους ή μήκους 4-5 ίσως και 6 μέτρων που δένονταν με μεταλλικά στεφάνια για να μη διαλύεται .
Η Καρούτα τοποθετούνταν ,στο τέλος-επικλινές μερος-του αυλακιού . Το τέλος του κάτω μέρους της καρούτας έμπαινε βαθειά μέσα στο μύλο από το πίσω ντουβάρι . Η βάση της καρούτας ήταν πιο στενή , και σχεδόν κατέληγε σε μια στενή τρύπα 20 εκ. περίπου , με το «σφούντι» για να ρυθμίζεται η πίεση του νερρου που έπεφτε με δύναμη στη ρόδα-«φτερωτή » για να δοθεί η κίνηση στη λειτουργία του μύλου . Από δώ ίσως βγήκε και το ερωτικό δημοτικό τραγούδι «δέ στόπα θαλασιά μου στο μύλο να μήν πάς , θα σε πατήσει η ρόδα και γίνω εγώ φονιάς»κλπ.
Η ΡΟΔΑ-«ΦΤΕΡΩΤΗ» ήταν ένας μεταλικος τροχός διαμέτρου λίγο μεγαλύτερης του μέτρου , με πλατειές λίγο πλάγιες ακτίνες , πανω στις οποίες χτυπούσε με δύναμη το νερό που έβγαινε με πολύ πίεση από τη στενή τρύπα της καρουτας για να γυρίσει η ρόδα . Η οποία ήταν συνδεμένη στο κέντρο της με το κάτω άκρο ενος μεταλλικού άξονα , ύψους ενός μέτρου περίπου , και ο οποιος ήταν συνδεμένος στο πανω άκρο του με τη στρογγυλή-πανω κινητή-«μυλόπετρα»…
Αυτή λοιπόν η ΜΥΛΟΠΕΤΡΑ έκανε την τελική δουλειά , αφού με το γύρισμά της άλεθε τα σιτηρά που έφερνε ο κόσμος για το αλεύρι που γίνονταν κυρίως ψωμί η άλλα αρτοσκευάσματα (πιτες, τουρτες , μπομπότα, γλυκά , κολιαντίνες , κατσιαμάκα κ. α.)για να θρέψουν τις οικογενειες τους , να κάνουν τις γιορτές και τα έθιμα τους ή για τις ζωοτροφές- «γερμαδια»-για να ταΐσουν τα ζωντανά τους.
Η μυλόπετρα ήταν μια συμπαγής ή συνθέτη , μάλλον από πορόλιθο , στρογγυλή βαρειά πέτρα , διαμέτρου περίπου ενός μέτρου και πάχους 20 με 30 εκ. περίπου «δεμένη»γύρω-γύρω με μεταλλικά στεφάνια για να αντέχει στις τριβές και στους κραδασμούς και να μη διαλύεται . Ηταν τοποθετημένη πάνω σε μια γερά δομημένη πέτρινη τετράγωνη βάση στο κέντρο σχεδόν του μύλου , στηριζόμενη και περιστρεφόμενη από τον μεταλικο άξονα πάνω σε μια άλλη , ίδιων διαστάσεων και σχήματος , σταθερή μυλόπετρα για να αλέσει-λειώσει τα σιτηρά .
Ανάμεσα στις δυο μυλοπετρες , στο κυκλικό εσωτερικό τοίχωμα της βάσης υψους 20-30 εκ. περίπου , αφήνονταν μια οριζόντια τρύπα-σχισμή απ όπου έβγαινε το άλεσμα και έπεφτε τελικά σε μια μεγάλη ξύλινη βαθιά σκάφη-«κοπάνα».
Τελος πάνω από τη μυλόπετρα ήταν κρεμασμένο από το ταβάνι του μύλου ένα ξύλινο μικρό «αμπάρι» , διαστάσεων ενος περίπου μ.στο πανω άνοιγμα του τετράγωνου-κωνικού , στενού στη βάση σχήματος.
Σ αυτό αδειαζονταν το στάρι κλπ , απο το οποίο έπεφτε σαν από κλεψύδρα σε μιά τρύπα στο κέντρο της μυλόπετρας , για να αλεστεί στη συνέχεια κάτω από τη χαραγμένη βαρειά μυλόπετρα και να πέσει μετά στην μεγάλη βαθειά σκάφη-«κοπάνα» για να μπεί με τη σέσουλα ή το ξύλινο φτυάρι στα τσουβάλια , να φορτωθεί και να πάει στον προορισμό του..!
Το νερό που χτυπούσε με δύναμη και γυρνούσε τη ρόδα , μετά έβγαινε από υπόγειο κτισμένο θολωτό κανάλι με δύναμη , θόρυβο και αφρούς από το θολωτό άνοιγμα του μπροστινού τοίχου του μύλου , δίπλα (δεξιά ή αριστερά) απο την πόρτα και στη συνέχεια έμπαινε πάλι στο λάκο για να πάει στον επόμενο μύλο ή στους διπλανούς μπαχτέδες για πότισμα.
Μπροστά από τους μύλους που έβγαινε το νερό ήταν κτισμένα πανέμορφα μικρά πέτρινα καμπυλωτα γεφυράκια για να περνάνε οι άνθρωποι και τα ζωα .
Στις όχθες του λάκου-ρέματος φύτρωναν κυρίως λεύκες , ιτιές , πλατάνια , κορομηλιές και διάφορα άλλα δένδρα .
Στις πλευρές των μυλαύλακων φύτρωναν κάθε είδους υδρόβια φυτα και θάμνοι (τσουκνίδες , βούζιλα , λυγαριές ,ζήγρες , ρουγκόσια κ α .) δημιουργώντας ένα φανταστικά ειδιλιακο υγρό περιβάλλον μαζί με τα βατράχια , τις νυχτερίδες και κωλοφωτιές κυρίως τα βραδυα…
Ισως απ αυτό το περιβάλλον και επειδή είχαν άμεση σχέση με τους μύλους να επηρεάστηκαν οι ζωγράφοι μας Μανώλης Δραγωγιας , Πασχάλης Δουγαλης κ. α.και αποδίδουν με απόλυτη φυσικότητα πολλά από τα θαυμάσια έργα τους.
Υπήρχαν κι άλλα μικρότερα εργαλεία για τη λειτουργία του μύλου που φαίνονται λεπτομερώς στον αναπαραστημένο σε μικρογραφία ξύλινο μύλο απο το Θανάση Κ Μητλιαγκα και αναφέρονται στις σχετικές σημειώσεις του , καθως και στο βιβλίο με τίτλο «ΤΟ ΒΕΛΙΣΤΙ» του Αιανιώτη δασκάλου Λάζαρου Ε Νάνου τα οποία απέφυγα να τα περιγράψω και για οικονομία του κειμένου , αλλά και γιατί είναι εύκολο να τα δει στον ανακαινισμένο μυλο και να τα δει και διαβάσει κανείς επισκεπτόμενος το κοινοτικό κατάστημα της Λευκοπηγης.)
Ας δούμε λοιπόν με τη σειρά και σύμφωνα με τη ροή του νερού της μάνας ποιοί ήταν οι 8 Μύλοι στη Λευκοπηγη και οι 2 Μύλοι στο Πρωτοχώρι που ανήκαν ιδιοκτησιακά και λειτουργούσαν με τη φροντίδα Λευκοπηγιωτών:
Μιά που αναφερόμαστε στους μύλους και στα νερά που τους «κινούσαν» καλό είναι να πούμε πρώτα ότι η ΜΑΝΑ από την οποία έβγαινε και βγαίνει το πλούσιο και γάργαρο νερό ανέκαθεν , πηγάζει ακριβώς στη βάση του πιο κοντινού ορεινού λόφου της Λευκοπηγης , τον «Πύργο», δίπλα από την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου .
Σε απόσταση περίπου 500 μ κυλάει το πανέμορφο ρέμα-«λάκος» ώσπου να φτάσει στο «Γιοφύρι»απ όπου ξεκινάει ο πρώτος μυλος…
ΠΡΩΤΟΣ (1) λοιπόν στη σειρά , πενήντα περίπου μέτρα μετά το «Γιοφυρι» , δηλ εκεί ακριβως που είναι σήμερα ο ανακαινισμένος μυλος , ήταν «ΤΟΥ ΜΠΆΣΗ Ο ΜΥΛΟΣ», οπως προανάφερα . Είχαν μερίδιο ιδιοκτησιας και λειτουργούσε με τη φροντίδα των οικογενειών Παρτωνάδων , Δουγαλαίων του κάτω μαχαλά-«Μηντηλαδων» , των οικογενειών Ζαμπακάδων ή Ταλιωλιάδων , της οικογένειας Παπαστέργιου δλδ ο Στεργιος Παπαδόπουλος και τα παιδιά του ,των οικογενειών Σπύρου και Θύμιου Τσιολακη και οι οικογένειες «Λαζάδων» δηλαδη Μάρκου , Νιάνιου και Μανώλη Φλώρου .
Αυτός ήταν ο μύλος όπου παίζαμε και τα περισσότερα παιχνίδια σχεδόν όλα τα παιδιά του χωριού.
Εκεί πάνω στ αυλάκι παίζαμε και το πολύ επικίνδυνο παιχνίδι «του κτι τ Αμιρικάνκου» που θα το αναφέρουμε λεπτομερώς όταν περιγράψουμε άλλη φορά τα παιχνίδια που παίζαμε τότε… Εκεί διάβαζαν κρυφά και το «μικρό ήρωα» η το «μικρο Σερίφη» ο παιδικός μου φιλος Νίκος Καραγιάννης του Γεωργίου-«Μποέμ» κι ο Στέργιος Δουγαλης του Μάρκου-«παλές» τη δεκαετία του 1960. Σ αυτή την παρέα «κόλησε» και ο μικρότερος Καραγιάννης Βασιλης του Πάσχου-«τσαρλάτας» και ανέπτυξε το ταλέντο να διαβάζει και να γράφει σαν τη ροή του νερού της Μανας..!
ΔΕΥΤΕΡΟΣ (2) μυλος στη σειρά , αλλά πρώτος σε μεγεθος και δραστηριότητα και σε απόσταση ούτε εκατό μ. από τον πρώτο , δηλ όπου είναι τώρα το κιόσκι , ακριβώς στην αρχή του χωριού ανάμεσα στα σπίτια του Φλωρου Αντώνη-Αθηνιάς και των «Ζιακάδων» ήταν « ΤΟΥ ΓΩΓΟΥ Ο ΜΥΛΟΣ» η «τ αούτ ο μύλος» όπως αλλοιώς τον λέγαμε , με μεριδιούχους τα αδέρφια Γιώργο , Βαγγέλη , Παπατσεβά, Κώστα και Αναγνώστη Δουγαλη..; καθώς και οι οικογενειες Κερασιώτη , μαλλον και οι Λιτσαίοι-«Τσιγκιναδες»..
Ήταν ιδιοκτησίας και εκμετάλλευσης μιάς , και μάλλον της μεγαλύτερης οικογένειας του χωριού των Δουγαλαίων, η «Ντουγαλάδων», του πάνω μαχαλά , που επι Οθωμανών ήταν διορισμένοι «Κεχαγιαδες» από το Μπέη της περιοχής για τη «διοίκηση»του χωριού , που διατηρούσαν και το «κονάκι» του.
Εκεί μπροστά στη θολωτή έξοδο των νερών από το μύλο , ακριβως μπροστά στην «Αθηνιά» ,είχε έναν πλατύ χώρο όπου έπλεναν κοπανώντας πάνω σε λοιασμένες πέτρες-πλάκες , όλες σχεδόν οι γυναίκες του χωριού τα ρούχα και σκεπάσματα των οικογενειών , κυρίως τα μάλινα.
Σάν μύλος με το «Μπουράτο» λειτουργούσε μέχρι το 1980-1985 περίπου μαζι με το καζάνι που το δούλευε ο Βασίλης Δουγαλης-«Ζαμάνης» γιός του Βαγγέλη Δουγαλη-«Τζιαχάνα» , αδερφού του μυλωνά Γιώργου Δουγαλη .
ΤΡΙΤΟΣ (3) μυλος στη σειρά , σε απόσταση περίπου 400 μ. περί το τέλος του χωριού , μπροστά «στο κάτ το πηγάδι» , και ακριβώς πίσω από το super market , ήταν «Τ ΧΑΡΙΣΗ Τ ΚΕΧΑΓΙΑ Ο ΜΥΛΟΣ» κι αυτός «Ντουγαλάθκος», δηλ του Χαρίση Δουγαλή με τα παιδιά του Μήτρο, Γιώργο και Θανάση Δουγαλή που λειτουργούσε και σαν καζάνι μέχρι το 2005 περίπου με τα παιδιά του πρώην μυλωνά «Τσιαλτσιαμητρου», Παντελή και Χαρίση. Εδώ άλεθε και ο γείτονας Αντώνης Δουγαλης του Βασιλειου.
ΤΕΤΑΡΤΟΣ (4) κατά σειρά και σε απόσταση 150 περίπου μ. απο τον τρίτο , ήταν «του ΖΗΣΗ ο μύλος» ή ο «μυλος ο ΦΛΩΡΑΘΚΟΣ» απέναντι και λίγο πιο κάτω από το σπίτι του Πάσχου Πάσχου του Ευαγγελου-«Χατζηπάσχου» .
Μπροστά σ αυτόν το μύλο γινόταν χαμός από τις κωλοφωτιές και τα κρωξίματα των βατράχων , επειδή τα νερά που έβγαιναν απ το μύλο κυλούσαν ήρεμα σε ένα βαθύ και πλατύ καταπράσινο ρέμα .
Πηγαίναμε με τον αλησμόνητο αδερφό μου Βασίλη και τα προκαλούσε να «λαλήσουν» γιατί με το στόμα του έκανε καταπληκτικά το «μπάκακα» οπως λέγαμε το βάτραχο ..!
Τέλος μπροστά σ αυτόν τον πανέμορφο μύλο καίγαμε και κλαίγαμε σχεδόν κάθε χρόνο την τυράνια μας , δηλ οσα καπνά μας έβγαζε άχρηστα ο καπνέμπορας. Αξίζει να αναφέρουμε ότι από τη σοδειά της τελευταίας χρονιάς του 1967(πρώτη χρονιά της χούντας) , την άνοιξη του 1968 μας έκαψαν οι καπνέμποροι ,με δικό μας πετρέλαιο, τα μισά σχεδόν καπνά απ όλο το χωριό . .!
Κι ενώ μέχρι τότε «βάζαμε» καπνά σχεδόν όλες οι οικογένειες της Λευκοπηγής , την επόμενη χρονιά έβαλαν μόνο δυο οικογενειες : του Θόδωρου Κουτρώτσιου (Ντιόντιους τ Βλάχ ) και του Μήτρου Κανάβα (Μήτρου τ Τσιάνη) κι ύστερα τέλος..! Οι πιο πολλοί πήγαν στη ΛΙΠΤΟΛ-μετέπειτα ΔΕΗ ή μετανάστες κυριως στη Γερμανία κ. α.
Μερίδιο είχαν οι οικογένειες του Ιωάννη Φλώρου-«Φιρφιρή» και του γιου του Κων/νου-«γάτου» , Στέργιου Φλώρου η «Τέγου»,Αντώνη Φλωρου , Ιωάννη Φλώρου, Σπύρου φλώρου και γενικά όλων των Φλωραδων πλην των πάνω «Λαζάδων».
ΠΕΜΤΟΣ(5) κατά σειρά και σε απόσταση 300 περίπου μ. στρίβοντας αριστερα στο γεφυράκι και λίγο μετά , στα δεξιά του δρόμου , ήταν ο μυλος «στο ΜΑΝΤΑΝΙ» αλλοιώς «Μπαταλάθκος» ή «Ντραγκουιάθκος» με μυλωνά το Νίκο-«Κουλιό» τ Βατάλη .
Αυτός ο μύλος ανήκε στην ιδιοκτησία των οικογενειών Δραγωγια-«Ντραγκουιάδων» , των κάτω οικογενειων Βατάλη-«Μπαταλάδων» και «Παναδων», Καραγιάννη-«Καραινάδων»κ. α. οικογενειων που είχαν λιγότερες μέρες όπως Τσιολακάδες κ α.
Αμέσως μετά και σε απόσταση 200 μ περίπου ήταν «ΟΙ ΔΥΟ ΜΥΛΟΙ» , οπως τους ονομάζαμε , οι οποίοι ήταν κτισμένοι ο ένας αμέσως μετά τον άλλο , ανάμεσα σε δυο «λάκους». Αυτόν που κατεβαινει ακόμα από τη μάνα και αυτόν που κατεβαίνοντας από το «Μιζάρι» έρχεται από το «Φράψο» και σμίγει με τον άλλο .
Στο εξωτερικό περιβαλλον των δυό μύλων , που είχαν άφθονους κοινόχρηστους χώρους , έτρεχαν πεντακάθαρα νερά από παντού μέσα απο αυλάκια που περνούσαν ανάμεσα από πλατάνια , ιτιές και καβάκια τα οποία υπάρχουν ακόμα , πνιγμένα ομως τώρα από ζίγρες , λιγαριές , κρανιές , βουζιλιές και αλλά θαμνώδη φυτά…
Το χειρότερο όμως που συνέβη δεν είναι η εγκατάλειψη και η κατάρρευση αλλά το μπάζωμα που αφήσαμε και έγινε μετά το σεισμό του 1995 και στη συνέχεια η κατάρρευση του λάκου και η επικίνδυνη πλέον τεράστια χαβούζα που ανοίχτηκε σταδιακά και συνεχίζεται και σήμερα προκαλώντας μεγάλη οικολογική καταστροφή και κινδύνους , χωρίς να δίνει σημασία κανένας..!
ΈΚΤΟΣ (6) λοιπόν στη σειρά ήταν ο «ΠΑΝΩ ΜΥΛΟΣ» ο οποίος ανήκε στην ιδιοκτησία και εκμετάλλευση τεσσάρων οικογενειών: των ΒΟΜΒΑΔΩΝ των ΜΗΤΛΙΑΓΚΑΔΩΝ των ΝΕΝΑΔΩΝ και των ΤΣΟΛΑΚΑΙΩΝ Σπύρου και Μητρου.
Σ αυτό το μύλο βασικός μυλωνάς ήταν ο παππούς μου Γιωργος Μητλιαγκας ή «Καραγιώργος».
ΕΒΔΟΜΟΣ κατά σειρά ήταν ο «ΚΑΤΩ ΜΥΛΟΣ» σε απόσταση λιγότερη από 50 μ από τον πάνω , στον οποίο ήταν ιδιοκτήτες και τον εκμεταλλεύονταν οι «Πασχάδες» , οι «Καραπατσαίοι», οι πανω «Μπαταλάδες»δηλ οι Βαταλης Κώστας-«Κουτιάκας» και Λαζος-«Λούης» , ο Μητλιαγκας Γιωργος-«Τζιοτζιος» παραδερφός του παππού μου , οι Κουτροτσιάδες και κάποιοι Κεροστάδες , Καραϊνάδες» κ. α.
Δηλαδή σε απόσταση περιπου 1500 με 2000 μετρα υπήρχαν και λειτουργούσαν επτά μυλοι..!!!!!!!
ΌΓΔΟΟΣ ( και τελευταίος ήταν «του ΖΟΥΤΣΟΥ ο μύλος» , που πήρε το ονομα μάλλον από το παρατσούκλι του παππού του Θανάση Καραπατσιου και μαλλον ανήκε στην ιδιοκτησία όλων των Καραπατσιάδων ..;
Απείχε περί τα 700 μ από τον «κάτω μύλο» και ήταν κτισμένος στην περιοχή «παρασπόρια» δηλ πιό κάτω από εκεί που είναι ο βιολογικός της Λευκοπηγής. Αυτό το μύλο δεν τον θυμάμαι καθόλου γιατί οπως λέγονταν , τον «παράμασε» μια «κατεβασιά» μεγάλης νεροποντής οπότε και εγκαταλείφτηκε αφού λειτούργησε ελάχιστα …
Στη δεκαετία του 1940 ή αρχές της δεκαετίας του 1950 σε μιά παρόμοια ή ίσως την ίδια νεροποντή καθως περνούσε η «κατεβασιά» μέσα από το λάκο του χωριού , γκρέμισε και παρέσυρε το «γουρνοκόμασο» του μπαρμπα-Γιάννη του Ντούντα (μαζί με το γουρούνι) , δίπλα στο λάκο στο «ΖΟΥΡΙΟ’» , στο κάτω πλατάνι.
Μεχρι και τη δεκαετία του 1960 κατέβαιναν και περνούσαν μέσα από το χωριό μεγάλες και μερικές φορές καταστροφικές νεροποντές προερχόμενες από το βουνό. Διότι μέχρι τότε στα γύρω βουνά και λόφους της Λευκοπηγής έβοσκαν περι τις είκοσι χιλιάδες γιδοπρόβατα και μεγάλα ζωα και επομένως τα βουνά ήταν αποψιλωμένα από δάση λόγω της συνεχους και έντονης βόσκησης και της αναγκαίας καθημερινής ξήλευσης και δεν μπορούσαν να κρατήσουν τα νερά των μεγάλων βροχών.
Τελος σε γραπτά του Σάκη Μητλιάγκα αναφέρεται ότι άκουσε από μεγαλυτερους ότι επιχειρήθηκε από το Στέγιο Φλώρο «Τέγο»κι από τους «Καραινάδες» να στηθούν άλλοι δυό μύλοι ανάμεσα στους «δυο μυλους» και στου «Ζούτσου» δηλ κοντά στο βιολογικό αλλά δεν κατορθώθηκε να δουλέψουν …
