ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΝΕΡΟΜΥΛΩΝ ΤΗΣ ΛΕΥΚΟΠΗΓΗΣ (ΒΕΛΙΣΤΙ) ΚΟΖΑΝΗΣ. (Του Γιώργου Μητλιαγκα του Ιωάννη)

Α’ )ΜΕΡΟΣ
Μετά τον αλωνισμό της νέας σοδειάς των δημητριακών και ιδιαίτερα τον καιρό που άρχιζαν οι βροχες του φθινοπώρου να γεμίζουν με νερά οι πηγές και τα ρέματα- αυλάκια , οι μυλωνάδες συντηρούσαν όλα τα τμήματα του μύλου και τους ετοίμαζαν για τα αλέσματα . Για το λόγο αυτό επέλεξα , να δημοσιεύσω επίκαιρα πλέον δηλ τώρα που άλεθαν στο φούλ όλοι οι νερόμυλοι , τη μεγάλη και σπουδαία κατά την άποψη μου ΙΣΤΟΡΑ ΤΩΝ ΝΕΡΟΜΥΛΩΝ ΤΗΣ ΛΕΥΚΟΠΗΓΗΣ .
(Από την αρχή σημειώνω ότι επειδή το κείμενο είναι μεγάλο , και γι αυτό το λόγο ίσως κουραστικό , μαζί με το γεγονός ότι δεν μπορεί να αναρτηθεί δια μιας ολόκληρο , το έσπασα σε πέντε μέρη-ενότητες που θα δημοσιευθούν σε συνέχειες .
Θα ήθελα να συμπληρωθεί και να αλλάξει ακόμα σε όσα σημεία θεωρείτε ότι είναι ωφέλιμο και αναγκαίο , σχολιάζοντας με τη γνώμη σας επειδή αφορά κομμάτι της ιστορίας μας…)
Η Λευκοπηγή , που μέχρι το 1927 ονομάζονταν Βελίστι , έτυχε ή επιλέχθηκε μάλλον από τους πρώτους κατοίκους της , να δημιουργηθεί και να αναπτυχθεί σ αυτόν τον «ευλογημένο» τόπο , που τη διαπερνά ολόκληρη «από βορειοδυτικά προς Νοτιοανατολικά», με μια ιδανική ομαλή κλίση , το ευεργετικό νερό της «ΜΑΝΑΣ».
Μιά μάνα-πηγή που τρέφει και μεγαλώνει τα παιδιά της εδώ και 500 χρονια τουλάχιστον ..!
Οι κάτοικοί της μέχρι πριν εξήντα περίπου χρόνια ασχολούνταν κατά το πλείστον με τη γεωργία-κτηνοτροφία .
Μέχρι το 1955 περίπου λίγοι ήταν οι εργαζόμενοι σε άλλα επαγγέλματα κυρίως οι μεταλλωρύχοι(Σκούμτσα, Γιάχο, Ροδιανή , Βοιδόλακο της περιοχης μας και λίγο αργότερα Μαντούδι , Μπράλο κ α μεταλλεία της χωρας ) και μετά λίγοι αρχικά ξενιτεύτηκαν η εργάστηκαν στη ΛΙΠΤΟΛ.
Λίγο αργότερα 1963-1970 «έφυγαν» αρκετοί για την Αυστραλία και Γερμανία κυρίως και παρά πολλοί εργάστηκαν στα Λιγνιτορυχεία Μποδοσάκη-ΛΙΠΤΟΛ-μετέπειτα ΔΕΗ (1975) .
Πολύ λίγοι ηταν οι επαγγελματίες και οι εγγράμματοι, στοιχεία που δέν είναι του παρόντος να τα αναλύσουμε περισσότερο .
Ένα στοιχείο όμως που αξίζει να αναφερθούμε ιδιαίτερα και που χαρακτήριζε τη Λευκοπηγή στο διαβα της ζωής της σε δραστηριοτητες , ήταν οι ΟΧΤΩ ( ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ στη Λευκοπηγη και οι ΔΥΟ(2) στο διπλανό χωριό ΠΡΩΤΟΧΩΡΙ (ΠΟΡΤΟΡΑΖ) που τους λειτουργούσαν και τους δέκα(10) Λευκοπηγιώτες από την οθωμανική περίοδο ακόμα ισως και παλιότερα…
Πρέπει να σημειωθεί ότι το Πορτοράζ μέχρι να εγκατασταθούν οι Χριστιανοί -Πόντιοι και Μικρασιάτες- με την ανταλλαγή (1922-1924) , κατοικούνταν κυρίως από φτωχούς Τούρκους έποικους , μάλλον με καταγωγή από το «Ικόνιο» , γι αυτό και το ρέμα ανάμεσα στα δυό χωριά λέγονταν και το λέμε ακόμα «κοϊνιάρκος λάκος» .
Πολλοί απ αυτούς δούλευαν στα χωράφια και στα ζωα οικογενειων της Λευκοπηγης . Οπως έλεγε η μάνα μου , είχαν στο σπίτι του πατέρα της του Γιάννη Τσιολακη , τον Αλή και το Χασάν από το Πορτοράζι «χοσμεκιάρηδες» , δηλαδή μεροκαματιάρηδες , για τα χωράφια και τα ζωα.
– [ ] ( Παρενθετικά σημειώνω ότι τα χωράφια με την ονομασία «Μούλκι» ήταν «ιδιόκτητες» γαίες οπως και τα «βακούφια»-εκκλησιαστικά κτήματα που παραχωρούνταν σε Ελληνες και άλλους λαούς επι οθωμανικής αυτοκρατορίας , σαν κίνητρο σε περιοχές που δεν πρόβαλαν αντίσταση στους κατακτητές , σύμφωνα με τον αείμνηστο καθηγητή του Ρωμαϊκού Δικαίου του Α.Π.Θ. Ν. Πανταζόπουλο. Στο χωριό μας έχουμε δυο αγροτικές περιοχές με την ονομασία «μούλκι»και μια «βακούφι» Η μια είναι αριστερά-πάνω από τα «Μανταρλίκια» πριν από «του Ζήση το περιβόλι»κι οι άλλλες κοντά στα «παρασπόρια» ).
Σημειώνεται επισης ότι η περιοχή της Κοζάνης κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς το 1390 δηλ. 63 χρόνια πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453)..!
Ας έρθουμε όμως πάλι στο θέμα μας , τους ΝΕΡΟΜΥΛΟΥΣ :
Δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν έχουμε κανένα στοιχείο για το πότε κτίστηκαν οι νερόμυλοι , αλλά πιστεύω ότι άρχισαν να κτίζονται κάποιοι και λειτούργησαν από τότε που δημιουργήθηκε και ήρθε και στο «ΒΕΛΙΣΤΙ» η σχετική τότε…τεχνολογία και η δυνατότητα να «γυρίσει η ρόδα» με την πτώση του νερού της μάνας , μέσω της «Καρούτας» , με το νόμο της βαρύτητας ..!
Γνωρίζουμε όμως το πότε περίπου σταμάτησαν , και δυστυχώς τους αφήσαμε να καταρρεύσουν και να διαλυθούν όλοι , όπως θα αναφερθεί παρακάτω …(ιδιαίτερα οι «δυο Μύλοι» μπαζώθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά με τα μπάζα του μεγάλου σεισμού του 1995 )
Οι Μύλοι λειτουργούσαν με κάποιο συνεταιριστικό σύστημα που το μοιράζονταν σε «μέρες» για τον κάθε μύλο, μερικές μεγάλες οικογένειες η «σόγια» , με τις μέρες που «ορίζονταν» και δικαιούνταν η κάθε οικογένεια σαν στοιχείο ιδιοκτησίας και εκμετάλλευσης . Μ αυτό το σύστημα εξυπηρετούνταν σχεδόν όλες οι οικογένειες του χωριού . Κάποιοι είχαν «μέρες»-δικαιώματα και σε δυο μύλους.
Πρέπει να σημειωθεί όμως ότι στους νερόμυλους της Λευκοπηγής και του Πρωτοχωρίου άλεθαν τα «γεννήματά» τους(σιτάρι , καλαμπόκι , κριθάρι, βρώμη , βρίζα) και κάτοικοι άλλων γειτονικών χωριών που είχαν μεν παραγωγή αλλά δεν είχαν επαρκή νερά για να έχουν δικούς τους μύλους οπως πχ ήταν ο Αργιλος και όλα σχεδόν τα χωριά στον κάμπο των «Καραγιανίων» από Βατερό μεχρι Ξηρολίμνη κλπ.
Εντυπωσιάζει δε και αξίζει να τονιστει ιδιαίτερα ότι στους μύλους μας έρχονταν ακόμα κι απ τα «Καϊλιάρια» , την Πτολεμαιδα δηλαδη και χωριά της περιοχής της Εορδαιας.
Κάποιοι μεγαλύτεροι λένε επίσης ότι το μέρος κάπου εκεί στο δρόμο που καταβαίνει από τα «Μανταρλίκια»-«Κεραμίδα» προς τα Σχολεία , ανάμεσα από το σπίτι του Ζήση Αναστασόπουλου του Κώστα Ζαμιχου και του αδερφού μου του Γρηγορη το λέγαν «Γκαλντερίμι» , επειδή ο δρόμος ήταν στρωμένος με πέτρα για να μή βαλτώνουν τα κάρα των «ξένων» που έφερναν τα γεννήματα να τ αλέσουν στους μυλους που ήταν κάτω από το χωριό..!!!
Κάποιοι επίσης λένε ότι κι ο δρόμος που οδηγεί κάτω από το κοινοτικό κατάστημα προς τον Άγιο Παντελεημονα κι εκείνος ήταν στρωμένος με γκαλντερίμι για τον ίδιο λόγο.
Λιγοι χωριανοί που δεν είχαν μερίδιο σε μύλο και όσοι έρχονταν από άλλα μέρη για να αλέσουν πλήρωναν στο «μυλωνά» το «αξάϊ»=δικαίωμα, δηλαδή τα αλεστικά , ανάλογα με την ποσότητα των σιτηρών που αλέθονταν για τον καθένα.
Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι οι ΝΕΡΟΜΥΛΟΙ λειτουργούσαν σαν μικρές οικιακές κυρίως βιοτεχνίες εκείνη την εποχή…
Σε κάθε μύλο ,μέσα από τις οικογένειες των ιδιοκτητών , με κοινή συνεννόηση τους, ορίζονταν ο επικεφαλής-υπεύθυνος μυλωνάς που φρόντιζε και συντηρούσε γενικότερα το μύλο , πάντα με τη βοήθεια των άλλων «συναιτέρων»-μυλωνάδων.
Η κτιριακή δομή του μύλου ήταν περίπου οπως αυτή που έχει ο ανακαινισμένος το 1989-1993 νερόμυλος με την παλιά ονομασία «του Μπάση ο μύλος» που ήταν και ο πρώτος κατά σειρά αμέσως μετά τη μάνα και το «Γιοφύρι».
…(Ακολουθεί η συνέχεια στο Β’ μέρος)