Λέξεις και φράσεις τη ποντιακής διαλέκτου με αρχαιοελληνικές ρίζες Χαλαρδία ή χαλαδρία, Εκχύεν, Ευρίουσαν, Π’εφάνθαν, Αλλτς, Ραγίσκουνταν . – Της Δέσποινας Μιχαηλίδου Καπλάνογλου.

Η επιλογή των λέξεων της Ποντιακής διαλέκτου που εμφανίζονται στον τίτλο της σημερινής δημοσίευσης αντλήθηκαν από απόσπασμα του 5ου στίχου του ποιήματος της Καμπάνας του Πόντου του Φ. Κτενίδη.
ΣΤΑ ΠΟΝΤΙΑΚΑ
– Η χαλαρδία εγρίλεψεν
Η χαλαρδία εγρίλεψεν ολόεν την Ματσούκαν,επέρεν την
Λαραχανήν, ς’ ση Κουσπιδή εκχύεν…
Εσείεν το Καπίκιοϊν, η Λιβερά ‘χαλάεν,
έρθεν κα η Δανίαχα και ούλια τα χωρία,
ντ’ ευρίουσαν δεξιά-ζερβά ‘ς σα δύο τα ποτάμια,
… Εκεί έρθεν κι η Σουμελά, κι ο Βαζελώντς Αγιάννες.
‘Σ σην Ζύγαναν που έσανε και ‘ς σο Κουλάτ’ π’ εφάνθαν,
έρθαν και κοντοστάθανε και με τοι άλλτς ενώθαν,
ενώθαν τα κλαψίματα και τα μοιρολογίας,
κι εσκέπασαν τη ποταμί τον βοετόν το άγρεν.
Απ’ έναν έναν σείσκουνταν, απ’ έναν έναν ρούζνε,
τοι χωρίων τα εγκλησιάς και τα καμπαναρία.
Τα καμπάνας ραγίσκουνταν, τα σήμαντρα τσακούνταν…
… Και κρούγνε χίλια σήμαντρα, και μύρια καμπάνας…
Τα ράχα εγκαλιάστανε, τ’ υστερνόν την λαλίαν
ντ’ εφήκανε τα σήμαντρα, ντ’ εφήκαν τα καμπάνας,
και χτύπον έκρυψαν ‘ς σα σπέλα τα βαθέα,
ν’ ακούγν’ σήμαντρα «τη Χριστού» και την Λαμπρήν καμπάναν.
ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
– Η πλήμμυρα κατέστρεψε
Η πλήμμυρα κατέστρεψε τριγύρω την Ματσούκα,
Επήρε την Λαραχανή, στην Κουσπιδή χύθηκε
Σείστηκε το Καπίκιοϊ κι η Λιβερά χάλασε,
Ήρθε και η Δανίαχα με όλα τα χωριά της,
Που βρίσκονταν δεξιά- αριστερά στα δύο τα ποτάμια,
Έφτασ’ εκεί κι η Σουμελά, κι ο Άη Γιάννης Βαζελώνας.
– Όσοι ήτανε στην Ζύγανα και απ’ το Κουλάτ που φανήκαν,
Ήρθαν και κοντοστάθηκαν κι ενώθηκαν με τους άλλους,
ενώθηκαν τα κλάματα και τα μοιρολόγια
κι σκέπασαν του ποταμού το άγριο βοητό.
-Από μία-μία σείονται, και μία-μία πέφτουν
οι εκκλησίες των χωριών και τα καμπαναριά τους,
καμπάνες που ραγίζουνε και σπάζουν τα σήμαντρα
Και χίλια σήμαντρα χτυπούν και μύριες οι καμπάνες…
– Και τα βουνά αγκάλιασαν τον υστερνό τον ήχο,
Που αφήσανε τα σήμαντρα, που αφήσαν οι καμπάνες,
Και κρύψανε τον χτύπο τους μες στα βαθιά τα σπήλαια,
Για να τ’ ακούνε στου Χριστού τη γέννα και την Λαμπρή(Πάσχα).
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ
Χαλαρδία ή χαλαδρία , Εκχύεν, Ευρίουσαν, Π’εφάνθαν, Αλλτς, Ραγίσκουνταν, .
1, Χαλαρδία
Ποντιακη φράση : Χαλαρδία εέοντονε τα γεφύρα’ χαλάγαν.
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Χαράσσω
Ετυμολογία : Χαράσσω χαράζω < αρχ. χαράσσω μεταπλ. με βάση το συνοπτ. θ. Χάραξ – κατά το σχ.: κραξ- (έκραξα) – κράζω· χαράζω
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Χείμαρος ,χαράδρα
Συγγενικές λέξεις : Χάραξ,χαραγμένος
********************************************************************
2 ,Εκχύεν…
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Χέω , εκχέω
Ετυμολογία : χεω χέω < αρχαία ελληνική χέω < πρωτοϊνδοευρωπαϊκή *ǵʰew- (χέω, χύνω, ρέω)
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Χύθηκε.
Συγγενικές λέξεις : εκχυλίζω χύμα χυμός χυδαίος χύδην
*************************************************************
3 ,Ευρίουσαν
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Ευρίσκω
Ετυμολογία : βρίσκω < μεσαιωνική ελληνική < αρχαία ελληνική ευρίσκω
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο :Βρισκόταν.
Συγγενικές λέξεις : εὑρήσω, εὕρηκα, εὑρεθῆναι .
***********************************************
4 , Π’ εφάνθαν
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Φαίνω
Ετυμολογία : φαίνομαι < αρχαία ελληνική φαίνομαι, μέση-παθητική φωνή του ρήματος φαίνω.
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο :Φανερώνω ,αποκαλύπτω
Συγγενικές λέξεις : Εμφανής, αφανής, εμφανίσιμος.
Ποντιακή φράση. Ζήσον και μη φαίνεσαι.
********************************************************************
5 ,Αλλτς
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Άλλος
Ετυμολογία : άλλος < αρχαία ελληνική ἄλλος < πρωτοελληνική *áľľos < πρωτοϊνδοευρωπαϊκή *h₂élyos < *h₂el- (άλλος)
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο :Άλλους,
Συγγενικές λέξεις : Αλλοτινό,αλλοπαρμένος.
********************************************************************
6,Ραγίσκουνταν,
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Ρήγνυμι
Ετυμολογία : η αρχαία ελληνική λέξη ῥαγίζω αφορούσε τη συλλογή σταφυλιών και το νεοελληνικό ραγίζω προέρχεται από το μεσαιωνική ελληνική ραγίζω, που προέκυψε από τον αόριστο ἐρράγησα ή το μέλλοντα ῥαγήσομαι του ῥήγνυμαι (ῥήγνυμι)
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο :Ραγίζονται.
Συγγενικές λέξεις : ῥάχις ῥαχιαῖος ῥωγμή ῥῆγμα, ῥῆξις