ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΦΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟ Φιλέρ’- Βοτρύδε & σταφύλε – Απίδ’ – Ροδόδαφνον -– Λεφτοκάρ’ – Αντράχνα, ή Ανδράχλη Δέσποινας Μιχαηλίδου Καπλάνογλου

Στην σημερινή δημοσίευση στην αναζήτηση ποντιακών λέξεων θα αναφερθούμε σε
λέξεις που προέρχονται από δένδρα και τους καρπούς τους που ευδοκιμούσαν στον Πόντο
ΠΟΝΤΙΑΚΑ
———————————————————
Φιλέρ’, φλερ΄ (το άνθος )
Φιλύρα η γναφαλώδης ή αργυρόφυλλος (Tilia tomentosa ή alba ή argentea) (η κοινή φιλουριά, φλαμουριά ή φλαμούρι); Φιλύρα η καρδιόφυλλος (Tilia cordata)
Με το όνομα Φιλύρα[1][2] (λατ. Tilia) ή φίλυρα είναι γνωστό ένα γένος περίπου 30 διαφορετικών δέντρων που ευδοκιμούν περισσότερο στο εύκρατο κλίμα του Βόρειου Ημισφαιρίου. Η μεγαλύτερη ποικιλομορφία απαντάται στην Ασία, ωστόσο το γένος συναντάται επίσης στην Ευρώπη και την ανατολική Βόρεια Αμερική.
Χρησιμοποιούμενα μέρη του δέντρου είναι τα άνθη αποξηραμένα και σπανιότερα ο φλοιός. Τα άνθη συλλέγονται μόλις ανοίξουν τελείως και ξηραίνονται σε σκιά σε θερμοκρασία κάτω από 35 βαθμούς Κελσίου. Η φλούδα συλλέγεται τον Απρίλιο – Μάιο. Τα άνθη περιέχουν αιθέριο έλαιο, φυτική βλέννα, τανίνη και μικρή ποσότητα σαπωνίνης. Είναι ήπιο εφιδρωτικό και καθαρτικό. Η φλούδα είναι πλούσια σε τανίνη και έχει αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες. Τα άνθη χρησιμοποιούνται ως εφιδρωτικό μέσο. ΄Έγχυμα της φλούδας ή και η φλούδα η ίδια χρησιμοποιείται ως κατάπλασμα
———————————————————
Βοτρύδε & σταφύλε
Η καλλιέργεια [1] του αμπελιού ξεκίνησε απ’ τη νότια περιοχή του Καυκάσου (εκεί όπου είναι σήμερα τα κοινά σύνορα Γεωργίας και Αρμενίας) πριν 5.000 περίπου χρόνια, διαδόθηκε στη Μεσοποταμία όπου αναπτύχθηκε και ο πρώτος ανθρώπινος πολιτισμός. Στη Μεσόγειο και στην Ελλάδα το αμπέλι ήρθε αργότερα περνώντας απ’ τη Φοινίκη, το σημερινό Λίβανο.
Απ’ τους Έλληνες το αμπέλι πέρασε στη Ρώμη, στη Γαλλία, στην Ισπανία και σ’ όλες τις χώρες απ’ τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα, όπου η αμπελουργία πήρε τη σημερινή της πρόοδο και εξέλιξη.
———————————————————
Απίδ’ ,απίδιν
Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν το φρούτο άπιον (υποκοριστικό απίδιον) από το α(επιτατικό)+το ρήμα πίπτω (πέφτω) ,καθώς οι ποικιλίες που καλλιεργούσαν τότε μόλις ωρίμαζαν έπεφταν στο έδαφος. Η λέξη αχλάδι προέρχεται από το αχλάς-αχλάδος (< αχράς-αχράδος) που δήλωνε μια άγρια ποικιλία απιδιού.
– Συντήρηση στο Πόντο μέχρι τον επόμενο Μάιο.
α) Τοποθέτηση των απιδιών σε πιθάρια (πουλούλια) που έχουν εσωτερικά επενδυθεί με πίσσα )+γέμισμα με νερό+σφράγισμα με ζυμάρι (Πουλουλί απιδιά )
β) Αποξήρανση στον ήλιο και τελικά στο φούρνο (για κομπόστα -χουσαφ χοσιάφ)
γ)Μια ποικιλία αφού αποξηραινόταν σε φούρνο, τα άλεθαν και γινόταν αλεύρι χαβούρτια για χρήση το χειμώνα μαγειρική φάρμακο κυρίως για ευκοιλιότητα.
– Ποικιλίες του Πόντου
Υπήρχαν πάνω από 30 ποικιλίες αχλαδιών στον Πόντο ανάμεσα τους: Αγράπιδον, αγουστάπ’, αλωναπ΄, αρκαπ’ , βουτυράπ, γαιδουράπ’ , κιμισχανελίδικον, λεμονάπ, πουλουλαά, σποντυλάχραδον, χερολμυλάπ’ , σταυράπ κ.α
– Παρασκευάσματα
Απιδιζώμιν Το ζουμί από τα πιθάρια
Απιδοζωμ’ Το ζουμί από τα ξηρά αχλάδια που τα έβραζαν.
Απιδοτζιριν Το αχλάδι που ξηραίνεται σε φούρνο για να γίνει κομπόστα
Περιέχει συστατικά που συμβάλουν στην προστασία του διαβήτη και των καρδιαγγειακών παθήσεων. Τα φυτοθρεπτικά συστατικά που περιέχει του χαρίζουν αντιοξειδωτικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες.
————————————————————–
Ροδόδαφνον
Ουσιαστικό δαφνοκέρασος θηλυκό (βοτανική, λόγιο) ταξινομικός όρος όπως στο Κερασέα η δαφνοκέρασος (κοινώς δαφνοκερασιά)
Πατρίδα του, όλος ο παράλιος Πόντος. Το όνομά του ποικίλλει ανάλογα με το μέρος όπου φύεται. Ωστόσο το ροδάφνον, δοράφνον, ροδόδαφνον, δαφνοκέρασον ή ταφλάν’, καράγεμις κ.ά. του Πόντου είναι η κερασέα η δαφνοκέρασος (Prunus laurocerasus),
Στον Πόντο θεωρούσαν τους καρπούς του εκλεκτό και συγχρόνως θεραπευτικό έδεσμα. Το χειμώνα οι Πόντιοι το τρώνε αποξηραμένο σαν σταφίδα μαζί με λεφτοκάρυα, καρύδια ή αμύγδαλα, καθώς αποτελεί πηγή ενέργειας τις κρύες μέρες και νύχτες. Πόντιοι στην Ελλάδα το μαζεύουν όταν ωριμάσει, το αλατίζουν και το καταναλώνουν όπως τις ελιές.
Στην Ελλάδα, πρόσφυγες το έφεραν και το φύτεψαν στην Δράμα και την Καβάλα.
Τα δαφνοκέρασα έχουν υπόγλυκη και στυφή γεύση, ενώ αν καταναλώσει κανείς περισσότερα από μια χούφτα, έχει προβλήματα διότι περιέχει επικίνδυνη δηλητηριώδη ουσία.
Καταναλώνεται μόνο με ιατρική συνταγή, όλα τα μέρη του φυτού περιέχουν υδροκυάνιο, μια δηλητηριώδη ουσία που περιέχουν και τα πικραμύγδαλα. Η τοξίνη αυτή βρίσκεται κυρίως στα φύλλα (ιδιαίτερα στα νεαρά) και λιγότερο τους καρπούς του φυτού.
Στην ιατρική χρησιμοποιείται ως αντισπασμωδικό, ναρκωτικό και ηρεμιστικό. Έχει αποτέλεσμα στην αντιμετώπιση των εμέτων, του νευρικού βήχα, της στηθάγχης, του άσθματος, του κοκκύτη, της βρογχίτιδας και της πνευμονίας και βοηθά στη ρύθμιση των παλμών της καρδιάς. Εξωτερικά το κρύο έγχυμα των φύλλων χρησιμοποιείται για οφθαλμικές πλύσεις. Τα φύλλα που χρησιμοποιούνται πρέπει να είναι φρεσκοκομμένα, γιατί τα αποξηραμένα φύλλα έχουν χάσει τα ενεργά συστατικά τους. Σε καταπλάσματα είναι καταπραϋντικό των πόνων από καψίματα.
***************************************
Λεφτοκάρ’
Το επιστημονικό όνομα του φουντουκιού είναι κόρυλος, λέξη που ετυμολογείται από την αρχαία ελληνική λέξη κόρυς (=περικεφαλαία), καθώς ο καρπός όταν είναι φρέσκος περιβάλλεται από φλοιώδες περίβλημα κάνοντάς το να μοιάζει με στρατιωτικό κράνος. Οι Έλληνες του Πόντου τ’ αποκαλούν λεφτοκάρυα.
Μόνο η παραγωγή φουντουκιού της Κερασούντας έφτανε στις αρχές του 20ού αιώνα τους 50-60 χιλιάδες τόνους.
Η ακτή της Μαύρης Θάλασσας εμφανίζεται ως η πατρίδα των φουντουκιών στον κόσμο και ο τόπος όπου καλλιεργείται για πρώτη φορά. Ωστόσο, η προέλευση του φουντουκιού λέγεται πως ξεκίνησε στην Κίνα.
ο Ηρόδοτος, πιθανόν στα χρόνια 455-443 π.Χ., προκειμένου να μελετήσει διάφορα μέρη του τότε γνωστού κόσμου, από αποικίες του Ευξείνου Πόντου περιέγραψε την καλλιέργεια των φουντουκιών εκεί και τον τρόπο παραγωγής ελαίου από αυτά. Το κλίμα της Μαύρης Θάλασσας συνέβαλε στην πετυχημένη καλλιέργεια της φουντουκιάς,
Στην Κερασούντα υπήρχαν δύο ποικιλίες φουντουκιών, ¨ τομπούλια,¨ δηλαδή τα στρογγυλά, και τα¨ σιβρία, τα μακρουλά.
Οι φουντουκιές χαρακτηριζόταν σαν ιερό δέντρο του Πόντου, διότι πολλά από τα μέρη του ήταν αξιοποιήσιμα ,πέραν τούτου το χρησιμοποιούσαν ραβδοσκόποι για ανεύρεση κοιτασμάτων νερού συγκεκριμένα για την ραβδοσκοπία.
– Ραβδοσκοπία : πανάρχαια μέθοδος αναζήτησης υπόγειων νερών είναι η ραβδοσκοπία. Χρονολογείται δε, από το 6000 π.Χ. και είναι μια μαντική μέθοδος.
Οι ραβδοσκόποι χρησιμοποιούσαν μια διχαλωτή ράβδο κατασκευασμένη από κλαδί δέντρου, κυρίως φλαμουριάς, ιτιάς ή φουντουκιάς (λεπτοκαρυάς)..
Κρατούσαν με τα χέρια τους τη ράβδο χαλάρωναν και άρχιζαν να περπατούν αργά και χαλαρά, καλύπτοντας ολόκληρη την περιοχή που θεωρούν σαν πιθανή για εύρεση νερού. Όταν εντόπιζαν το σημείο που βρίσκεται νερό υπογείως, τότε η ράβδος αρχίζει να κινείται πάνω από το σημείο αυτό. Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες για να εξηγηθεί αν λειτουργεί και πως αυτή η μέθοδος πάντως δεν είναι τεκμηριωμένη επιστημονικά. – Τα τσέπλια (φλούδες )χρησίμευαν για καύσιμη ύλη. Μ’ αυτή θερμαίνονταν όλα σχεδόν τα σπίτια.
— Το λάδι χρησιμοποιούσαν το λάδι από φουντούκια στη μαγειρική. Ήταν εύγευστο, υγιεινό και με πολύ λίγα οξέα.
–Τα σάπια φουντούκια, έδιναν το λάδι για τα λυχνάρια, που φώτιζαν το νοικοκυριό των χωρικών.
–Γέμισμα στρωμάτων Στα χωριά τα πρόχειρα στρώματά τους τα γέμιζαν με τα ξερά κάζια. Αυτά τα στρώματα τα ονόμαζαν ταλάσια και ήταν ιδιαιτέρως αναπαυτικά.
–Εκτός από τον καρπό της, η φουντουκιά ως δέντρο ήταν πολύτιμη και για το ξύλο της. Χρησίμευε για την κατασκευή βυτίων, κάδων και άλλων ξυλουργικών ειδών.
– Πλεκτά καλάθια
Από τα κλαριά της κατασκεύαζαν τα στεφάνια για τους κάδους και άλλα διάφορα είδη, όπως πλεκτά καλάθια.
– Βαφή Τα φύλλα και ο φλοιός της μετά από κατεργασία με άλλες χημικές ουσίες απέδιδαν κίτρινη βαφή.
Αντράχνα, ή Ανδράχλη
α) Αντράχλα κ. ανδράκλα, η κοινή ονομασία του φυτού πορτουλάκη ή λαχανηρά ή ολισθηρίς, αλλιώς κ. Γλιστρίδα.
Η Αντράκλα ή Γλυστρίδα είναι ένα φυτό που πολλαπλασιάζεται εύκολα και γρήγορα. Σταματάει την δίψα με δύο φυλλαράκια κάτω από την γλώσσα και κάνει καλό στον άνθρωπο στα ζώα και στα πουλιά. Έχει πολλά Ω3 φυτικού λιπαρού οξέος και καταπολεμά μέχρι και καρδιακά νοσήματα. Γνωστή από την αρχαιότητα που την χρησιμοποιούσαν για πάρα πολλές παθήσεις. Αρχίζοντας από την παιδική ηλικία που οι μητέρες την έδιναν σαν ορεκτικό στα παιδιά που δεν είχαν όρεξη. Συνεχίζοντας στους ανθρώπους με πέτρες στη χολή και στα νεφρά και τελειώνοντας σε ασθενείς με καρδιακά νοσήματα.
* Κατά μια εκδοχή έτσι λέγεται και το φυτό κουμάρια (Arbutus Unedo )
****ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ***
Φιλέρ’- Βοτρύδε & σταφύλε – Απίδ’ – Ροδόδαφνον -– Λεφτοκάρ’ – Αντράχνα, ή Ανδράχλη
**************************************************
– Φιλέρ’
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Φιλύρα
Ετυμολογία Φιλύρα < αρχαία ελληνική φιλύρα
Στην νεοελληνική αποδίδεται: Φλαμουριά ,Τίλιο
Σύνθετη ή συγγενής λέξη : Φυλίριον, φιλιρίτζα,φλαμούρ’,φλαμπούρ’
************************************
– – Βοτρύδε & σταφύλε
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : α) Βότρυς
β) Σταφυλή
Ετυμολογία Α) Βοτρύδιον < βότρυς < αρχαία ελληνική βότρυς < προελληνική
Β ) Σταφύλι < (κληρονομημένο) μεσαιωνική ελληνική σταφύλιον < αρχαία ελληνική σταφυλή + (κατάληξη υποκοριστικού) -ιον
Η λέξη αυτή είναι αβέβαιης ετυμολογίας και εικάζεται ότι πρόκειται για προελληνικό δάνειο στην ελληνική και συνδέεται με το θέμα σταφ- που βρίσκουμε στη λέξη ασταφίς=σταφίδα.
Άλλοι ετυμολογούν τη λέξη «σταφυλή» από τα «στέμφυλα»= η μάζα που προκύπτει από το πάτημα των σταφυλιών.
Στην νεοελληνική αποδίδεται: α= τσαμπί & β=σταφύλι + στέμφυλα = η μάζα που προκύπτει από το πάτημα των σταφυλιών.
Σύνθετη ή συγγενής λέξη : βοτρυοειδής βοτρυώδης βοτρυτιδα , βοτριδιν,βροτυρι,βροτυλιν
σταφίδα σταφυλή σταφυλικός αμπελοστάφυλο κρασοστάφυλο
******************
– Απίδ’ & αγράπ’
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Άπιον = Άπιον < α+πίπτω
Άγριο +α+πίπτω
Ετυμολογία Άπιον < α+πίπτω
αχλάς-αχλάδος (< αχράς-αχράδος) = άγρια ποικιλία απιδιού
αγράπ’ <(άγριον+άπιον) < Άγριο +α+πίπτω
Στην νεοελληνική αποδίδεται: Αχλάδι & Γκόρτσο
Σύνθετη ή συγγενής λέξη : απίδιν ή απίδ’ , το: το αχλάδι· απιδοζώμ’ ή απιδοζώμιν, απιδοτζίρ’: ξεραμένο στον ήλιο ή στο φούρνο αχλάδι.
************************************
-Ροδόδαφνον
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Δάφνη + Ρόδο
Ετυμολογία δαφνοκέρασος < δάφν(η) + -ο- + κέρασος < (μεταφραστικό δάνειο) νεολατινική laurocerasus
Στην νεοελληνική αποδίδεται: Δαφνοκέρασο
Σύνθετη ή συγγενής λέξη : Ροδανοό,Ροδάφινον ,ροδόσταγμα
************************************
– Λεφτοκάρ’
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Λεπτόν + κάρυον
Ετυμολογία Λεπτόν + κάρυον
Στην νεοελληνική αποδίδεται: Φουντούκι
Η λέξη φουντούκι προέρχεται από τη φράση ποντικόν κάρυον, δηλαδή καρύδι του Πόντου, ονομασία που προέκυψε εξαιτίας της καλλιέργειας της φουντουκιάς στον Πόντο τα αρχαία χρόνια.
Σύνθετη ή συγγενής λέξη : Λεπτοκάρυον , λεφτοκαρόπον , λεφτοκαράξυλον
************************************
– Αντράχνα, ή Ανδράχλη ή Πιρπιρίμια
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : ανδρός + άχνη
Ετυμολογία ανδρός + άχνη < αρχ. ανδράχλη < ανδράχνη, με ανομοίωση ή από συμφυρμό των αρχ. ουσ. ανδράχνη και ανδράχλη
Στην νεοελληνική αποδίδεται: Λαχανηρά ή ολισθηρίς, αλλιώς κ. Γλιστρίδα.
Σύνθετη ή συγγενής λέξη Άντρακλα ,αντράκλας ,άντραρος