Μάχαιρες στο Βίτσι: Οι Σκιές του Εμφυλίου στη Δυτική Μακεδονία.
Απώλειες και υλικές καταστροφές στη Δ. Μακεδονία 1940-1945.
Αθανάσιος Καλλιανιώτης.
Μέρος 6ο
Ποτέ δεν φανταζόταν ο Βασίλης Μάρκου από τη Μεσοποταμία Καστοριάς ότι θα έχανε τη ζωή του από μαχαίρι δεμένος σε καρέκλα πρώτα αυτός κι έπειτα ο γιος του την 25η Μαΐου του 1944 στον ορεινό οικισμό Βαψώρι (Ποιμενικόν),[1] έδρα αρχικά του Αποσπάσματος Βίτσι και μετέπειτα του 2/28 τάγματος της ΙΧ μεραρχίας του ΕΛΑΣ, συνήθη τόπο εκτελέσεων. Επίσης κι άλλοι 28 κρατούμενοι συμπατριώτες του με τον ίδιο τρόπο στο αυτό μέρος την ίδια μέρα[2] –θάφτηκαν σε ομαδικό τάφο πίσω από τον ενοριακό ναό του οικισμού. Επρόκειτο για άνδρες από τα χωριά Κολοκυνθού και Μεσοποταμία που είχαν αιχμαλωτιστεί από τον ΕΛΑΣ Βιτσίου οδεύοντας προς τους οικισμούς Πολυκέρασο και Βασιλειάδα.[3] Αν και κατονομάζεται ως δράστης των πρώτων φόνων Γραικομάνος δάσκαλος του ιδίου χωριού, ως συνήθως συμβαίνει, ομολόγησαν πως πήραν μέρος ελληνόφωνοι και πρόσφυγες[4] αντάρτες του ΕΛΑΣ.[5]
Ο λόγος που επιλέχτηκαν μαχαίρια κι όχι πυροβόλα όπλα για να αφαιρεθεί η ζωή των αιχμαλώτων ήταν ο τρόμος τον οποίο εφήρμοζαν εν πολλοίς ή ολίγοις οι παίκτες του δράματος Ιταλοί, Βούλγαροι, Γερμανοί, ΕΛΑΣ, ΣΝΟΦ, Αλβανοί Μπαλίστες, Γιουγκοσλάβοι Παρτιζάνοι και οι αυτοαποκαλούμενοι Ανεξάρτητοι Μακεδόνες.[6] Στη Δυτική Μακεδονία, ένα πολύχρωμο και πολύγλωσσο τοπίο που μόλις πριν από 30 χρόνια είχε κατοχυρωθεί στο ελληνικό κράτος. Με δυσδιάκριτες φορές περιπτώσεις συγκερασμών: αντάρτης στο προσφυγικό χωριό Άγιος Αντώνιος είχε δηλώσει σε Βρετανό σύνδεσμο ότι έμαθε μακεδονικά από τη μάνα, ελληνικά από τον πατέρα και αλβανικά από τους ταξιδιώτες που γύριζαν για δουλειά προπολεμικά. Βλάχικης καταγωγής ο ίδιος δήλωνε υπέρ των Ελλήνων αλλά χωρίς να επιδιώκει να ξεχωρίζει από τους άλλους.[7]
Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ στο Βαψώρι, στρατηγική θέση στα σύνορα Ελλάδας, Αλβανίας και Γιουγκοσλαβίας, διατηρούνταν στη ζωή μόνον όταν ο μουλαρόδρομος ως τον Πεντάλοφο Βοΐου, έδρα της Ο.Μ. Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, ήταν ανοιχτός για εφοδιασμό, επικοινωνίες κι έμπεδο. Κάθε ενδιάμεσα ευρισκόμενος κομιτατζής απειλούσε τους αντάρτες. Παρόμοια ανησυχία είχαν και οι Βρετανοί σύνδεσμοι. Αδιαφορούσε ο ΕΛΑΣ για τη γλώσσα, τη θρησκεία, την ιδεολογία, τα πολιτιστικά στοιχεία, το χρώμα, το φύλο ή οποιαδήποτε άλλη διαφορά στο Βαψώρι και στους γειτονικούς του οικισμούς. Κύριο μέληματά του ήταν πρώτα η επιβίωση και μετά η καθυπόταξη, οπότε κύριο καθήκον του ήταν η διατήρηση ανοιχτής της οδού. Όσοι την διέκοπταν έπρεπε να εξουδετερωθούν ηχηρά, όπως οι ειρημένοι δια μαχαίρας φονευθέντες Σλαβομακεδόνες κρατούμενοι. Δεν ήταν ούτε οι μόνοι ούτε οι πρώτοι ούτε οι τελευταίοι που εξεδήμησαν στο Βαψώρι. Ήδη είχαν νωρίτερα εκτελεστεί με σφαίρες άλλοι 15 άνδρες, ανάμεσά τους 2 χωροφύλακες, ένας κοινοτάρχης και 2 δάσκαλοι, πρόσφυγες, Αρβανίτες και Βλάχοι. Ακολούθησαν κατά μια πηγή εκτελέσεις 120 κομιτατζήδων των οικισμών Πολυκέρασος και Περικοπή, πάλι στο Βαψώρι[8] τον Αύγουστο του ιδίου έτους με μαχαίρια κι αυτοί,[9] αριθμός που κρίνεται από τον γράφοντα υπερβολικός.
Την έξαψη είχε πυροδοτήσει η μαζική προπαγανδιστική[10] άφιξη κι ένοπλη δράση εναντίον των Γερμανών Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων, η οποία δυσκόλευε τον ΕΛΑΣ ως προς τις πηγές πληροφοριών, την προστασία και τροφοδοσία όσο και την ΣΣΑ[11] που φρόντιζε για την σταθερότητα των συνόρων. Ήταν, ακόμη, μειωτικό για τον ΕΛΑΣ να μπαινοβγαίνουν οι παρτιζάνοι ελεύθερα στα οπλισμένα χωριά των κομιτατζήδων.[12]
Την θρυαλλίδα άναψε η λιποταξία μελών της διοίκησης του ΣΝΟΦ προς τους παρτιζάνους μια περίπου εβδομάδα πριν από τον σφαγιασμό,[13] πράξη που δυσκόλευε και το ΚΚΕ των μετόπισθεν που, παρόλο που θαύμαζε θεωρητικά το αντάρτικο της Γιουγκοσλαβίας,[14] απολάμβανε πρακτικά τη χρυσή αγκάλη των Βρετανών. Βγήκαν τότε τα μαχαίρια, όχι μόνον από ξένους στην περιοχή, ελληνόφωνους επί το πλείστον, αντάρτες του αποσπάσματος Βιτσίου του ΕΛΑΣ, αλλά κι από Σλαβομακεδόνες πιστούς. Δεν ήθελε και πολύ. Ορθά σημειωνόταν σε βρετανική πηγή ότι κάτω από το δέρμα οποιουδήποτε σχεδόν χωρικού αποκρύπτονταν ένας δολοφονικός υλισμός, ο οποίος υπό την πίεση ορισμένων συνθηκών αναδυόταν σε όλη του την γυμνή δυσείδεια.[15]
Στρατιωτικός διοικητής του εν λόγω μαχαιροφόρου τμήματος ήταν υπολοχαγός του πρώην Ελληνικού Στρατού, που όντας μέλος της ΠΑΟ προσχώρησε στον ΕΛΑΣ αφού είχε πρώτα συλληφθεί απ’ αυτόν. Καπετάνιος δικηγόρος, πρώην μέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ. Αμφότεροι μερικούς μήνες αργότερα ηγήθηκαν σε επιθέσεις της μονάδας τους εναντίον αντικομουνιστικών χωριών του οροπεδίου Κοζάνης όπου σημειώθηκαν εκατοντάδες βραδινές εκτελέσεις παραδοθέντων. Υπήρχε μάλλον κι εκεί το δεδικασμένο του Βαψωρίου με μια διαφορά: οι οπλίτες της Κοζάνης εξεδήμησαν από σφαίρες κι όχι από εγχειρίδια, προφανώς χάριν της ταχύτητας, της ευκολίας και λόγω της μαζικότητας των θυμάτων.
Ήταν πολλοί για να θανατωθούν μόνο με μαχαίρια.
ΕΑΜ/ΕΛΑΣ
Δυο μέρες πριν από τα Χριστούγεννα του 1942 αντάρτης του ΕΛΑΣ μέσα σε καφενείο της κωμόπολης Δεσκάτης αποτελείωσε με περίστροφο καθήμενο αγρότη που είχε πυροβολήσει δευτερόλεπτα νωρίτερα με αυτόματο σύντροφός του εγκαινιάζοντας σειρά φόνων Ελλήνων στη Δυτική Μακεδονία που ξεπερνούσαν κατά πολύ τους χίλιους -μη λησμονώντας παράλληλα οι δυο τους να πλήξουν θανάσιμα ξενοτοπίτη χωροφύλακα[16] που είχε προστρέξει στη σκηνή.
Η αφετηρία της αιματηρής οδού των ανταρτών της Θεσσαλίας στη δυτικομακεδονική γη διανθίστηκε μερικές ημέρες αργότερα, το νέο πια έτος, με την σύλληψη του πρόσφυγα προέδρου του χωριού Κιβωτός Γρεβενών, ο οποίος αφού οδηγήθηκε στον ορεινό οικισμό Αλατόπετρα, εκτελέστηκε από ομοϊδεάτες τους, τοπικούς αυτή τη φορά, κατόπιν ανταρτοδικείου.[17] Έτεροι φόνοι κοινοταρχών σηματοδοτούσαν την εξάρθρωση του κρατικού μηχανισμού προς όφελος μιας νέας εξουσίας, την οποία διόριζε το ΚΚΕ τοποθετώντας στη θέση τους πρόσωπα χωρίς αυτοδιοικητική πείρα ή αποτελούμενα από πρώην προέδρους και κοινοτικούς συμβούλους που εποφθαλμιούσαν θερμώς τη θέση. Παράλληλα, επιτρεπόταν η ύπαρξη των παλαιών κοινοταρχών για να μην κόπτονται τα οφέλη της Ελληνικής Πολιτείας.
Στον ίδιο οικισμό, την Κιβωτό, οι αντάρτες δεν παρέλειψαν εις επήκοον των χωρικών τα βασανιστήρια με φάλαγγα του διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου, φανερά επειδή ομιλούσε αντίθετα και κρυφίως διότι ο δάσκαλος είχε χρεωθεί με πολιτικό επηρεασμό των κατοίκων με αποτέλεσμα κανείς να μην ψηφίσει το ΚΚΕ στις τελευταίες, πριν από την Κατοχή, προπολεμικές εκλογές.[18]
Ακολούθησαν τοιαύτες πράξεις, χωρίς να εξαιρούνται οι θήλεις. Γυναίκα εκτελέστηκε μαζί με 6 άντρες από απόσπασμα του ΕΛΑΣ τον Φεβρουάριο του 1943 στο γήπεδο του Τσοτυλίου με τη μομφή συνεργασίας μάλλον με τους Ιταλούς. Πιο οικτρό τέλος είχε το επόμενο έτος η σύζυγος του κοινοτάρχη Πετρανών που απηχθείσα θανατώθηκε με πιστόλι από διμοιρίτη των ανταρτών σε παραποτάμιο του Αλιάκμονα δάσος, αφού πρώτα ξεγυμνώθηκε, μάλλον για την ανέγγιχτη λήψη των ρούχων της -τον άντρα της φόνευσαν την ίδια στιγμή δεμένο σε δέντρο με μαχαιριές.[19]
Σε ατομικούς φόνους κι εκτελέσεις Ελλήνων, ανδρών κυρίως αλλά και γυναικών, είχε προχωρήσει εξ αρχής το ΕΑΜ στην ανταρτοκρατούμενη περιοχή είτε επί τόπου έπειτα από ανταρτοδικεία είτε κρατώντας τους ως ομήρους σε οικοδομήματα ορεινών οικισμών. Επίσημο επαναστατικό δικαστήριο και φυλακή λειτουργούσαν το 1944 στην κωμόπολη Πεντάλοφος Βοΐου, όπου έδραζε και η ΣΣΑ, για την εικόνα της νομιμότητας. Εκεί αντεπαναστάτες Έλληνες, κάποτε και κομιτατζήδες, εκτελούνταν στη θέση Καστανιές.
Ατομικούς φόνους διέπρατταν και ολιγομελείς ομάδες του ΕΛΑΣ που δρούσαν τα βράδια στη γερμανοκρατούμενη περιοχή και παραλλήλως η ΟΠΛΑ, η μυστική αστυνομία του ΚΚΕ. Τον Μάρτιο του 1944 στον ορεινό οικισμό Παλιάλωνα, σήμερα Φρούριο, Σερβίων πυροβολήθηκαν 17 απαχθέντες άνδρες της κωμοπόλεως Βελβενδού, ανάμεσά τους ο ιατρός πρόεδρος, ο γραμματέας, κοινοτικοί σύμβουλοι, δάσκαλος, αγροφύλακας και τέσσερις έμποροι. Η ως τότε διοικητική και οικονομική ελίτ του Βελβενδού είχε απορφανιστεί. Τι ακριβώς συνέβη στην έδρα της Π.Ε. του ΚΚΕ Σερβίων όσοι γνώριζαν το αποσιώπησαν, όχι όμως οι χωρικοί του οικισμού που έθαψαν τις σωρούς. Σε μιαν άλλη περίπτωση, ΟΠΛΑ της διπλανής Π.Ε. εκτέλεσε 8 απαχθέντες άνδρες της Εορδαίας, ανάμεσά τους δύο δάσκαλοι κι ένας ιερέας, σε χαράδρα του ορεινού οικισμού Ερμακιά τον Σεπτέμβριο του 1944 -κατά μια πηγή ο ιερωμένος είχε διαμελιστεί και πυρποληθεί.[20]
| φονευθέντες από το ΣΝΟΦ 1943-44 | |||
| άνδρες | γυναίκες | ||
| σε Καστοριά | 24 | 2 | 26 |
| σε Φλώρινα | 8 | 1 | 9 |
| 32 | 3 | 35 | |
| φονευθέντες από ομάδες κρούσης & γκρούπες 1943-45 | |
| ομάδες κρούσης Σερβίων | 18 |
| γκρούπα Φλώρινας | 1 |
| 19 | |
| φονευθέντες από την ΟΠΛΑ 1944 | |||
| άνδρες | γυναίκες | ||
| Εορδαία | 18 | 18 | |
| Κοζάνη | 2 | 1 | 3 |
| Φλώρινα | 1 | 1 | |
| 21 | 1 | 22 | |
Στο οροπέδιο της Ελίμειας αμέσως μετά τη φυγή των Γερμανών τον Νοέμβριο του 1944 ακολούθησαν εκατοντάδες μαζικές εκτελέσεις εθνικιστών προσφυγικής καταγωγής, ενόπλων στην πλειονότητά τους, που είχαν αιχμαλωτιστεί έπειτα από μάχες ή παραδοθεί αυτοβούλως χωρίς καμία τουφεκιά. Πρώτος γνώρισε την φθινοπωρινή νυκτερινή βία ο οικισμός Πετρανά, προάστιο σχεδόν της Κοζάνης, όπου είχαν καταφύγει αντικομουνιστές οπλίτες -εκεί εκτελέστηκαν 89 άνδρες και μία γυναίκα. Ακολούθησαν αντίστοιχες στα χωριά Λεύκαρα 76, στην Οινόη 95 και στα Ίμερα 85 άνδρες και μία γυναίκα. Οι εκτελεστές ανήκαν σε μονάδες του 53 Σ. ΕΛΑΣ Γρεβενών και 28ου Σ. ΕΛΑΣ Εορδαίας, Καστοριάς και Φλωρίνης, καθώς τα τοπικά τμήματα έλειπαν στα σύνορα με την Γιουγκοσλαβία ίσως από άνωθεν υπολογισμούς για να μην παρευρίσκονται ώστε να λυπηθούν τους ανθρώπους με τους οποίους συγχρωτίζονταν επί δύο και πλέον δεκαετίες.
Χάρτης της επαρχίας Κοζάνης. Με κόκκινο αποτυπώνεται ανάλογα με το μέγεθος ο αριθμός των φονευθέντων από το ΕΑΜ/ΚΚΕ ανεξαρτήτως τόπου καταγωγής, ενώ με κυανό οι φονευθέντες εκάστου τόπου. Τα θύματα της κόκκινης βίας στην ίδια περιοχή λογίζονται περισσότερα από τα καταγεγραμμένα λεπτομερώς εδώ 609.[21]
Η πλειονότητα των ανωτέρω εκτελεσθέντων του Νοεμβρίου 1944 ήταν απλοί χωρικοί, ορισμένοι όμως απ’ αυτούς διέθεταν κρατικά αξιώματα όπως κοινοτάρχες, γραμματείς ή αγροφύλακες. Είχαν δε οι νεότεροι πολεμήσει στην Αλβανία το 1940-41 και στη μάχη του Φαρδυκάμπου το 1943 κατά των Ιταλών ως μέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ ή, ορισμένοι, και του ΕΛΑΣ. Σε υψηλότερα κλιμάκια της ιεραρχίας των εθνικιστών έστεκαν άλλοι που γνώρισαν την ίδια τύχη, συλληφθέντες μετά από μάχες με τον ΕΛΑΣ ή χωρίς αυτές στις περιοχές Βοΐου και Καστοριάς. Ανάμεσά τους δύο ταγματάρχες, ένας υπολοχαγός, ένας ανθυπολοχαγός, υπαξιωματικοί σταθμών Χωροφυλακής, ένας εργοδηγός της Μηχανικής Υπηρεσία Κοινοτήτων κι ένας πολιτικός μηχανικός. Οι ειρημένοι υπήρξαν μέλη της ΥΒΕ κι αντάρτες της ΕΚΑ πριν αναλάβουν διοικητές τμημάτων του ΕΛΑΣ και είχαν πολεμήσει τους Ιταλούς στην Αλβανία το 1940 και την άνοιξη του 1943 πάλι
| φονευθέντες σε σαμποτάζ από τον ΕΛΑΣ 1944 | |
| σιδηροδρομικοί | 2 |
| 2 | |
Ο ΕΛΑΣ ποτέ δεν αμελούσε να κτυπήσει τον ξενόφωνο εχθρό χωρίς να λογαριάζει τα αντίποινα, γι’ αυτό και απολάμβανε την υποστήριξη των Βρετανών κατά 70%, ενώ το κέντρο και η Δεξιά το υπόλοιπο ποσοστό σύμφωνα με την μυστική παραστρατιωτική υπηρεσία SOE.[22] Όμως περισσότερο πολεμούσε όσους ντόπιους δεν έσκυβαν στις προσταγές του. Πόσα μόνιμα μέλη του έπεσαν σε κατά μέτωπον μάχες με τους Γερμανούς καθώς τακτική του ΕΛΑΣ ήταν οι ενέδρες τις οποίες ακολουθούσε φυγή όταν άρχιζαν τα εχθρικά πυρά;. Ίσως μόνο 12 άνδρες στην Καλαμιά Κοζάνης όταν ξημερώνοντας επιτέθηκαν εναντίον γερμανικής επισταθμίας. Βαριές απώλειες όμως είχαν από Γερμανούς πάλι στα Λιβερά Κοζάνης τον Φεβρουάριο του 1944 όταν κυκλώθηκαν χωρίς να έχουν λάβει μέτρα ασφαλείας. Εκεί εξαρθρώθηκε σχεδόν ολόκληρη η ηγεσία του Δυτικομακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ και τουλάχιστον 26 αντάρτες. Οι υπόλοιποι, οι περισσότεροι, εφονεύθησαν καταδιωκόμενοι σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών στη βόρεια Πίνδο το καλοκαίρι του 1944.
| φονευθέντες άνδρες της ISLD από τον ΕΛΑΣ 1943 |
| Ανδρέας Βασιλειάδης 1 |
| 1 |
Λίγα μόνον θύματα είχε ο ΕΛΑΣ σε μάχες εναντίον του ΕΔΕΣ τον χειμώνα του 1944-45. Εφονεύθησαν στην Ήπειρο 24 άρρενες εξ ων 2 έφηβες κι ο 24χρονος Εβραίος Ιακώβ Ρούσο από την Καστοριά στη γέφυρα της Πλάκας λίγο νωρίτερα, την 5η Ιανουαρίου 1944.
Η πλειονότητα των μελών του ΕΛΑΣ, μονίμου και εφεδρικού, αν θεωρηθούν ως αντάρτες οι χωρικοί που επιστρατεύονταν αναγκαστικά υπέρ αυτού, έπεσαν επιτιθέμενοι σε οπλισμένα χωριά Εορδαίας και Κοζάνης στις αρχές του 1994 και ιδίως το φθινόπωρο του ιδίου έτους. Οι περισσότεροι αριθμητικά, 23 είναι καταγεγραμμένοι σε ληξιαρχεία της περιοχής όχι πάντα με ακριβή αιτιολογία,[23] εφονεύθησαν κατά την επίθεση εναντίον του αντικομουνιστικού οικισμού Βαθύλακκος Κοζάνης την 4η Οκτωβρίου 1944 έχοντας αρκετές δεκάδες τραυματίες.[24] Ήταν βαρύτατη η ήττα καθώς οι οπλίτες είχαν οχυρωθεί καλύτερα έχοντας εμπειρία από προηγούμενη επίθεση κι έπειτα για να προσεγγίσουν το χωριό έπρεπε να διαπεράσουν χαράδρα με τους αμυνόμενους να περιμένουν πανέτοιμοι πίσω από μαντρότοιχους του μαχαλά Κιτσελέρ. Τον επόμενο μήνα ο ΕΛΑΣ εναντίον των Πετρανών έχασε άλλους 22 άνδρες, αλλά μάλλον τα θύματα εδώ ήταν περισσότερα, διότι οι επιτιθέμενοι δεν ανήκαν σε μονάδες της περιοχής ώστε να μετρηθούν αποτελεσματικά. Είχα προσέλθει όπως ήδη ειπώθηκε από άλλους τόπους.
Οι απώλειες των ανταρτών εκ μέρους των αντικομουνιστών χωριών ήταν σοβαρότατες επί Κατοχής, ουσιαστικά κατά τον κατοχικό Εμφύλιο Πόλεμο 1943-1944: 211 καταγεγραμμένοι κατ΄ όνομα και κατά τόπον[25] άνδρες του μονίμου ή εφεδρικού ΕΛΑΣ. Φυσικά τα θύματα περισσότεροι και ορισμένοι ή και αρκετοί ίσως από αυτούς είχαν δηλωθεί ως φονευθέντες από Γερμανούς ή και χωρίς αναφορά θυτών.
| φονευθέντες Ελασίτες κι Ελασίτισσες από | |||||
| άνδρες | έφηβοι | έφηβες | |||
| Ιταλούς | 1943 | 1 | 1 | ||
| Γερμανούς | 1943 | 42 | 2 | 44 | |
| 1944 | 184 | 14 | 198 | ||
| ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ | 1943 | εκτελέσεις 7 | 7 | ||
| σε μάχες 8 (οι 5 Δυτ. Μακ.) | 8 | ||||
| Κομιτατζήδες | 1943 | 3 | 3 | ||
| 1944 | 24 (2 Ρώσοι) | 24 | |||
| ΕΕΣ | 1944 | 221 (16 εκτός Δυτ. Μακ.) | 3 | 224 | |
| ΕΔΕΣ | 1943 | 3 (σε Ήπειρο) | 3 | ||
| 1944 | 18 (σε Ήπειρο) | 2 | 20 | ||
| 1945 | 2 | 2 | |||
| ατύχημα | 1944 | 1 (εκτός Δυτ. Μακ.) | 1 | ||
| αυτοκτονία | 1 | 1 | |||
| 513 | 18 | 5 | 536 | ||
Σε αντίθεση με τον ΕΛΑΣ η ΥΒΕ/ΕΚΑ δίσταζε μπροστά στους φόνους. Σε μια όμως περίπτωση διαφημίστηκε, στις εκτελέσεις 3 αιχμαλώτων στελεχών του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ και 4 συνοδών τους στο διάσελο Σκάφης-Ιμέρων τον Απρίλιο του 1943. Επρόκειτο για αντίποινα των φονευθέντων μονίμων αξιωματικών της στη Βουχωρίνα Βοΐου ελάχιστες ημέρες νωρίτερα.
Αν σπάνιζαν οι επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον Γερμανών και Ιταλών, κατά κομιτατζήδων και αντικομουνιστικών χωρικών ήταν αρκετά πλούσιες. Λογίζονται σε αρκετές δεκάδες, αν όχι εκατοντάδες, οι νυκτερινές καταδρομές τους. Τουλάχιστον 19 αντάρτες του ΕΛΑΣ, και του παρακλαδιού του, του ΣΝΟΦ, εφονεύθησαν σε επιθέσεις εξοπλισμένων από Ιταλούς, Γερμανούς και Βουλγάρους χωριών της Καστοριάς και της Φλωρίνης.[26] Από την πλευρά τους οι κομιτατζήδες είχαν λιγότερα θύματα, ίσως επειδή οι πολιτικοί του ΚΚΕ απεύχονταν τις συγκρούσεις προσπαθώντας να πάρουν με το μέρος τους τούς Σλαβομακεδόνες.
Πιο θανατηφόροι από τους κομιτατζήδες και τους αντικομουνιστές οπλίτες κατά των ανταρτών αποδείχθηκαν οι Γερμανοί, οι οποίοι προκάλεσαν 320 απώλειες σε μάχες ή συμπλοκές στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, εξ ων έναν Ιταλό αντάρτη ονόματι Νορμάντο,[27] 2 Εβραίους, τον Ελί Δαυίδ και Σερρόρ Χαΐμ[28] και 14 Ρώσους.[29] Τουλάχιστον 53 αντάρτες, έχασαν τη ζωή τους κατά την θερινή εκκαθαριστική επιχείρηση των Γερμανών στη Βόρεια Πίνδο το 1944, όλοι τους σχεδόν σε απέλπιδα φυγή ή απηνώς καταδιωκόμενοι, ενώ νωρίτερα είχαν φονευθεί τον χειμώνα του ιδίου έτους σε κυκλωτική επίθεση στα χωριά Λιβερά-Σιδερά Κοζάνης 53 αντάρτες κι 8 στελέχη του ΚΚΕ.
ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ
Η μυστική οργάνωση ΥΒΕ γεννήθηκε σχεδόν αμέσως μετά την εγκαθίδρυση των Γερμανών στην Δυτική και Κεντρική Μακεδονία και των Βουλγάρων στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη από αξιωματικούς του Ελληνικού Στρατού, ανώτερους αξιωματούχους της κρατικής μηχανής, εύπορους πολίτες και ιερωμένους της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Κύριο καθήκον της η αντιμετώπιση Βουλγάρων, βουλγαριζόντων και ρουμανιζόντων. Κινούνταν κυρίως στη γερμανοκρατούμενη περιοχή, διότι στην αντίστοιχη ιταλοκρατούμενη οι αξιωματικοί ήταν ανεπιθύμητοι αφού είχαν νωρίτερα πολεμήσει νικηφόρα τους Ιταλούς. Πρωτοστατούσε στην διαφυγή Συμμάχων που είχαν απομείνει στη Μακεδονία και φρόντιζε να εντάσσει ως μέλη της χωροφύλακες και χωρικούς πιστούς στις πρώην κυβερνήσεις.
Τα ένοπλα τμήματά της φανερώθηκαν αρχάς 1943 με την επωνυμία ΕΚΑ τη ηγεσία αξιωματικών του Στρατού, διοικητών χωροφυλακής, εμπόρων και τοπικών οπλαρχηγών –αρκετοί από τους τελευταίους, προσφυγικής καταγωγής σχεδόν όλοι τους, είχαν διατελέσει καπεταναίοι σωμάτων στην Μικρά Ασία εναντίον των Τούρκων. ΜΕ την εμφάνισή της ήρθε σε προστριβές με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και η πρώτη ανοιχτή αιματηρή σύγκρουση έλαβε χώραν στον οικισμό Αυγερινός του Βοΐου την 7η Απριλίου 1943 όπου αμυνόμενη η ΥΒΕ/ΕΚΑ έχασε 5 αντάρτες της, ενώ οι ελασίτες είχαν 2 μόνον θύματα. Η τελευταία μάχη μεταξύ τους εκτυλίχτηκε την 23η του ιδίου μηνός στα ορεινά της Κλεισούρας Φλωρίνης όπου εφονεύθη 36χρονος αντάρτης της ΥΒΕ/ΕΚΑ, γεννηθείς στη Σεβάστεια αλλά κάτοικος Βασιλειάδας Καστοριάς.[30]
| φονευθέντες αντάρτες και πολίτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ από τον ΕΛΑΣ 1943 | |
| έφεδροι αξιωματικοί σε μάχες | 1 |
| αντάρτες σε μάχες | 5 |
| αξιωματικοί του Στρατού έπειτα από εκτελέσεις | 6 |
| αξιωματικοί και μέλη Χωροφυλακής έπειτα από εκτελέσεις | 17 |
| πολίτες μέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ έπειτα από ξυλοδαρμούς | 1 |
| πολίτες μέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ έπειτα από εκτελέσεις | 16 |
| αντάρτες σε ατυχήματα | 1 |
| εσωτερικές διαμάχες | 2 |
| 59 | |
| φονευθέντες αντάρτες της ΠΑΟ από τον ΕΛΑΣ 1943-1944 | |
| έφεδροι αξιωματικοί σε μάχες | 1 |
| αντάρτες σε μάχες | 5 |
| αντάρτες σε ατυχήματα | 1 |
| εσωτερικές διαμάχες | 2 |
Ενδιαμέσως έλαβαν χώραν κι αργότερα ακολούθησαν αμείλικτες διώξεις εκ μέρους του ΕΛΑΣ, κατόπιν βραδινών συνήθως συλλήψεων στελεχών της κι απορφανίστηκε. Οδηγηθέντες σε εκτελεστικά αποσπάσματα εξεδήμησαν νωρίς ομαδικά 5 άνδρες της στη Βουχωρίνα Βοΐου κι ατομικά σε άλλα μέρη κατόπιν ή μη βασανιστηρίων. Ίσως άξια επισήμανσης είναι η θανάτωση τριών ανδρών: του 59χρονου μεγαλοκτηματία Ζήση Τακαντζιά από το Βογατσικό Καστοριάς τον Απρίλιο του 1944.[31] Σύμφωνα με την αιτιολόγηση του ΚΚΕ: ο ειρημένος κατέδιδε κομμουνιστές το 1932. Επίσης κατηγορήθηκε επίσης κι οργανωτής της ΠΑΟ,[32] η οποία όμως είχε μήνες νωρίτερα διαλυθεί. Ακόμη, ως γερμανόφιλος μέχρι μυελού οστέων πρόδωσε τα αντάρτικα σπίτια που τα έκαψαν οι Γερμανοί. Όμως τα σπίτια των ανταρτών οι Γερμανοί τα γνώριζαν από καταστάσεις που ζητούσαν από κάθε κοινότητα, οι οποίες ανέφεραν ποιος έλειπε από κάθε χωριό και γιατί, οπότε σε οποιονδήποτε απευθύνονταν θα τα έδειχνε, αν ήθελε να ζήσει. Και μάλλον όλοι οι παρόντες ήθελαν. Ο Τακαντζιάς θανατώθηκε δια ξυλοδαρμού στο διπλανό χωριό Κωσταράζι. Σύμφωνα με συνέντευξη αυτόπτη μάρτυρα:[33]
Τους φέρνουν στο χωριό και τους τραβούν ένα ξύλο , πιο μπροστά από το τη Μεγάλη Εβδομάδα ήτανε. Ξύλο πολύ. Ένας πέθανε , ένας Τακαντζιάς. Από το ξύλο…. Στο σχολείο μέσα. Και πήγαιναν από μία βρύση που περνούσε έξω από το σχολείο , που είχε νερό , βγήκαν με τα τενεκεδάκια αυτά , με τις κονσέρβες και έπαιρναν νερό , και τους έριχναν νερό να συνέλθουν. Τους έριχναν νερό οι αντάρτες εκεί , συνέρχονταν λίγο , άντε πάλι άιντε πάλι ξύλο. Το μεσημέρι πάλι ξύλο.[34]
Επιπροσθέτως αναφέρεται σε ιστορικό κείμενο για το Βογατσικό αλλά χωρίς ονόματα:
Υπήρχαν πολλοί εθνικιστές , φιλοβασιλικοί και αντικομμουνιστές οι οποίοι υπέστησαν άγριους ξυλοδαρμούς από τους αντάρτες…Πολλοί από αυτούς έβγαιναν κουφοί , σακατεμένοι , και μισοπεθαμένοι μετά τις εξαντλητικές ανακρίσεις που γίνονταν στα μικρά δωμάτια της ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στον Πεντάλοφο.[35]
Ο Τακαντζιάς ήταν ένας από αυτούς που δεν βγήκε ζωντανός από τα μικρά δωμάτια. Προφανώς ανήκε στην αντίδραση καθώς δεν συμφωνούσε με το ΕΑΜ. Υπήρχε όμως μια άλλη διάσταση πίσω από την φανερή κι εδώ έχουν σοβαρότατη αξία κείμενα που εκδίδονται στην επαρχία και δεν τα γνωρίζουν ή τα αγνοούν αστοί ερευνητές: άνδρας ονόματι Ανδρέας Τακαντζιάς ήταν αγγελιοφόρος των Μακεδονομάχων στις αρχές του 1905,[36] λογικά ο πατέρας του Ζήση, και χωρίτες του Βογατσικού είχαν λάβει μέρος σε αιματηρή[37] καταδρομή Ελλήνων ανταρτών εναντίον του οικισμού Ζαγορίτσανη (Βασιλειάδα) Καστοριάς το 1905.[38] Η Ζαγορίτσανη ήταν προπύργιο των κομιτατζήδων στο παρελθόν αλλά και επί Κατοχής.
Ο άγριος φόνος του Τακαντζιά σηματοδοτούσε τη φιλική στάση του ΚΚΕ προς τους Σλαβομακεδόνες.
Είχαν όμως προηγηθεί στην ίδια περιοχή άλλοι δύο φόνοι[39] για το ίδιο ζήτημα, του 64χρονου οπλαρχηγού Α΄ τάξεως στον Μακεδονικό Αγώνα[40] Στεφάνου Γρηγορίου με λιθοβολισμό[41] και του 22χρονου εύελπι/ανθυπασπιστή υιού του Επαμεινώνδα[42] λίγο αργότερα στο Σισάνι Βοΐου.[43]
Το καλοκαίρι του 1943 κατόπιν μεσολαβήσεως των Βρετανών η ΥΒΕ/ΕΚΑ απέταξε τον στενό μακεδονικό μανδύα της και μετετράπη σε ευρείας αποδοχής οργάνωση με το προσωνύμιο ΠΑΟ. Δεν πρόλαβε όμως να συγκρουστεί με τους κομουνιστές αντάρτες, διότι οι τελευταίοι είχαν αποσυρθεί στην Πίνδο. Όταν όμως παραδόθηκαν οι Ιταλοί τον Σεπτέμβριο του 1943 κι εξοπλίστηκε πλήρως ο ΕΛΑΣ, γνώρισε απηνή δίωξη με αποτέλεσμα να διαφύγει προς τη Θεσσαλονίκη όπου διαλύθηκε.
Πόσοι θεωρούμενοι ως μέλη της ΠΑΟ φονεύτηκαν από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είναι δύσκολο να ευρεθεί, διότι οι δεύτεροι κατηγορούσαν ως παοτζή κάθε αντίπαλό τους. Ίσως αν δεν είχε καταδιωχτεί η ΠΑΟ, θα είχε συγκρουστεί με τους Γερμανούς, πράξη κάπως δύσκολη διότι δεν διέθετε μετόπισθεν τα βουνά όπως ο ΕΛΑΣ ούτε και θρασύ επιθετικό πνεύμα. Ο Ελληνικός Στρατός[44] της, όπως ονόμαζε τους ενόπλους της, εξεδήμησε πριν καν ενηλικιωθεί.
[1] Internet archive WayBack Machine, 16, αρ. 15, 16, 22 Aug 2018, https://web.archive.org/web/20180822113802/http://vmro.snimka.bg/other/nerazpoznati-komiti.576382.26658356.big
[2] Ληξιαρχείο Μεσοποταμίας, ΛΠΘ 1946-1951 και Ειρηνοδικείο Φλώρινας, Πολιτικαί εκθέσεις και πράξεις, τ. Γ΄: 141-240 1945, αρ.146/1-6-1945
[3] KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/3, Messages -Vitsi Detachment, Απόσπασμα Βίτσι προς ΙΧ ΜΕΡΑΡΧΊΑ, αρ. 1/0/5, Λυτρίδης –Γιαννούλης ώρα 17.20 /27.5.44, ασυρματογράφημα
[4] KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. Op Report, Appendix A details of atrocities, , General report
[5] Evans Tom, With SOE in Greece: The wartime experiences of Captain Pat Evans, Pen & Sword Military, South Yorkshire England 2018, σ. 68
[6] KCLMA, GB99, Evans, box 1 ό.π. και Evans Tom, ό.π., σ. 66
[7] PRO, FO 286 /1159, σ. 4, Aναφορά για το κίνημα Ελεύθερης Μακεδονίας στην περιοχή Φλώρινας 1944 από τον λοχαγό Π. Έβανς, μυστικό, Αθήνα 1/12/1944
[8] Ληξιαρχείο Φλωρίνης, ΛΠΘ 101, 102/1945 και 126/1946. Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠ Φλωρίνης , 27/Φ1 αρ. 17/19/1/1946
[9] Evans Tom, With SOE in Greece, σ. 68
[10] Ακαδημία Αθηνών, RPO, HS 5/356 [145, 162], Boodle 273, 25.4.44, σ.3, τηλεγραφήματα, πολύ μυστικό, 7261c από 1/5/1944, Boodle 294, 3/5/1944, σ.3 , τηλεγραφήματα, πολύ μυστικό, 7292α από 6/5/1944
[11] KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/2/1-26 Operations, σ. 17-18, Έβανς προς διοικητή παρτιζάνων στο χώρο Τριβούνου –Κορυφής 30/4/44, I Diary of Peter Kite
[12] KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/1-6 Reports, Introductory report on sub –area Vitsi, Pentalofon 7/8/1944, σ. 5
[13] Εγκέισκα Μακεντόνια βο νομπ, τ. Α΄, Αρχίβ να Μακεντόνια, Σκόπια 1971, σ. 414, ΚΚΕ, Δυτικομακεδονικό Γραφείο προς σύντροφον Αμπάς, Κομησάριον των Μακεδονικών τμημάτων του Γιουγκοσλαυΐκού Απελευθερωτικού Στρατού, Κάπου 24 Μαΐου 1944, Τάσος Κουτουρέλης
[14] Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 121
[15] PRO, FO 286 /1159, Aναφορά για το κίνημα Ελεύθερης Μακεδονίας στην περιοχή Φλώρινας 1944 από τον λοχαγό Π. Έβανς, μυστικό, Αθήνα 1/12/44, σ. 8
[16] Πρωτοδικείο Γρεβενών ( ΠΓ), Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών, βούλευμα 246/29-5-1946 και 16/11-2-1947
[17] ΠΚ, ό.π., βούλευμα 242/27-5-1946
[18] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία , ό.π., σ. 204-205
[19] ΙΣΑΚ, Κ. συνέντευξη σε χωριό της επαρχίας Ελίμειας 1994
[20] Βοβολίνης Κωνσταντίνος, Η Εκκλησία εις τον αγώνα της Ελευθερίας, Κλεισιούνης, Αθήναι 1952, σ. 315
[21] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Φονευθέντες από το ΕΑΜ/ΚΚΕ στην επαρχία Κοζάνης 1943-1945: γραφιστικές απεικονίσεις, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1570
[22] Ακαδημία Αθηνών., RPO, HS 5/215 [00110-1], SOE Policy Committee, SOE activities in Greece, memorandum by Head o SOE, most secret, SOPWE (43) 7/8-4-1943
[23] Ενδεικτικά: Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου, ΛΠΘ 14/1945 κι εξής
[24] ΙΣΑΚ, Τ. Α., αντάρτης ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Καισαρειά στις 27/4/2002
[25] Ενδεικτικά: Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου ΛΠΘ 56/1945 και Ληξιαρχείο Κοζάνης ΛΠΘ 38/1945
[26] Ενδεικτικά: Δάγκας -Καμαρούδης, ό.π., σ. 69
[27] Ζιώγας Αθανάσιος, Η εθνική αντίσταση στη Φλώρινα-Καστοριά 1941-1944, Εντός, Αθήνα 2016, σ. 212
[28] Μπενβενίστε Ρίκα, Αυτοί που επέζησαν. Αντίσταση, Εκτόπιση, Επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940, σ.443
[29] Πετρίδης Γεώργιος, «Στοιχεία από το κίνημα Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Πτολεμαΐδας», Εθνική Αντίσταση, 75 (1992) 70 -75, σ. 75
[30] Ληξιαρχείο Βασιλειάδας, ΛΠΘ 7/1949
[31] Ληξιαρχείο Βογατσικού, ΛΠΘ 41/1946
[32] ΑΣΚΙ, 415, Φ.23/8/46, Π.Ε. Καστοριάς προς ΜΓ 8/5/1944
[33] ΚΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων κατά την διάρκειαν της Κατοχής κατοίκων Νομού Καστορίας, Δ.Χ. Καστορίας προς ΓΔΔΜ, α.π.45/3/7ζ, Καστορία 13.10.1945, αρ. 209 και Μπλιάγκα Πόλυ, Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΒΟΓΑΤΣΙΚΟ 1943, 26/4/2016, https://hzoistovogatsiko.blogspot.com/2016/04/1943.html
[34] Παπαϊωάννου Μαρία, Συνέντευξη Αθανάσιου Σιάσιου, 29/03/2022, https://kostaraziorg.wordpress.com/%CE%BC%CE%B1%CF%81%CF%84%CF%85%CF%81%CE%AF%CE%B5%CF%82-2/
[35] Μπλιάγκα Πόλυ, Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΒΟΓΑΤΣΙΚΟ 1943, ό.π.
[36] Μπέντας Κωνσταντίνος, Ιστορικά Βογατσικού , Τύποις Κων. Στ. Δούκη, Εν Καστορία 1952, σ. 19-20
[37] Livanios Dimitris, ‘Conquering the souls’: nationalism and Greek guerrilla warfare in Ottoman Macedonia, 1904-1908, https://t.ly/EiZwN, σ. 217
[38] Μπέντας, Ιστορικά Βογατσικού , ό.π.
[39] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/1, Other Greek partisan documents –post war correspondence, φυλλάδιο 12 σελίδων της ΠΑΟ
[40] Τσάμης Παύλος, «Ο μεγάλος Μοναστηριώτης», Αριστοτέλης 99 (1973) 3-14
[41] Ληξιαρχείο Φλώρινας, ΛΠΘ 99/1945 και 100/1945. Επίσης ΔΒΘ, Απογευματινή [Θεσσαλονίκης] (6/5/1943) 1
[42] ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/Δ/9
[43] ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος [Φλωρίνης] 1019 (1-3-1946) 1-2 και Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία , ό.π. , σ. 274-275
[44] ΙΣΑΚ, Εθνική Φωνή, Όργανο Συντονισμού του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνος (Π.Α.Ο.). 9 (10 Οκτωβρίου 1943) 1
