Για να έχουν νόημα οι επέτειοι, οφείλουμε να γνωρίζουμε το περιεχόμενο και τους συμβολισμούς των γεγονότων, που αυτές αναδεικνύουν και τιμούν ως ορόσημα. Με αφορμή τα 200 χρόνια της Επανάστασης, ξεκινήσαμε έναν (ανα)στοχασμό πάνω σε ζητήματα, που αφορούν την ιδιοπροσωπεία, δηλαδή την ταυτότητα του νέο-ελληνικού έθνους. Στο πρώτο μας σημείωμα «200 χρόνια μεταξύ Ανατολής και Δύσης» καταθέσαμε ορισμένες σκέψεις για το πολυσυζητημένο ζήτημα της νεο-ελληνικής ταυτότητας. Το δεύτερο, με τίτλο «Γαλλική Επανάσταση και Ελληνικό Έθνος», προσεγγίζει τα κίνητρα και τα χαρακτηριστικά της ελληνικής Επανάστασης και την επίδραση που είχε πάνω της η Μητέρα των Επαναστάσεων. Το παρόν (3ο) κείμενο συνθέτει το περιεχόμενο των προηγούμενων και αναφέρεται σε ένα πρόσωπο κλειδί για την Επανάσταση, που η συμβολή του δεν έχει αναγνωριστεί όσο της άξιζε.
Ο Ρήγας αποτελεί ιδιαίτερη και εξέχουσα προσωπικότητα του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Υπήρξε διανοούμενος και λόγιος. Συνδέθηκε και εμπνεύστηκε από τα προοδευτικά πνευματικά ρεύματα της εποχής του και σαφώς της Γαλλίας. Πέρα όμως από λόγιο και διαφωτιστή αποτέλεσε έναν σημαντικό και πρωτοπόρο επαναστάτη. Εκτός από διανοούμενος, ο Ρήγας υπήρξε ένας διανοητής, ο οποίος οραματίστηκε μια νέα κοινωνική και πολιτική κατάσταση για την πολύπαθη περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής. Ο οραματισμός του δεν έμεινε σε θεωρητικό επίπεδο. Προχώρησε στην κατάρτιση ενός σοβαρού και πολύ προχωρημένου για την εποχή του επαναστατικού-πολιτικού προγράμματος και τη συγκρότηση ενός επαναστατικού πυρήνα, πολύ πριν την Φιλική Εταιρεία.
Το θεωρητικό και έμπρακτο εγχείρημα του Ρήγα και των συντρόφων του πνίγηκε εν τη γεννέσει του. Δεν παύει όμως να είναι πρωτοπόρο και πρωτοποριακό, τόσο που σε ένα βαθμό παραμένει επίκαιρο, ακόμη και 200 χρόνια μετά την Επανάσταση του 1821, την οποίας αποτέλεσε πρόδρομο. Ακόμη και αν τελικά η Επανάσταση επικράτησε σε ένα περιορισμένο χώρο και το αποτέλεσμα της δεν ήταν ούτε ποσοτικά, ούτε -κυρίως- ποιοτικά αυτό που οραματίστηκε ο Ρήγας, η συμβολή του, το εύρος της σκέψης και του οράματος του αποτέλεσαν τομή και σημείο αναφοράς για την ελληνική Επανάσταση και τον νέο Ελληνισμό.
Συχνά ο φανατισμός και η ημιμάθεια (που τον γεννά) προβάλλουν ως αντίθετες δύο έννοιες που είναι συμπληρωματικές η μία της άλλης: το Ελληνισμό και τη Ρωμιοσύνη. Ο Ρήγας συνέθεσε αυτές τις δύο έννοιες με τρόπο δημιουργικό και τις κατέστησε αυτό, που σε τελική ανάλυση είναι: οι δύο όψεις του ίδιους νομίσματος. Φεραίος λοιπόν κατά την αρχαία, ιστορική ονομασία του τόπου του. Βελεστινλής κατά την τρέχουσα και ζωντανή παράδοση του Βαλκανικού αμαλγάματος της εποχής του. Ο Ρήγας υπήρξε Έλληνας και Ρωμιός γιατί εξέφρασε με μοναδικό τρόπο το στοιχείο εκείνο που αποτελεί κοινό παρονομαστή των δύο αυτών ονομάτων: την οικουμενικότητα. Γεννήθηκε και έζησε στο πολυεθνικό μωσαϊκό των Βαλκανίων, που διατηρούσε (τροποποιημένο μεν, ζωντανό δε) τον χαρακτήρα της βυζαντινής εποχής. Η οικουμενικότητα της Ρωμανίας, αν και υπό οθωμανικό-μουσουλμανικό ζυγό, παρέμενε ζωντανή. Αυτή η παράδοση και παρακαταθήκη ασκούσε ακόμη καθοριστική επίδραση σε ένα σύνολο λαών, που είχαν μεν έντονες πολιτισμικές και γλωσσικές διαφορές, διατηρούσαν όμως ως κοινή βάση τους τον μεσαιωνικό χριστιανικό πολιτισμό της Ανατολής, ο οποίος διέφερε από αυτόν της Δύσης. Κέντρο του ήταν η άλλοτε πρωτεύουσα της Ορθοδοξίας, όπου ακόμα έδρευε το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η οικουμενικότητα της πάλαι ποτέ αυτοκρατορίας διατηρούταν και διαπερνούσε τους λαούς των Βαλκανίων και της Καθ’ ήμας Ανατολής, με έναν τρόπο αντίστοιχο της ακτινοβολίας του Βατικανού στους λαούς της Δύσης. Ως γηγενείς χριστιανοί ενός πολυεθνικού κράτους, που διέκρινε τους πολίτες σε κυρίαρχους μουσουλμάνους και υποτελείς άπιστους, οι εθνότητες της οθωμανικής αυτοκρατορίας είχαν περισσότερα κοινά από όσα νομίζουμε σήμερα.
Γνήσιο τέκνο των πολυεθνικών Βαλκανίων, της κλασικής Ελλάδας, του μεταβυζαντινού κόσμου και της προοδευτικής και ουμανιστικής Ευρώπης, ο Ρήγας αφομοίωσε και συνέθεσε αυτά τα στοιχεία με τη ζώσα τότε πραγματικότητα, όπως αυτή διαμορφώθηκε μέσα στους αιώνες της οθωμανοκρατίας. Γεννήθηκε και έζησε στα χρόνια του νεοελληνικού Διαφωτισμού, στον οποίο συμμετείχε ενεργά και έλαβε βαθειά καλλιέργεια και μόρφωση. Ενσωμάτωσε τον πλούτο μιας μεγάλης κληρονομιάς που έφτανε ως την κλασική αρχαιότητα, μιας άλλης οικουμενικότητας, πνευματικής και διαχρονικής. Ταξίδεψε, σπούδασε και έδρασε σε όλα τα μεγάλα κέντρα της εποχής από την Κωνσταντινούπολη μέχρι τις Ηγεμονίες και την κεντρική Ευρώπη, εκεί που οι ελληνικές κοινότητες ανθούσαν. Η αντίληψη του Ελληνισμού που διαμόρφωσε μέσα από τις σπουδές και την ίδια τη ζωή ήταν πλατιά τόσο, όσο η εμβέλεια του ιστορικού χώρου που κινήθηκε ο Ελληνισμός ανά τους αιώνες. Εκεί όπου παρέμενε ζωντανός και όχι απλά ως μια ιστορική αναφορά. Το όραμα του για τον γεωγραφικό και ιστορικό αυτό χώρο και τους λαούς που τον κατοικούσαν, αλληλεπιδρώντας μεταξύ τους, υπήρξε τόσο πλατύ, όσο η οικουμενική παιδεία του. Για αυτό ο Ρήγας οραματίστηκε την απελευθέρωση των Ελλήνων σαν μέρος αναπόσπαστο της συνολικής ελευθερίας των λαών, που η οθωμανική οπισθοδρομική θεοκρατία κρατούσε δέσμιους και φρέναρε την κοινωνική και πνευματική ανάπτυξη και πρόοδο τους.
Ο Ρήγας δεν υπήρξε μόνος. Υπήρξε κεντρική φιγούρα μιας ομάδας διανοουμένων και επαναστατών, που δραστηριοποιήθηκε τόσο θεωρητικά, όσο και πρακτικά με την επανάσταση, καταρτίζοντας πρόγραμμα και στοχεύοντας στη δημιουργία οργάνωσης για την ανατροπή της σουλτανικής εξουσίας και την απελευθέρωση των λαών στον χώρο της άλλοτε βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μία απόδειξη της σημαντικότητας του εγχειρήματος αυτού αποδεικνύεται από την κατάληξη του. Οι αρχές δύο αυτοκρατοριών (Αυστρίας και Οθωμανικής) συνεργάστηκαν για την εξάρθρωση της ομάδας και την εξόντωση των μελών της. Οι ιθύνοντες κατάλαβαν πόσο απειλητικό μπορούσε να αποβεί το σχέδιο τους, ξεσηκώνοντας ή έστω ρίχνοντας το σπόρο της αμφισβήτησης της κυριαρχίας των Οθωμανών όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε ολόκληρη την επικράτεια τους.
Γιατί αυτό είναι σπουδαίο το επαναστατικό πρόγραμμα του Ρήγα. Δε προωθεί τη μερική απελευθέρωση, επιδιώκει τη ριζική εθνική και κοινωνική ανεξαρτησία. Το όραμα του υπερβαίνει τα θρησκευτικά κριτήρια, με τα οποία χωρίζονταν τότε οι λαοί. Είναι ενωτικό και επιζητά την χειραφέτηση και την απελευθέρωση για όλους τους λαούς, ανεξαρτήτως θρησκείας και εθνικής ή φυλετικής καταγωγής. Πρόκειται για έναν γνήσιο διεθνισμό βασισμένο στις πιο προοδευτικές τάσεις της Γαλλικής Επανάστασης. Εφαρμόζει την δημοκρατία και την αρχή των εθνοτήτων, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα πολιτισμικά, ιστορικά χαρακτηριστικά και αξιοποιώντας τις συμβιωτικές παρακαταθήκες του χώρου στον οποίο αναφέρεται.
Ο Ρήγας οραματίζεται την ανατροπή της σουλτανικής εξουσίας και την αντικατάσταση της, όχι από πολλά μικρά και διαιρεμένα βασίλεια (όπως τελικά έγινε), αλλά από μία πολυεθνική και ανεξίθρησκη δημοκρατία. Μέσα σε αυτή θα είχαν θέση όχι μόνο οι χριστιανικές εθνότητες και λαοί της Εγγύς Ανατολής, αλλά και οι μουσουλμάνοι που και αυτοί υφίστανται τη σουλτανική τυραννία. Ο κάθε λαός θα διατηρούσε την αυτονομία του, ως μέλος μιας ισότιμης ομοσπονδίας και η ελληνική γλώσσα θα καθιερωνόταν ως επίσημη για λόγους ιστορικούς, όχι σοβινιστικούς. Ως lingua franca της περιοχής. Οι Οθωμανοί θα ανατρέπονταν όχι μόνο γιατί ήταν αλλόθρησκοι (ή και αλλοεθνείς), αλλά γιατί ήταν τύραννοι και δυνάστες, καταπιεστές.
Η μεγάλη αξία του Ρήγα και του σπουδαίου εγχειρήματος του πάει πέρα από το ότι προοιώνισε την Ελληνική Επανάσταση, ως κάτι πολύ μεγαλύτερο από αυτό που συνέβη τελικά και μάλιστα πολύ πιο προοδευτικό από την ξενοκίνητη μοναρχία που εγκατέστησαν στην Ελλάδα οι Προστάτες. Χωρίς ιστορικό προηγούμενο, όχι μόνο στην οθωμανοκρατούμενη Εγγύς Ανατολή, αλλά και στη Δύση, προβάλλει το πρόταγμα μιας οικουμενικής και ανεξίθρησκης δημοκρατίας, που αν και δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, η ίδια η Ιστορία της Εγγύς Ανατολής ήρθε πολλές φορές (και συνεχίζει να έρχεται) να επιβεβαιώσει το μεγαλείο της. Ο Ρήγας προτείνει στα τέλη του 18ου αιώνα την λύση του Ανατολικού Ζητήματος πριν καν αυτό προκύψει για τις Μεγάλες Δυνάμεις, όχι ως ζήτημα διανομής λείας, αλλά ως ζήτημα αυτοδιάθεσης. Η λύση που προτείνει βασίζεται σε ένα συνεργατισμό των λαών, πολύ πριν προκύψει η έννοια του Διεθνισμού στην δυτική Ευρώπη. Το σχέδιο του Ρήγα ήταν πολύ φιλόδοξο και προχωρημένο για την εποχή του (ακόμη και τη δική μας) για αυτό ήταν δύσκολο να επιτευχθεί και για αυτό παραμένει επίκαιρο, όσο το μεγάλο Ανατολικό Ζήτημα μένει στην ουσία του άλυτο ή με λύσεις που απλά δίνουν νέες κατευθύνσεις στα μεγάλα γεωπολιτικά προβλήματα της περιοχής.
Μπορεί όντως η ιστορία να γράφτηκε αλλιώς, οι πληγές όμως που προκάλεσαν τα μεγάλα συμφέροντα και οι εθνικισμοί στη νότιο-ανατολική Ευρώπη και εν γένει στα πρώην εδάφη του Μεγάλου Ασθενή παραμένουν ανοιχτές. Από το Μακεδονικό που αλλάζοντας μορφή επιστρέφει συνεχώς (100 χρόνια μετά τον Βαλκανικό Πόλεμο) και την συνεχή διάσπαση και διαίρεση στα Βαλκάνια (εξ ου και ο όρος Βαλκανιοποίηση) μέχρι το Κουρδικό, που οξύνεται διαρκώς. Η ιστορία συνεχίζει να γράφεται, αποδεικνύοντας πόσο μπροστά είδε ο Ρήγας και αναδεικνύει πως η αξία της σκέψης του είναι κάτι παραπάνω από επετειακής και ιστορικής υφής.
Σ’ Ἀνατολή και Δύσι και Νότον Βοριά
για την Πατρίδα ὅλοι να ΄χωμεν μια καρδιά
στην πίστιν του καθένας ἐλεύθερος να ζῇ,
στην δόξαν τοῦ πολέμου να τρέξωμεν μαζί.
Βουλγάροι κι Ἀρβανῖτες, Ἀρμένοι καί Ρωμιοί,
ἀράπηδες και ἄσπροι, μέ μια κοινή όρμή,
γιά τήν Ἐλευθερίαν νά ζώσωμεν σπαθί,
πώς ἔιμασθ’ἀντρειωμένοι παντοῦ να ξακουσθή.
Το σπίτι του Ρήγα στην Βιέννη. Εκεί συνελήφθη από τις αυστριακές αρχές και παραδόθηκε στους Οθωμανούς
Επιγραφή για τον Ρήγα από την είσοδο του σπιτιού του στη Βιέννη
Γράφει για τους ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥΣ ο Ιάσων Γαβριηλίδης.
Αυτή η ιστοσελίδα χρησιμοποιεί cookies για να βελτιώσει την εμπειρία σας. Θα υποθέσουμε ότι είστε εντάξει με αυτό, αλλά μπορείτε να εξαιρεθείτε αν το επιθυμείτε. ΑποδοχήΔιαβάστε περισσότερα
