Οι 23 νερόμυλοι του Κρόκου. Β μέρος. Γράφει η Ιωάννα Κύρου

Ρέμα του Λάκκου

1ος νερόμυλος και 2ος νερόμυλος: Του Μπάση και του Ταχταλή

Ο πρώτος μύλος που συναντούσαμε στο ρέμα αυτό ήταν του Μπάση, μπάσης στα τουρκικά είναι ο πρώτος. Ακολουθούσε ο δίδυμός του ο μύλος του Ταχταλή. Το αυλάκι που τους τροφοδοτούσε ήταν πλούσιο με άφθονο νερό και έφτανε και για τους δύο. Οι δύο μύλοι ανήκαν στον άρχοντα του χωριού Γκορτσούλη, που είχε χτίσει απέναντι από την εκκλησία και το ξακουστό «κονάκι του Γκορτσούλη» για το οποίο θα γίνει αργότερα αναφορά και παρουσίαση. Ο μύλος Μπάσης πουλήθηκε στις οικογένειες Βογδόπουλου–Παπακάλα και ο μύλος Ταχταλής στις οικογένειες Πλιάτσιου –Μπάρκα που είχαν συγκεκριμένο μερίδιο σε μέρες του μήνα τις οποίες κανόνιζαν μεταξύ τους.

3ος νερόμυλος: Του απάν Βρανά και 4ος νερόμυλος του κατ Βρανά

Αυτοί οι μύλοι ήταν χτισμένοι στην δυτική πλευρά, λίγο πιο κάτω από την συμβολή των δρόμων για τον Άγιο Κωνσταντίνο και τον παράλληλο με τον ρέμα δρόμο. Ο «απάν Βρανάς» ήταν πιο γρήγορος στο άλεσμα, επειδή είχε πιο πολύ ύψος η καρούτα του και συγκέντρωνε μεγαλύτερη ποσότητα νερού στο αυλάκι η οποία γυρνούσε με περισσότερες στροφές την μεγάλη μυλόπετρα. Ο μύλος αυτός ήταν ο τελευταίος που εγκαταλείφτηκε από όλους τους νερόμυλους και ο τελευταίος του μυλωνάς που τον λειτουργούσε για να αλέθει αποκλειστικά γερμά(καλαμπόκι και κριθάρι) για τα ζώα ήταν ο Γεώργιος Μπόμπας(Καραμπέρης). Κύριος μέτοχος αυτού του νερόμυλου ήταν ο Κωνσταντίνος Νίκου γνωστός με το όνομα Μαυροκορδάτος ο οποίος διατηρούσε και μπακάλικο. Το 1938 ένας επιχειρηματίας βλέποντας την δύναμη του νερού σε αυτόν τον μύλο πρότεινε στον ιδιοκτήτη του να τοποθετήσουν ένα δυναμό το οποίο θα ηλεκτροδοτούσε και θα έδινε φως σε όλο το χωριό, ο μύλος όμως δεν θα μπορούσε να αλέθει όλες τις ώρες και κυρίως τις ώρες μετά το βασίλεμα του ήλιου. Το συζητούσαν με τον ιδιοκτήτη και προσπαθούσαν να καταλήξουν σε συμφωνία που θα έκανε τον Κρόκο ξεχωριστό και πρωτοπόρο μιας και τότε τα περισσότερα μέρη δεν είχαν ηλεκτροδότηση, ο πόλεμος όμως που ακολούθησε σταμάτησε όλα τα μεγαλόπνοα σχέδια για εξέλιξη του χωριού μας.

Ο κάτ Βρανάς ήταν και αυτός πολύ καλός μύλος βρισκόταν δυτική πλευρά του ρέματος και ήταν ένα ογκώδες κτήριο που είχε αρκετούς αποθηκευτικούς χώρους. Στον πόλεμο του 40 πολλές οικογένειες του Κρόκου τρομοκρατημένες από τα αεροπλάνα και για να αποφύγουν τον βομβαρδισμό κατέφυγαν στα ρέματα και έμειναν για λίγο στους νερόμυλους και κυρίως σε αυτόν επειδή ήταν μεγάλος και καλά κρυμμένος από την πυκνή βλάστηση. Ήταν όμως και ο πρώτος που εγκαταλείφτηκε γιατί ήταν δύσβατος επειδή έπρεπε να περάσει κάποιος μια πολύ ψηλή και στενή γέφυρα και ίσως ήταν και πολυέξοδος για τους ιδιοκτήτες του. Ήταν ιδιοκτησία των οικογενειών Τσιώγκα -Καρατζέτζου –Βογδόπουλου και Μαρκόπουλου.

5ος νερόμυλος: Του Κοεμτζή (Κουϊμτζής)

Από τους παλιότερους μύλους χτισμένος σε έναν δρόμο παράλληλα με το ρέμα, βρισκόταν κάτω από τον Άγιο Κωνσταντίνο και είχε δύσκολη πρόσβαση. Ανήκε σε έναν Τουρκοαλβανό και τον αγόρασαν οι Νταλανίκος και Παπακώστας.

6ος νερόμυλος: Του (Μ) Παπαντζά

Βρισκόταν πιο κάτω από τον μύλο του Κοεμτζή και ήταν ένα μικρό και χαμηλό κτίσμα. Ήταν ιδιοκτησία και αυτός του Γκορτσούλη και πουλήθηκε στις οικογένειες Νίκου και Παπακάλα.

Ο μικρός αυτός μύλος έμεινε στην ιστορία από μια παρέα που ήθελε να κάνει πλάκα σε έναν φίλο τους. Μια ομάδα αγοριών ξεκίνησαν για τον μύλο του Παπαζτά για να αλέσουν. Ο Αντρέας όμως, ένας από αυτούς, νωρίτερα είχε σκαρφαλώσει και είχε μπει μέσα στο αμπάρι, στο χώρο που αποθήκευαν το σιτάρι που ήταν σαν ένα μεγάλο δοχείο με μια μικρή πορτούλα στον πάτο του, για να βγάζουν σε δόσεις το σιτάρι.

«Να πας στου αμπάρ κι να τραβήξ σταρ κι άκσι να τα χωϊς βαθιά τα τσούγκα σ για να μαζώξ μπόλικου, να αλέσουμι αγλήγουρα» συμβούλεψε ο τρίτος της παρέας το ανυποψίαστο θύμα.

«Ντε ρα ξέρου! Την δλιας κοίτα!» είπε ο νεαρός και έβαλε στο άνοιγμα τα χέρια του να ρίξει σιτάρι στον ντούρβα του. Εκείνη την ώρα ένιωσε κάποιος να του γραπώνει και να τραβά με δύναμη τα χέρια του και πανικοβλημένος έφυγε τρέχοντας προς το χωριό φωνάζοντας :

«Στχιό, στχιό! Ου μύλους τ Παπαζτά έχει στχιό!»

και έτσι έμεινε η ιστορία και η έκφραση που λέγαμε παιδάκια:

«Τι φουβάσι ρα, θα σι φάει του στχιό τ Παπατζά;»

7ος νερόμυλος και 8ος νερόμυλος :Τσαϊλιάκος και Χότζιας

Δυο μύλοι κοντά ο ένας με τον άλλο, με πλούσιο νερό που βρισκόταν στον δρόμο που κάνει διακλάδωση από την στροφή για τον Άγιο Κωνσταντίνο και τον δρόμο για τον Αρτζή. Ήταν ιδιοκτησία ο Τσαϊλιάκος των οικογενειών Παπακώστα-Πλιάτσιου και Τσιώγκα και ο Χότζιας ήταν ιδιοκτησία του Βογδόπουλου(Τσιρώνα).

9ος νερόμυλος :Ο νερόμυλος του Αρτζή

Ο μύλος αυτός σαν κτίσμα ήταν σχετικά μικρός αλλά είχε το καλύτερο όνομα γενικά, πρώτα για την ποιότητα του αλευριού του. Αυτό οφειλόταν στις μυλόπετρές του που ήταν από καλό «κατάρι» ένα είδος πολύ σκληρής πέτρας. Είχε επίσης μια «ανάβρα», δηλαδή φυσική πηγή όπου ανέβλυζε καλό και πόσιμο νερό και το πανέμορφο γεφύρι του που το συνοδεύουν πολλές ιστορίες και μύθοι. Σε αυτό το γεφύρι είχε γίνει επίσης και ένα ατύχημα όταν στην προσπάθεια του κάποιος κυρατζής να γλυτώσει ένα φορτωμένο μουλάρι που γλίστρησε, έπεσε ο ίδιος και χτύπησε στο κεφάλι του. Ευτυχώς οι γυναίκες που έπλεναν πιο πέρα τον έβγαλαν από το ρέμα και τον έσωσαν.

Τον νερόμυλο αυτόν τον τυλίγει και ένα αυλάκι που υπάρχει μέχρι τις μέρες μας και είναι εντυπωσιακό όταν έχει άφθονο νερό. Σε αυτό το μέρος υπήρχε και ένας μεγάλος πλάτανος που σε αυτόν γιόρταζαν την πρωτομαγιά και άλλες γιορτές οι κάτοικοι.

Τα χαλάσματα του μύλου υπάρχουν ακόμα και τα συναντάμε περνώντας το γεφύρι. Η βλάστηση έχει κάνει μεγάλη ζημιά στο κτήριο με αποτέλεσμα να μην είναι προσβάσιμο. Επίσης μεγάλη φθορά έχει και το γεφύρι με τις πέτρες του να φεύγουν από την θέση τους και να πέφτουν χρόνο με τον χρόνο. Ο νερόμυλος ήταν ιδιοκτησία των Παπαδόπουλου- Γκανάτσιου- Καλύβα και Μαρκόπουλου.

10ος νερόμυλος: Άνω Φάμπρικα και 11ος νερόμυλος :Κάτω Φάμπρικα

Αυτοί οι δυο νερόμυλοι ανήκαν σε Γκέγκηδες(αλβανική φυλή που είχε προνόμια από τους Τούρκους και συνήθως φύλαγαν τα σύνορα)στον Ζουλφικάρ Μπέη ,στον Τεφίλ Μπέη, στον Χατζή Ετέμ Αγά, στον Χουσείν Αγά και στον Χασάν Αγά. Μετά την αποχώρηση των Τούρκων τους διεκδίκησε και τους πήρε ο Ηλίας Βαμβακάς από την Κοζάνη το 1925. Κοντά σε αυτούς τους μύλους υπήρχε και το μεγάλο χάνι της Βάντσας το οποίο ήταν τριώροφο εξυπηρετούσε κατοίκους άλλων περιοχών, Τούρκους φοροεισπράκτορες, κυρατζήδες, στρατιωτικούς, ταξιδιώτες και περιηγητές. Το Χάνι αφού πέρασε πολλά, στέγασε για ένα διάστημα το 1922 τους πρόσφυγες, γκρεμίστηκε το 1935 και τα χαλάσματα του χρησίμευσαν για να χτιστούν τα πέτρινα σπίτια των κατοίκων των δυο χωριών.

Σημαντικό είναι πως στους περισσότερους νερόμυλους οι κάτοικοι έκαναν απόσταξη και έβγαζαν και τα τσίπουρα τους εκμεταλλευόμενοι το κρύο και γάργαρο νερό για να παράγουν εκλεκτής ποιότητας τσίπουρο.

Η πρόοδος έκανε τις φτερωτές των νερόμυλων να σταματήσουν το κελάηδισμα τους και να ρημάξουν. Οι νέοι κυλινδρόμυλοι τους αντικατέστησαν και τα μεγάλα καταστήματα στην εποχή μας δίνουν πολλές επιλογές σε αλεύρι. Οι παλιοί αναπολούν και αφηγούνται ιστορίες που έγιναν ή ακούστηκαν στους νερόμυλους που οι νεότεροι δεν θα ζήσουν και δεν θα γνωρίζουν. Προσωπικά ελπίζω οι νέοι αυτοί να ενδιαφερθούν και με μεράκι και εργασία να συντηρήσουν αυτό το κομμάτι του παρελθόντος σεβόμενοι την ιστορία του τόπου μας. Αυτό βέβαια δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την βοήθεια και του κράτους .