Οι Βλάχοι των Βαλκανίων. Σκιαγράφηση μελέτης του Νίκου Κατσάνη, με κριτική σκέψη. (γράφει ο Γιάννης Κ. Τσιαμήτρος)

Στο βιβλίο ‘ΟΙ ΒΛΑΧΟΙ – σελίδες από την ιστορία, τη γλώσσα και την παράδοση’, εκδόσεις University Studio Press, Θεσ/νίκη 2020, ο μακαρίτης καθηγητής γλωσσολογίας στο ΑΠΘ, Νίκος Κατσάνης, παρουσίασε ένα εξαιρετικό άρθρο με εκλαϊκευτικό και κατανοητό τρόπο, χωρίς να παραμεληθεί η επιστημονική τεκμηρίωση. Ο τίτλος της: Οι Βλάχοι των Βαλκανίων (σελ. 31-40).

Ο καθηγητής ξεκινά την εργασία του υποστηρίζοντας ότι οι λατινόφωνοι της Βαλκανικής – κυρίαρχη ονομασία Βλάχοι – ‘δεν αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο με συγγένεια αίματος, γλώσσας και πολιτισμού’ (σελ. 31). Ξεκαθαρίζει ότι αυτό αποτελεί δόγμα και κακώς ευδοκίμησε με οπαδούς σε δυο αντίπαλες παρατάξεις, την ρουμανική και την ελληνική, για πολιτικές σκοπιμότητες (σ.σ. εδώ θα επανέλθουμε).

Κάνει μια ιστορική διαδρομή, επισημαίνοντας την είσοδο της λατινικής γλώσσας στα κατακτημένα από τους Ρωμαίους Βαλκάνια από το 2ο αι. π. Χ. μέχρι το 107 μ.Χ. (χρόνος κατάληψης της Δακίας). Έχουμε έτσι μια λογική, λόγω κατάκτησης και μεταφοράς της πρωτεύουσας του Ρωμαϊκού κράτους στην Κων/πολη (331 μ.Χ.), λατινοφωνία (όχι πλήρη) επάνω σε διαφορετικές αρχαίες εθνότητες, όπως Θράκες (σ.σ. Δάκες: θρακικό φύλο), Ιλλυριούς και Έλληνες. Στον ελληνικό χώρο η λατινοφωνία άρχισε να υποχωρεί από τον 6ο αιώνα και μετά, εποχή που καταργείται η λατινική ως επίσημη γλώσσα στο Βυζαντινό κράτος. Με την σταδιακά πολύχρονη είσοδο στην Βαλκανική εθνικών ομάδων, κυρίως σλαβογενών και άλλων (Ούνων, Αβάρων, Κελτών, Γότθων, Γετών, Κουμάνων κλπ) από τα πρώτα μεσαιωνικά χρόνια διασπάστηκε η ενότητα του λατινόφωνου και ελληνόφωνου χώρου (σ.σ. οι προφορικές γλώσσες των αρχαίων Θρακών και Ιλλυριών χάθηκαν σταδιακά).

Επίσης ο καθηγητής γράφει ότι στα μεσαιωνικά χρόνια έχουμε ελάχιστες αναφορές για λατινόγλωσσους εκτός του Βυζαντινού κράτους και μόνο τον 10ο αιώνα στους βυζαντινούς ιστορικούς και χρονογράφους βρίσκουμε τις πρώτες πληροφορίες για Βλάχους του ελληνικού χώρου. Προσθέτει δε ότι οι Βλάχοι της Βαλκανικής γίνονται ευρύτερα γνωστοί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και τότε έχουμε τις πρώτες πληροφορίες για βλάχικους οικισμούς και ονόματα. Τονίζει ακόμα ότι μέχρι το 2ο μισό του 19ου αιώνα η παρουσία των Βλάχων δεν απασχολεί κανένα έθνος ή τους ίδιους και καμιά κίνηση δεν σημειώνεται. Βιβλιογραφικά, μόνο κάποιες εξαιρέσεις υπάρχουν. Γράφει επί λέξη: ‘Κανένας δεν θέτει ζήτημα εθνικού αισθήματος διαφορετικού από το ελληνικό ή ξένου προς τον ελληνισμό’ (σελ. 33).

Έτσι, η νεοφώτιστη εθνικά και ονοματολογικά, Ρουμανία (σ.σ. γιατί Ρουμανία;), από το μέσα του 19ου αι, στα πλαίσια των ανταγωνισμών των νέων κρατών στην Βαλκανική, δημιουργεί το Κουτσοβλαχικό Ζήτημα. «Ανακαλύπτει αδελφούς» στον ελληνικό χώρο, ιδρύονται σωματεία/εταιρείες στην Ρουμανία προς «βοήθειαν» τους και διατίθεται άφθονο χρήμα για εκπαίδευση μέσα στην Οθωμανική επικράτεια και μακριά από το νεότευκτο κρατικό ελληνικό μηχανισμό. Και όλα αυτά για να έχει πλεονεκτήματα έναντι των βαλκάνιων γειτόνων της, για ισχυροποίηση της θέσης της και επέκταση των γεωγραφικών της συνόρων.

Η Ρουμανία θέλει να φέρει και την σφραγίδα της επιστήμης και στηρίζεται σε δυο βασικούς πυλώνες: στην γλώσσα και στον κοινό τόπο καταγωγής. Ότι, δηλαδή, α) όλα τα λατινόφωνα ιδιώματα της Βαλκανικής είναι διάλεκτοι της Ρουμανικής και β) ο κοινός τόπος καταγωγής των ομιλούντων αυτά είναι ο χώρος της παλιάς Δακίας. Λατινόφωνοι από εκεί διασκορπίστηκαν σε όλη την χερσόνησο, υπό την πίεση των Σλάβων. Αυτά προσπαθεί να τα αποδείξει κυρίως με την γλωσσολογία και την ιστορία, χρησιμοποιώντας δικούς της (σ.σ. στρατευμένους) επιστήμονες και απόψεις βυζαντινών χρονογράφων που αβασάνιστα έγραψαν για κάθοδο Βλάχων (σ.σ. π.χ. Κεκαυμένος, Χαλκοκονδύλης). Ο Ν. Κατσάνης πιστεύει ότι η προσπάθεια αυτή δεν έχει αντίκρισμα επιστημονικά, γιατί η επιστήμη λέει άλλα: Δεν έχουμε πουθενά ιστορική ή επιγραφική μαρτυρία για Ρουμάνους. Ακόμα και οι ίδιοι οι ρουμάνοι επιστήμονες, γράφει, ‘αναφέρουν ότι μέχρι τον 10ο αιώνα δεν έχουμε καμιά μνεία για τους Ρουμάνους και τη ρουμανική γλώσσα’ (σελ. 36).

Έτσι η Ρουμανία γέννησε το πολιτικό δόγμα, εκφραζόμενο κατά τον καλύτερο τρόπο στα λόγια του δικού της (σ.σ. στρατευμένου) γλωσσολόγου Ιβανέσκου με την φράση (σελ. 36): «Ο Ρουμανικός λαός, σαν λαός ρωμαϊκής καταγωγής (είναι άραγε;) είναι διάδοχος ορισμένων εθνοτήτων που μιλούσαν λατινική γλώσσα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και κληρονόμος των εδαφών που οπουδήποτε κατέκτησαν οι Ρωμαίοι».

Αυθαίρετο, αντιεπιστημονικό και σφετερισμός της κληρονομιάς της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας εκ μέρους των Ρουμάνων∙ η Βυζαντινή αυτοκρατορία είναι ο πραγματικός διάδοχος, με μόνο επιχείρημα τη λατινική γλώσσα!, αναφωνεί ο Ν. Κατσάνης (σελ. 36). Είναι δυνατόν να υπήρχε λατινοφωνία μόνο σε ένα χώρο στην Βαλκανική και μάλιστα βόρεια; Η ύπαρξη λατινικών επιγραφών παντού στην Βαλκανική (ακόμα και στην Ελλάδα και την Δαλματία) μας διδάσκουν το αντίθετο. Λατινική παρουσία (γλωσσολογικά δάνεια) υπάρχει και στην ελληνική και στην αλβανική γλώσσα και στις σλαβικές γλώσσες. Και επαναδιατυπώνουμε: μήπως η Ρουμανία θεωρεί τον εαυτό της και διάδοχο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας; Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κανονικά παλιά λεγόταν Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή Λατινική Αυτοκρατορία της Κων/πολης ή Ρωμανία και ότι η λατινική γλώσσα κυριάρχησε για 8 αιώνες. Ακόμα χρησιμοποιούνται από τους Έλληνες οι λέξεις ρωμιός, ρωμιοσύνη, και δεν πρέπει να λησμονούμε τον αυτοπροσδιορισμό των Βλάχων Ελλήνων: Αρμ.΄ν & Ρ.μέν.

Ιδού τι κάνουν οι Ρουμάνοι, γράφει ο Ν. Κατσάνης: Την περίοδο πριν την εμφάνιση των επιμέρους νεολατινικών γλωσσών [στην Δύση: Γαλλική, Ισπανική, Πορτογαλική κ.ά & στην Ανατολή: Δακορουμανική, Ιστρορουμανική, Μογλενίτικη Κουτσοβλαχική, Δαλματική], δηλαδή την Ρωμανική περίοδο μέχρι περίπου τον 8ο αιώνα, την ονομάζουν παραπλανητικά και αυθαίρετα πρωτορουμανική ή αρχαία ρουμανική! Δυστυχώς αυτό καθιερώθηκε και στη διεθνή βιβλιογραφία.

Με άλλα λόγια, οι Ρουμάνοι θέλουν να περάσουν το αντιεπιστημονικό ότι η Βλαχική, η Ιστρορουμανική, η Μογλενιτική και η Δαλματική αποτελούν κόρες της Ρουμανικής. Η αλήθεια – λέει ο Ν. Κατσάνης – είναι όμως ότι όλες οι λατινόφωνες γλώσσες είναι παιδιά της Λατινικής. Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι η Ρουμανική είναι γραπτή, κοινή και με κρατική υπόσταση, ενώ οι άλλες είναι προφορικές, μη ομογενοποιημένες, χωρίς κρατική υπόσταση και με πολλά ιδιώματα.

Ο Ν. Κατσάνης καταλήγει (σελ. 40): «οι Βλάχοι της Βαλκανικής αποτελούν ένα καθαρό γλωσσικό φαινόμενο (εκλατινισμένοι γηγενείς πληθυσμοί) και οι ελάχιστες ιστορικές πληροφορίες για αυτούς δεν συνηγορούν στην αντίληψη ότι αποτελούν ξεχωριστή εθνολογική ομάδα∙…αυτό αποδεικνύεται και από αρχαιολογικά ντοκουμέντα και σχετικές μαρτυρίες».

Υποσχεθήκαμε ότι θα επανέλθουμε στο θέμα με τους οπαδούς των δυο αντίπαλων παρατάξεων, την ελληνική και την ρουμανική, που έθεσε ο Ν. Κατσάνης. Είπε δηλαδή ότι και οι δύο υποστήριξαν το δόγμα ότι οι Βλάχοι είναι δικοί τους, ο καθείς από τη δικιά του μεριά. Ωστόσο, κατά τη γνώμη μας, η ειδοποιός διαφορά βρίσκεται στην επίσημη αντιμετώπιση των αντίστοιχων κρατών. Και εξηγούμαστε: η επίσημη κρατική ελληνική πλευρά δεν έχει πει ότι οι Βλάχοι των Βαλκανίων είναι όλοι Έλληνες! Κάποιοι μελετητές, ναι. Μάλιστα η Ελλάδα επίσημα έδειξε αβελτηρία στην ρουμανική προπαγάνδα και επιπλέον αρκετοί ιστορικοί της ‘υιοθέτησαν αβασάνιστα τις γνώμες των Ρουμάνων και μερικών ξένων επιστημόνων (το λέει ο ίδιος ο Ν. Κατσάνης, σελ. 34). Άρα για να είμαστε ακριβοδίκαιοι, οφείλουμε να καταδείξουμε ότι η Ρουμανία επίσημα διεκδίκησε για τα δικά της συμφέροντα τους Βλάχους των Βαλκανίων και με προπαγανδιστικές ενέργειες, όπως αναφέρθηκε, αυτούς του ελληνικού χώρου. Αντιθέτως η Ελλάδα δεν ενήργησε επίσημα και κρατικά κατά αυτόν τον τρόπο. Ό,τι έκανε, το έκανε αμυνόμενη και σε δεύτερο βαθμό.

Αδυνατούμε να μην αναφέρουμε και τα εξής: α) ότι η Ελλάδα μέσω του πρωθυπουργού της, του Ελευθερίου Βενιζέλου, δέχθηκε για πολιτικούς λόγους να ιδρυθούν ρουμανικά σχολεία στην Ελλάδα (Συνθήκη Βουκουρεστίου 1913) και β) ότι η Ρουμανία ακόμα και σήμερα θεωρεί Διασπορά της τους βλαχοφώνους της ΝΑ Ευρώπης με νόμο στη Βουλή της (299/13.11.2007, αρ. 1, τροπ. 2013). Στην τροποποίηση τους ονοματίζει κιόλας. Δείτε σχετικά στην ιστοσελίδα της ΠΟΠΣΒ: