Παιδική κακοποίηση και σχολείο: Πώς βιώνουν τη μάθηση και την καθημερινότητα τα κακοποιημένα παιδιά (Νάνσυ Βούζα)

Η πρόσφατη δημοσιοποίηση των στοιχείων για 160 υποθέσεις κακοποίησης ανηλίκων στη Δυτική Μακεδονία την περίοδο 2020–2025, με την Κοζάνη να κατέχει το δυσάρεστο ποσοστό του 47%, δεν αποτελεί απλώς μια στατιστική καταγραφή· είναι ένα κάλεσμα προς όλους όσοι εργαζόμαστε στην εκπαίδευση, στην ειδική αγωγή και στην υποστήριξη παιδιών. Πίσω από κάθε αριθμό υπάρχει ένα παιδί που καθημερινά προσπαθεί να σταθεί μέσα σε μια σχολική τάξη, κουβαλώντας ένα τραύμα που διαπερνά την ίδια τη διαδικασία μάθησης (Perry & Szalavitz, 2017).

Ως φιλόλογος ειδικής αγωγής με μεταπτυχιακές σπουδές στην ψυχολογία, τη γλωσσολογία και την ειδική αγωγή, έχω διαπιστώσει τόσο ερευνητικά όσο και βιωματικά ότι το σχολείο μπορεί να γίνει είτε χώρος θεραπείας και ασφάλειας, είτε ένας ακόμη τόπος αόρατης κακοποίησης – όταν δεν αναγνωρίζουμε τα σημάδια (Herman, 2015; Spinazzola et al., 2014).

Η σχολική επίδοση υπό το βάρος του τραύματος

Η διεθνής βιβλιογραφία συμφωνεί: η κακοποίηση δεν είναι μόνο ένα ψυχικό γεγονός, αλλά μια νευροβιολογική εμπειρία που επηρεάζει άμεσα τη μάθηση (Van der Kolk, 2015; D’Andrea et al., 2012).

Τα παιδιά που υφίστανται βία εμφανίζουν συχνά:

δυσκολίες συγκέντρωσης και προσοχής,

υπερδιέγερση ή αποσυνδετική συμπεριφορά,

μαθησιακές ανισότητες που μοιάζουν με ειδικές μαθησιακές δυσκολίες,

χαμηλή αυτοεκτίμηση και αποφυγή της συμμετοχής,

συχνές απουσίες ή σχολική άρνηση (Miller & Allport, 2018).

Η νευροβιολογική «μάχη ή φυγή» ενεργοποιείται ακόμη κι όταν το περιβάλλον είναι ασφαλές, περιορίζοντας τη δυνατότητα του εγκεφάλου να αφομοιώσει νέα γνώση (Perry & Szalavitz, 2017; Van der Kolk, 2015).

Η σχολική εμπειρία μέσα από βιογραφικές αφηγήσεις

Σύγχρονες βιογραφικές αφηγήσεις ενηλίκων που υπήρξαν κακοποιημένα παιδιά αποκαλύπτουν επαναλαμβανόμενα μοτίβα:

Το σχολείο ως καταφύγιο: Πολλά παιδιά ένιωθαν ασφαλέστερα στο σχολείο παρά στο σπίτι (Spinazzola et al., 2014).

Διπλή ζωή: Η ανάγκη να κρύβουν το τραύμα οδηγούσε σε συναισθηματική απομόνωση (Herman, 2015).

Φόβος αποκάλυψης: Η αποκάλυψη της κακοποίησης συχνά φαινόταν πιο τρομακτική από την ίδια την κακοποίηση, ειδικά όταν δεν υπήρχαν φιλικές προς το παιδί δομές όπως το Σπίτι του Παιδιού (Spinazzola et al., 2014).

Η γλωσσική έκφραση των κακοποιημένων παιδιών

Από γλωσσολογική και ψυχογλωσσολογική σκοπιά, τα παιδιά που βιώνουν βία παρουσιάζουν:

περιορισμένο λεξιλόγιο συναισθηματικών εννοιών,

δυσκολία στη συγκρότηση συνεκτικών αφηγήσεων,

παύσεις, αποσπασματικότητα ή σιωπή όταν περιγράφουν γεγονότα,

έμμεση, συμβολική ή μεταφορική γλώσσα (D’Andrea et al., 2012; Miller & Allport, 2018).

Η γλώσσα οργανώνεται γύρω από τα κενά της εμπειρίας. Η παιδαγωγική προσέγγιση, ειδικά από εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής και φιλολόγους, χρειάζεται να είναι προσαρμοσμένη στο τραύμα.

Το σχολείο ως παράγοντας προστασίας

Η ανάγκη δημιουργίας του Σπιτιού του Παιδιού στη Δυτική Μακεδονία είναι επιτακτική (Perry & Szalavitz, 2017).Βοηθά ώστε το παιδί να μην επανατραυματίζεται μιλώντας ξανά και ξανά σε πολλαπλές αρχές, και επιτρέπει μια παιδοκεντρική, επιστημονικά τεκμηριωμένη διαδικασία.

Το σχολείο, παράλληλα, πρέπει να λειτουργεί ως ενεργός μηχανισμός προστασίας:

έγκαιρη αναγνώριση ενδείξεων κακοποίησης,

χτίσιμο σχέσης εμπιστοσύνης με τον μαθητή,

συνεργασία με κοινωνικές υπηρεσίες και ψυχικής υγείας,

προσαρμογή της διδασκαλίας και συμπεριληπτικό κλίμα,

κουλτούρα μηδενικής ανοχής στη βία (Spinazzola et al., 2014; Herman, 2015).

Γιατί τα στατιστικά στοιχεία μας αφορούν όλους

Τα 160 περιστατικά –με τα 48 να καταγράφονται μόνο μέσα στο 2024– πιθανότατα δεν αντανακλούν την πραγματική έκταση του φαινομένου, καθώς η παιδική κακοποίηση είναι βαθιά υποαναφερόμενη (Miller & Allport, 2018).

Το ζήτημα αφορά άμεσα κάθε σχολική μονάδα.Κάθε τάξη έχει μαθητές που είτε βιώνουν είτε θα βιώσουν κάποια μορφή κακοποίησης. Αυτό απαιτεί εκπαίδευση, συνεργασία και επαγγελματική επαγρύπνηση.

Κλείνοντας, το σχολείο μπορεί να γίνει ο τόπος όπου ένα παιδί επιτέλους ακούγεται (Spinazzola et al., 2014).

Ο τόπος όπου η γλώσσα ξαναβρίσκει τη δομή της.

Όπου το σώμα ηρεμεί.

Όπου η μάθηση γίνεται μέρος της θεραπείας – όχι ακόμη ένα εμπόδιο.

Τα στοιχεία που ήρθαν στο φως δεν είναι απλώς ανησυχητικά· είναι και μια ευκαιρία.Ευκαιρία να τοποθετήσουμε την παιδική προστασία στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής πράξης.

Γιατί το σχολείο δεν αλλάζει μόνο γνώσεις.

Μπορεί να αλλάξει ζωές.

Νάνσυ Βούζα

Εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης – Ειδική Παιδαγωγός

Βιβλιογραφικές αναφορές

Perry, B. D., & Szalavitz, M. (2017). The Boy Who Was Raised as a Dog. Basic Books.

Herman, J. L. (2015). Trauma and Recovery. Basic Books.

D’Andrea, W., Sharma, R., Zelechoski, A., & Spinazzola, J. (2012). Physical health problems after trauma exposure: Neurobiological, psychological, and somatic pathways. Psychiatric Clinics of North America, 35(2), 375–392.

Miller, P. M., & Allport, G. (2018). Child Abuse and School Functioning: A Review of the Literature. Journal of Child and Family Studies, 27(3), 698–713.

Spinazzola, J., Hodgdon, H., Liang, L., et al. (2014). Trauma-informed care in schools: An evidence-based approach. Psychological Trauma, 6(6), 667–675.

Van der Kolk, B. A. (2015). The Body Keeps the Score. Viking.