ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η λόγοι ενασχόλησης μας ,με την ιστορία του Πισοδερίου ξεκινά από την έρευνα που κάναμε για την δράση του Νικολάου Κασομούλη στην επαναστατική περίοδο για την απελευθέρωση της Ελλάδος το 1821 αλλά και πριν από αυτή μια και ο Ν. Κασομούλης και όχι μόνον αλλά και όλα τα άρρενα μέλη της οικογενείας του ήταν μέλη της Φιλικής εταιρίας και πολλά από αυτά έδωσαν και την ζωή τους γιαυτό τον αγώνα.
Ποιο άραγε ήταν το αρχικό κίνητρο από τον τόπο καταγωγής τους που όπλισε με τέτοιο πατριωτικό οίστρο τους Κασομούλιδες , ώστε να πέσουν με τόσο πάθος στον απελευθερωτικό αγώνα που βεβαίως συντελεστής αυτού του πάθους γίνεται στην συνέχεια και ο τόπος που γεννήθηκαν όσο και ο τόπος όπου μεγάλωσαν ;
Ας δούμε ορισμένα στοιχεία από την ιστορία του τόπου καταγωγής τους και πιστεύω ότι όλοι θα αναγνωρίσουμε τα γενεσιουργά αίτια αυτού του πάθους !!
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ
Το Πισοδέρι βρίσκεται 22 χ.λ.μ. δυτικά της Φλώρινας. Βρίσκεται σε υψόμετρο 1420-1480 μ.
Η δε Βίγλα που ανήκει στο Πισοδέρι είναι μια σημαντική διάβαση του Βαρνούντα, μοναδική ίσως γιατί βρίσκεται σε υψόμετρο 1580 μ. και συνδέει τη Φλώρινα με την πανάρχαια περιοχή των Πρεσπών (Βρυγών όπως αρχαία ονομάζονταν) με την περιοχή της Καστοριάς (των Ορεστών όπως ονομάζονταν) και της Κορυτσάς (Ντεβόλη).
Οι κάτοικοί του είναι Βλαχόφωνοι ,απόγονοι εκλατινισμένων Μακεδονό-Δωριέων, κλεισουροφύλακες από την εποχή των αρχαίων Μακεδόνων που συνέχισαν τόσο επί Βυζαντινοκρατίας όσο και επί Τουρκοκρατίας να ελέγχουν το πέρασμα.
Σήμερα διοικητικά, μετά τη συνένωση δήμων και κοινοτήτων με το σχέδιο Καποδίστρια, υπάγεται στο Δήμο Πρεσπών.
ΤΟ ΟΝΟΜΑ
1.Πισοδερι – Πισουντέρεα Μερικοί υποστηρίζουν ότι το χωριό είναι κτισμένο εκεί όπου ήταν το αρχαίο Πισαίον, μετονομάσθηκε αργότερα σε Πισοδέρι με τον συνδυασμό και της λέξεως δέρι που ήταν η ονομασία ενός τοπικού ανέμου .
Έτσι είχαμε Πισαίον+δέρι = Πισοδέρι
Η ονομασία του χωριού είναι με την τελευταία εκδοχή έρχεται από την αρχαιότητα για να γίνει στα κουτσοβλάχικα Πισουντέρεα .
2. Υπάρχει και η εκδοχή να είναι συνδυασμός των λέξεων πίσος +δέρις.
<< Πίσος>> σήμαινε λιβαδότοπος και << Δέρις >> σήμαινε αυχένας ή λαιμός , (προφανώς λόγω της στενωπού της Βίγλας).
3. Υπάρχει τρίτη εκδοχή να είναι συνδυασμός των λέξεων πίσω+ δέρας που στα κουτσοβλάχικα αποδίδεται σε Πισσοράχη ή Πισωντριάν υπονοώντας την ΄΄ σκοτενή πόλη ΄΄
4. Η τετάρτη εκδοχή προέρχεται από τον συνδυασμό πέσσον + δέρα ή δέρις
η πρώτη λέξη σημαίνει βουνό και η δεύτερη αυχένας θα μπορούσαμε να το ερμηνευσουμε ότι Πισοδερι σημαίνει ΄΄ βουνού αυχένας΄΄
5. Σε Ipsoder έχει καταγράφει σε ένα Οθωμανική ΄΄τεφτέρι΄΄ που είναι φανερό ότι είναι παραφθορά ης Ελληνικής ονομασίας Πισοδερι
Σε όλες τις εκδοχές η ρίζα των λέξεων, μας μεταφέρει στην διάλεκτο που μιλούσαν οι αρχαίοι Έλληνες- Μακενδοί.
ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ
Στο Οθωμανικό «τεφτέρι» που ήδη αναφέραμε την ονομασία Ipsoder δίνει πληθυσμό και με πληθυσμό για το 1481 12 οικογένειες που αντιστοιχούσε σε 100 περίπου κατοίκους
Το 1876 ζούσαν 200 οικογένειες με 1100 περίπου κατοίκους.
Το 1902 ζούσαν 120 οικογένειες με 642 κατοίκους
Το 1905 ζούσαν 170 οικογένειες με 935 περίπου κατοίκους.
Το 1971 και το 1981 ο πληθυσμός μειώθηκε αισθητά σε 48 και 30 οικογένειες αντίστοιχα για να καταμετρηθούν στην απογραφή του 2011 μόνον 7 κάτοικοι .
ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Στο χωριό υπάρχουν 4 εκκλησίες που αποτελούν σταθμό στη μακραίωνη ιστορία του , μιας και έχουν συνδεθεί στενά με όλα τα γεγονότα που συνέβησαν ανά τους αιώνες.
Η Αγία Παρασκευή βρίσκεται στο κέντρο του χωριού, στο νότιο μέρος της εκκλησίας βρίσκεται ενσωματωμένο το παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους.
Η ιστορικότερη των εκκλησιών είναι το ξωκλήσι της Αγίας Τριάδας 4 χλμ. Από το χωριό προς το Ανταρτικό.
Υπάρχει επίσης και ένα πιο πρόσφατο ξωκλήσι αυτό του προφήτη Ηλία που βρίσκεται στη Βίγλα 2 χλμ. από το Πισοδέρι.
Η Χριστιανική κοινότητα του Πισοδεριου ανήκε παλιότερα στην Μητρόπολη Πρεσπών – Αχριδών, και τώρα στην Ιερά Μητρόπολη Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας
— Αγ. Παρασκευή
Ο ναός Αγίας Παρασκευής Πισοδερίου.
Ο Ναός υπήρχε το 1730 και είναι βέβαιο , από εντοιχισμένη πλάκα , ότι ανακαινίσθηκε το έτος 1848.
Στην Αγία Τράπεζα της εκκλησίας, έθαψε ο Πισοδερίτης παπά – Σταύρος Τσάμης, το κομμένο κεφάλι του Παύλου Μελά, τον Οκτώβριο του 1904.
–Άγιος Χαράλαμπος
Το παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους. ΄Άγνωστο πότε κτίσθηκε αλλά σίγουρα είναι παλαιότερο της Αγίας Παρασκευής. Εδώ θάφθηκε [πρώτη φορά] η κεφαλή του Π. Μελά..
— Μονή Αγίας Τριάδος
Μονή Αγίας Τριάδος Πισοδερίου υψόμετρο 1.395 μέτρα απέχει 4 χιλιόμετρα από το Πισοδέρι. Κτίσθηκε το 1050 μ. χ. όπως προκύπτει από εντοιχισμένη πέτρινη πλάκα στην θύρα της εκκλησίας και επισκευάσθηκε το 1836 .και το 2016.
Έχει χαρακτηρισθεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο , κυρίως κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα συνέβαλε τα μέγιστα με πολλούς τρόπους.
— ΠΑΙΔΕΙΑ
Υπήρχε στο Πισοδερι Ελληνική παιδεία από τον 19ο αιωνα
Το σύγχρονου για την εποχή του διδακτήριο χωριζόταν σε δύο διαμερίσματα . Στο βόρειο είχε εγκαταστάθηκε το Σχολείο Θηλέων και στο νότιο το Σχολείο Αρρένων.
Το 1903-1904 α φοιτούσαν 140 μαθητές περίπου. Είχε δημιουργήθει και κτίριο Εθνικό Οικοτροφείο αρρένων και θηλέων με ημιγυμνάσιο που συντηρούνταν με έξοδα του Ελληνικού Προξενείου Μοναστηρίου και διατηρήθηκε μέχρι το 1912.
Το 1912 τα αγόρια στο οικοτροφείο έφταναν και ξεπερνούσαν τα 150 και τα κορίτσια τα 80 προερχόμενα από την γύρω περιοχή.
Το Σχολείο προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες κατά την εποχή του σκληρού και αιματηρού Μακεδονικού Αγώνα.
ΙΣΤΟΡΙΑ
–Φρύγες
Στην περιοχή των Πρεσπών και του Πισοδερίου την 2η χιλιετία π.Χ. κατοικούσαν οι Βρύγες
Κατά τον Ηρόδοτο οι Βρύγες ήταν αρχαίος λαός που μετανάστευσε στη Μικρά Ασία, από τη Βαλκανική, οπότε και μετονομάστηκε από “Βρύγες” σε “Φρύγες”.
Οι λίμνες Πρέσπες είχαν στην αρχαιότητα το όνομα Μικρή και Μεγάλη Βρυγιής
Έφυγαν από την περιοχή και μέσον των στενών της Έδεσσας έφθασαν και κατέλαβαν τη Δυτικοκεντρική Μικρά Ασία μετά την κατάρρευση των Χετταίων (1200 π.Χ. περίπου ). Το βασίλειό τους το ίδρυσαν περί τα μέσα της 2ης χιλιετίας προς τη 1η χιλιετία π.Χ. για να κατακτηθούν έπειτα από τους Λυδούς
–Βασίλεια Ορεστών και Λυγκιστίδας
Το Πισοδερι στην 1η χιλιετία π.Χ βρισκόταν στα όρια 2 Βασιλείων α) Ορεστίδος & β) Λυγκιστίδος
*Ορεσταί
Οι Ορέστες ήσαν εγκατεστημένοι στις περιοχές της λίμνης Ορεστιάδος (Καστοριάς), των πηγών και του άνω ρου του Αλιάκμονα,
Η Ορεστίδα χώρα, είχε σημαντική ανάπτυξη και συμμετείχε ενεργά στις εξελίξεις της εποχής. Ο ευρύτερος γεωγραφικός χώρος ταυτίζεται με την περιοχή της αρχαίας Ορεστίδος, όπου κατοικούσαν οι Ορέστες, Μακεδνοί όπως τους αποκαλεί ο Ηρόδοτος (484- 426 π.Χ.)
Από εδώ άρχισαν οι Μακεδόνες βασιλείς να συνενώνουν τα υπόλοιπα κρατίδια για να δημιουργήσουν το μεγάλο Μακεδονικόν βασίλειον. Η ευρύτερη περιοχή ταυτίζεται με την περιοχή της αρχαίας Ορεστίδος που αποτελούσε γεωγραφική ενότητα της Άνω Μακεδονίας και τα εδάφη της αναπτύσσονταν κατά μήκος του άνω ρου του Αλιάκμονα, δηλαδή στις περιοχές της σημερινής Καστοριάς, του Άργους Ορεστικού, του Βογατσικού, του Σισανίου και της Κλεισούρα
*Λυγκιστίδα
Η Λυγκηστίδα ήταν επίσης αρχαία «χώρα» της Μακεδονίας, . Βρισκόταν βόρεια της Εορδαίας και της Ορεστίδας στο νοτιοδυτικό τμήμα του λεκανοπεδίου του Εριγώνα (σημ. πεδιάδα του Μοναστηρίου παρά τη λίμνη Πρέσπα μέχρι την λίμνη Αχρίδας.
Η νότια Λυγκηστίδα εκτεινόταν στο νοτιότερο τμήμα του λεκανοπεδίου του Εριγώνα και περιλάμβανε μέσα στα όριά της το μεγαλύτερο μέρος του σημερινού νομού Φλώρινας. Δυτικά συνόρευε με την Ορεστίδα, όπου οι οροσειρές του Βαρνούντα (Περιστέρι) και του Βέρνου (Βίτσι) αποτελούσαν το φυσικό τους σύνορο.
— Μακεδόνες του Φιλίππου
΄Οι Ορέστες, αποσπάσθηκαν από τους Μολοσσούς και πέρασαν στην επικυριαρχία των Μακεδόνων, στην διάρκεια της βασιλείας του Αλεξάνδρου Α΄ (498/497-454 π.Χ.).
Ανήκαν στα βασίλεια της Άνω Μακεδονίας (σήμερα Δυτ. Μακεδονία),μετά την συνένωση τους με την Μακεδονία του Φιλίππου του Β΄ μαζί με την Ελιμειώτιδα, την Λυγκίστιδα, Πελαγονία ,την Εορδαία και της Τύμφης
— Μέγας Αλέξανδρος
Από μαρτυρία του Αρριανού προκύπτει καθαρά ότι η κλεισουροδιάβαση Πισοδερίου μέσω της οποίας επικοινωνεί ο κάμπος της Φλώρινας με τις περιοχές Πρέσπας, Άνω λεκάνης και Καστοριάς, χρησιμοποιήθηκε από το Μέγα Αλέξανδρο.
Αυτό συνέβη όταν το καλοκαίρι του 335 π.Χ. έσπευσε από την Θράκη να σώσει το μεθοριακό του φρούριο Πήλιο.
— Φύλαξη του στενωπού της Βίγλας στα Ελληνιστικά χρόνια
Η στενωπός του Πισοδερίου φρουρείται από από τότε και ειναι το στενό πέρασμα που περνά από το Πισοδέρι και εκτείνεται σε μήκος 70 χιλιομέτρων.
–Ρωμαίοι
Εκατόν είκοσι τρία χρόνια μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου χρησιμοποίησε την ίδια στενωπό αλλά για να κουρσεύει την Άνω Μακεδονία και ο Ρωμαίος ύπατος Σουλπίκιος Γάλβας, πορευόμενος την «Κατά ευπόρων και ραδίαν οδόν» (ως Πλουτάρχου – Φλαμηνίνος ΙV).
Ο Ο Τίτος Λίβιος (Titus Livius, 59 π.Χ. – 17 μ.Χ) ν Ρωμαίος ιστορικός αναφέρει ότι κατά τη Ρωμαιοκρατία οι φύλακες τέτοιων διαβάσεων ήταν ιθαγενείς και ως εκ τούτου στο Πισοδέρι Μακεδόνες.. Στην περιοχή αυτή οι απόγονοι των Αρχαιμακεδόνων είχαν εκλατινιστεί γλωσσικά μέσα στους αιώνες και είχαν γίνει Αρμάνοι.
— Βυζαντινοί
Στο Πισοδέρι υπήρχαν επί Βυζαντινών χρόνων και είχε στρατιωτικές αριστοκρατικές οικογένειες καθώς και επαγγελματίες στρατιώτες.
Στην Αγία Τριάδα του χωρίου μέχρι το 1905 σώζονταν κώδικες γραμμένοι σε περγαμηνές με άγνωστο περιεχόμενο.
Κάποιες αρχοντικές οικογένειες ,είχαν δωρίσει επτά δίσκους ασημένιους και χάλκινους με έντυπες εικόνες, γράμματα και διακοσμήσεις.
Ήταν δισκοειδείς εικόνες από εκείνες που κρεμούσαν οι αρχαίοι στους ναούς καθώς και στα μέγαρά τους. Από τους επτά τέσσερις χάθηκαν και σώζονται μέχρι σήμερα τρεις.
Ο ένας ασημένιος υπάρχει στο Μουσείο Αθηνών και δύο άλλοι χάλκινοι στο Πισοδέρι.
Ο ένας δίσκος έχει στο κέντρο την εικόνα του Κικέρωνα και ολόγυρα με γράμματα κλασσικής εποχής την επιγραφή «Marcuwtulliusciseroconsul».
Ο άλλος δίσκος έχει εικόνα αμνού με λάβαρο και ολόγυρα επιγραφή με γράμματα γοτθικά βαυαρικής κατασκευής του 15ου αιώνα
— Γότθοι
Ο Μάλχας, ιστορικός του Βυζαντίου, μας πληροφορεί ότι το 475 μ.Χ.. Γότθοι αφού έκαψαν την Ηράκλεια (βρισκόταν κοντά στο Μοναστήρι Σερβίας) έφυγαν για το Δυρράχιο. Όταν έφθασαν στη διάβαση (στη σημερινή Βίγλα Πισοδερίου) αιφνιδίασαν τους φύλακες και κατέλαβαν το φυλάκιο εξασφαλίζοντας τη διάβαση ολόκληρου του στρατού.
— Σλάβοι & οι Βλάχοι Οδίτες
Όταν εμφανίσθηκαν οι Σλάβοι στο Πισοδέρι κατοικούσαν οι Βλάχοι που ήταν απόγονοι αρχαίων Μακεδόνων και μιλούσαν την Βλάχικη διάλεκτο.
Ο Αντώνιος Κεραμόπουλος υποστήριζε ότι γενέτειρα της Βλάχικης γλώσσας είναι οι Ελληνικές χώρες Μακεδονία, Ήπειρος καθώς και η Ιλλυρία.
Ο δε γενικότερος εκλατινισμός είναι έργο της Διοικητικής και στρατιωτικής οργανώσεως του Ρωμαϊκού Κράτους και στη συνέχεια του Βυζαντινού. Την στρατολογία θεωρούσε σαν το πιο ουσιώδη συντελεστή του εκλατινισμού των λαών.
Ο Κεδρηνός μας πληροφορεί ότι το Πισοδέρι υπήρχε πριν από την εποχή του Βουλγαροκτόνου. Στα 976 μ.Χ. «βλάχοι οδίται» σκότωσαν τον αδελφό του Σαμουήλ, τον Κομητόπουλο Δαυίδ, στη στενωπό του Πισοδερίου.
Αυτό σημαίνει ότι και πριν το 976 μ.Χ. υπήρχαν στα στενά του Πισοδερίου βλάχοι οδοφύλακες, τους οποίους μόνο οι Πισοδερίτες μπορούν να διεκδικήσουν για προγόνους, αφού αυτοί είχαν στρατιωτικούς τιμαριούχους της Βυζαντινής εποχής (Χρυσόβουλον).
–Οθωμανοί
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το Πισοδέρι ήταν ιδιοκτησία μιας Σουλτάνας, αλλά αργότερα πουλήθηκε σε κάποιον Εφένδη τον Ιζέρ – Πασά – Εφένδη
Το Πισοδέρι γνώρισε χρόνια ακμής γιατί δε γνώρισε άμεσα την απειλή των Τούρκων κατά την τουρκοκρατία μια και είχε οργανωμένο αρματολίκι.
Από διάφορα έγγραφα και μαρτυρίες προκύπτει ότι οι Χριστιανοί αρματολοί υπήρχαν ή μισθοδοτούνταν μάλιστα από τους Τούρκους, καθ’ όλο το διάστημα μεταξύ 1375 και 1625.
Το αρματολίκι του Πισοδερίου έρχεται πρώτο στην ιστορία του αρματολισμού της Μακεδονίας όπως είναι πρώτο και σε ύψος γιατί κατέχει την πιο ψηλή αυχενοδιάβαση (υψ. 1580 μ.) σε 70 χιλιόμετρα μήκος. Τα δύο αυτά προσόντα του είναι εκείνα που βασικά συντέλεσαν στην τόσο μακραίωνη διατήρησή του
— Πριν το 1800
Στο Πισοδέρι οι γεροντότεροι μιλούσαν για την εποχή πριν από το 1800. Από στόμα σε στόμα η παράδοση έφτασε να λέει ότι εκείνη την περίοδο υπήρχαν δύο κοινωνικές τάξεις. Η τάξη των αριστοκρατών Ντερβαντζήδων και η τάξη των Πληβείων Φαπριτσιάνων που ασχολούνται με μικρεμπόριο και άλλες τέχνες. Οι πρώτοι ήταν πολεμιστές και φιλούσαν τα ντερβένι. Γάμοι ανάμεσα στις δύο τάξεις δεν γινόταν.
Οι Πισοδερίτες Δερβεντζήδες είχαν επίβλεψη σε ολόκληρη τη στενωπό και έφταναν μέχρι την Κρυσταλλοπηγή και (Ντρεάνα-Σφήκα) Πρεσπών που ήταν κι αυτά Βλαχοχώρια.
Είχαν επίσης και τα στενά του Κλειδίου και της Βεύης που αποτελούσαν κι αυτά διαβάσεις. Καθήκοντα των Δερβεντζήδων ήταν εκεί για να διατηρούν την ασφάλεια των συγκοινωνιών από του ληστές, να εισπράττουν διόδια από τους διερχόμενους ιδιώτες, από τα οποία ένα μέρος κρατούσαν σαν μισθό για τη συντήρησή τους. Οι ίδιοι δεν φορολογούνταν, ήταν αυτόνομοι και τους υποστήριζε η Βαλιντέ Σουλτάνα.
Πισοδερίτης Δερβεντζής ήταν ένας γόνος της οικογένειας Σίσκου-Μπόντζια πριν από το 1800 και κράτησε ισόβια το μακρινό ντερβένι που βρίσκεται στα σύνορα Μακεδονίας-Σερβίας στην Στρέτζουβα.
Οι αρματολοί του Πισοδερίου είχαν σκληρούς αγώνες με τους Γκέγκηδες επιδρομείς. (Γκέγκας ή Γκέγκης ονομάζεται αυτός που ανήκει στην αλβανική φυλή των Γκέγκηδων, που είναι εγκατεστημένοι στα βόρεια της Αλβανίας κοντά στα σύνορα με την άλλοτε Γιουγκοσλαβία. )
Με τους Αλβανούς Μπέηδες της Φλώρινας και Καστοριάς είχαν φιλίες όχι μόνο οι Αρματολοί αλλά και οι υπόλοιποι.
— Οι σεισμοί και πανώλης κατέστρεψαν το Πισοδέρι
Στην πιο μεγάλη ακμή του το Πισοδέρι είχε, σύμφωνα με τις παραδόσεις, 1000 σπίτια. Καταστράφηκε τρεις φορές από σεισμούς και από πανώλη και εγκαταλείφθηκε γι’ αυτόν τον λόγο.
Η εποίκιση του χωριού έγινε απ’ όσους επέστρεψαν κι από ξένους.
Το 1800 είχε γύρω στις 300 οικογένειες και δύο ιερείς.
— Οι αρματολοί του Πισοδεριου
Το 1670 άρχισε συντονισμένη δράση των αρματολών. Αρματολοί κατά το συγγραφέα Σωκράτη Λιάκο, ο οποίος έχει κάνει εξονυχιστική έρευνα γύρω από την Ιστορία του Πισοδερίου, ήταν οι Πετρασίναι, και οι διάδοχοί τους Γιάννηδες, οι Καραπανέοι, οι Τσιαμούρηδες, οι Γριβαίοι, Δουκαίοι, Σπερκέοι, οι Σισκέοι, Νταουνταίοι, Καραντζέοι, Μπρακέοι και Δρακαίοι.
Υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες για τους αρματολούς εκτός από τις προφορικές παραδόσεις.
Μια από αυτές είναι η αναφορά του Καδή Φλώρινας από τα 1703, με την οποία ζητούσαν από το Σουλτάνο να αντικαταστήσει τους Χριστιανούς αρματολούς της περιοχής με Τούρκους, γιατί υπέφεραν από τον ξακουστό κακοποιό Σουλάκ ή Τσιουλάκο. (Σουλάκ υπάρχει ρεματιά στο Πισοδέρι κάτω από την πλαγιά προς το Γγυγγέρου).
— Το ντερβένι του Πισοδερ;iου
Στην ελληνική γλώσσα , η λέξη Δερβένι (Ντερβένι) άρχισε να χρησιμοποιείται την περίοδο της Τουρκοκρατίας και διατηρήθηκε μέχρι και μετά την Επανάσταση του 1821, ως γεωγραφικός προσδιορισμός στενής διάβασης διαμέσου ορεινών όγκων, καθώς και είσοδος ή έξοδος πύλης προς ευρύτερη περιοχή. Συνώνυμη ήταν επίσης και η λέξη «κλεισώρεια» ή (περισσότερο σε χρήση) «Κλεισούρα».
Στην περιοχή Φλώρινας υπήρχαν τα ντερβένια Πισοδερίου και Κλειδίου, είναι συνεπώς φανερό ότι η αναφορά εννοούσε τους Πισοδερίτες ντερβετζήδες που υπήρχαν πριν από το 1700.
–1821
Το 1821 το Πισοδέρι ήταν σημαντική κωμόπολη και αναφέρεται στα “στρατιωτικά ενθυμήματα” του Ν. Κασομούλη ως χωριό της Καστοριάς που λεγόταν Πισοντέρι. Το 1838 καταργήθηκε το Δερβένι του Πισοδερίου και της Κλεισούρας και υπάρχει γι’ αυτό γραπτή ενθύμηση στο Μοναστήρι της Κλεισούρας που λεει: «1838 Οκτωβρίου 18 χάλασε το ντερβένι, αιωνία η μνήμη αυτού».
ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΑΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
— *Πάνος Μειντάνης ή Μεγδάνης,
Ο Πάνος (Παναγιώτης) Μεϊντάνης ή Μεγδάνης ή Τσολάκης, ήταν κλέφτης από το Πισοδέρι Φλώρινας που έδρασε κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα.
Το οικογενειακό επίθετο ΄΄Μεϊντάνης΄΄ δεν είναι το πραγματικό του. Η τουρκική λέξη ΄΄μεϊντάνης΄΄, που πήρε στα ελληνικά τη σημασία του ΄΄ληστής΄΄, ΄΄κλέφτης΄΄, πρέπει να του προσκολλήθηκε ως επίθετο δίπλα στο μικρό του όνομα ύστερα από την ανταρσία.
Ο Κασομούλης γράφει για τον Κλέφτη Μεγδάνη, από την Κοζάνη, που η καταγωγή του ήταν από το Πισοδέρι Φλώρινας, ότι κατά τους Ενετικούς Πολέμους, που ο τουρκικός στρατός είχε μεταφερθεί νότια, ξεσήκωσε την Δυτική Μακεδονία και από την Πίνδο και μέχρι τον Όλυμπο, και μέρος της Θεσσαλίας. Κατατρόπωσε τον τουρκικό στρατό και κήρυξε ελεύθερες τις ορεινές περιοχές. Έκανε συμφωνίες με τους Τούρκους όπως: 1) Κανένας Τούρκος να μην εισέρχεται στις επαρχίες που αυτός εξουσίαζε, 2) Οι προεστοί χριστιανοί να συγκεντρώνουν και να παραδίδουν τους φόρους τους προς τις Οθωμανικές αρχές και 3) οι οπλοφόροι του να μην πληρώνουν φόρους.
Οι Τούρκοι το δέχτηκαν και μάλιστα του πρότειναν να γίνει Αρματολός και να εξουσιάζει στο Αρματολίκι του. . Στο Αρματολίκι του Μεγδάνη, οι χριστιανοί έζησαν αρκετά χρόνια ελεύθεροι, χωρίς να πιέζονται από τις τουρκικές αρχές. Ο Μεγδάνης ήταν ο ελευθερωτής τους και είχε αποκτήσει σπουδαία φήμη. Οι Τούρκοι αντέδρασαν και θέλησαν να το σκοτώσουν ,το αντιλήφθηκε και ο Μεγδάνης ξαναέγινε Κλέφτης, πολεμώντας τους Τούρκους στα ορεινά, όπου ήταν και τα λημέρια του. Εν τω μεταξύ στις 8 Σεπτεμβρίου 1695, έβγαλαν οι Τούρκοι από το Αρματολίκι τον Μεγδάνη και το έδωσαν σε ένα Τουρκαλβανό, τον Αλιμάνη.
Τελικά μετά από προδοσία οι Τούρκοι τον πήραν το κεφάλι κοντά στις πηγές του Αχελώου το 1700.
Υπάρχει μια σύγχυση Ο Πάνος Μεγδάνης και ο Πάνος Μεϊντάνης είναι το ίδιο πρόσωπο
Ο Γιάννης Βλαχογιάννης θεωρεί ότι ο Μεγδάνης και ο Πάνος Μεϊντάνης είναι το ίδιο πρόσωπο. Αντίθετα ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος αποδεικνύει με τον δικό του τρόπο, ότι ήταν δυο διαφορετικά άτομα. Ο ένας ήταν ο Μεγδάνης από το Πισοδέρι και ο άλλος ο Πάνος Μεϊντάνης από την Κατούνα Ακαρνανίας.
********************* Οικογένεια Κασομούλιδων *************************
*Κων/νος Κασομούλης
Ο Κωνσταντίνος πατέρας του Νικολάου καταγόταν από το Πισοδέρι Φλωρίνης, ήταν Βλάχικης καταγωγής και ήταν ένας ευκατάστατος έμπορος, που γεννήθηκε στην Κοζάνη.
Παντρεύτηκε 2 φορές την πρώτη λεγόταν Σουλτάνα και η δεύτερη σύζυγος του ήταν η Αλεξάνδρα.
Με τη Σουλτάνα έκανε 3 αγόρια: το Δημήτρη, το Γιώργο και το Νικόλαο. Με την Αλεξάνδρα έκανε την Κατερίνα, τη Σουλτάνα και το Γιάννη.
. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία και εργάστηκε για την προπαρασκευή του Αγώνα. Ήταν από τους πρωτεργάτες του Μακεδονικού επαναστατικού κινήματος, μαζί με τους γιους του Γεώργιο, Δημήτριο, Ιωάννη και Νικόλαο.
. Λόγω του είδους του επαγγέλματός του, ήταν αναγκασμένος να μετακινείται και έτσι τον βρίσκουμε, στην Κοζάνη, στη Σιάτιστα, στην Τσαρίτσανη, στις Σέρρες και στη Νάουσα, πάντα, μαζί με την οικογένειά του. Αγωνιζόμενος, ηρωικά,στην επανάσταση, στη Νάουσα, τραυματίζεται και συλλαμβάνεται ενώ μετά από λίγο πεθαίνει. Η σύζυγος, οι κόρες και ο γιος του Γιάννης συλλαμβάνονται και αιχμαλωτίζονται.
Πήρε μέρος σε πολλές μάχες και διακρίθηκε στη μάχη της Γάστρας και της μονής Δόβρας. Στην πολιορκία της Νάουσας πολέμησε με τον Καρατάσο, όπου και πολιορκήθηκε στενά μέσα σ’ ένα μικρό σπίτι και σκοτώθηκε μετά από ηρωική αντίσταση.
Η περιουσία του στη Σιάτιστα λεηλατήθηκε από τους Τούρκους, που συλλάβανε τη σύζυγό του και τις δύο κόρες του και τις πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα.
Οι τρεις γυναίκες απελευθερώθηκαν το 1829 μετά από την εξαγορά τους από συγγενείς τους.
* Σουλτάνα Κασομούλη -Πρώτη σύζυγος Κων/νου
Πιθανόν, να γεννήθηκε στη Βλάστη, ήταν ανιψιά του Γιάννη Φαρμάκη ενός αγωνιστή συμμετείχε στο ξεκίνημα της επανάστασης στη Μάχη του Δραγατσανίου
Μετά την ήττα των επαναστατών συμμετείχε μαζί με τον Γεωργάκη Ολύμπιο και 350 συντρόφους τους για 13 μέρες στη Μάχη στη Μονή Σέκκου
Στο τέλος ο Ολύμπιος ανατινάχθηκε στην πυριτιδαποθήκη, ενώ ο Φαρμάκης συνελήφθη και εστάλη στην Κων/πολη όπου και αποκεφαλίστηκε .
Μαζί της έκανε 3 παιδιά . Πέθανε, πιθανόν, στη Σιάτιστα
* Αλεξάνδρα Κασομούλη -Δεύτερη σύζυγος Κων/νου
ΗΑλεξάνδρα Κωνσταντίνου Τσάμη καταγόταν και αυτή άπω το Πισοδέρι .
Έκανε μαζί του, 2 κόρες και 1 γιο.
Αιχμαλωτίστηκε, μαζί με τα παιδιά της, στην επανάσταση της Νάουσας και ήταν υπό την επιτήρηση του Διβόλη,σ το Πισοδέρι, για πάρα πολλά χρόνια.
Εκείνος, ζητούσε ένα τεράστιο ποσό, για την απελευθέρωσή τους-2500 γρόσια- ποσό, που στάθηκε, αδύνατον να συγκεντρωθεί, από συγγενείς και φίλους. Ήταν η πρώτη, που απελευθερώθηκε, μετά από 10 χρόνια, ούσα αρκετά μεγάλη στην ηλικία.
* Νικόλαος Κασομούλης *
Ο Νικόλας Κασομούλης ήταν ένα από τα πολλά παιδιά του Κωνσταντίνου Κασομούλη και της πρώτης του γυναίκας, Σουλτάνας
Ο αγωνιστής που ξεχώρισε. Ο Νικόλας γεννήθηκε το 1795 Οι πληροφορίες που δείχνουν τον τόπο της γέννηση του την Κοζάνη, στις εγκυκλοπαίδειες Πάπυρος Larusse ,Παιδεία ,Νέα δομή και στην αξιόπιστη ιστοσελίδα η” ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ” που η δημοσίευση της βιογραφίας του στηρίζεται μεταξύ άλλων, σε αφιέρωση της Ελευθεροτυπίας,στο Περιοδικό Ιστορικά, και το περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία επιβεβαιώνουν αυτό το γεγονός. Αλλά και άλλες πηγές δεν έχουν την ίδια άποψη ,κάποιες ιστοσελίδες θεωρούν τόπο γέννησης την Σιάτιστα και κάποιες άλλες το Πισοδέρι, δεν θα μπορούσε να πει κανείς μη αξιόπιστες. Όλες όμως οι πηγές δείχνουν ότι στην μικρή του ηλικία βρίσκεται στην Σιάτιστα και στα 12 του χρόνια για ένα μικρο διάστημα (τουλάχιστον ένα χρόνο) στην Τσαρίτσανη, όπου και σε αυτό το διάστημα μαθαίνει κάποια γράμματα .Πρέπει στην συνέχεια να επανήλθε στην Σιάτιστα, όπου και πεθαίνει η μητέρα του. Ο πατέρας ξαναπαντρεύεται και με την καινούργια γυναικά του κάνει τον Γιάννη και 2 αδερφές του.
Έφηβος, πια, βρίσκεται στις Σέρρες πάντα μαζί με τον πατέρα του και σε ηλικία 20 χρόνων φεύγει για την Αίγυπτο, για δουλειές του πατέρα του , γυρνώντας σταματά στην Σμύρνη όπου μυείται στην Φιλική εταιρεία .Έρχεται στις Σέρρες και μυεί στην Φιλική εταιρία και τα αδέρφια του. Όταν στις Σέρρες ξεσπά η επανάσταση στην οποία συμμετέχει και τελικά αποτυγχάνει, νοιώθοντας ότι κινδυνεύει η ζωή του και οι φίλοι που έκανε στην παιδική του ηλικία, στη Σιάτιστα θα τον βοηθήσουν, επανέρχεται στη Σιάτιστα, όπου όμως δεν κάθεται για πολύ. Το Σεπτέμβριο του 1821 οι πρόκριτοι της Σιατίστης εξουσιοδοτούν το Νικόλαο Κασομούλη να μεταβεί στην Πελοπόννησο να ζητήσει βοήθεια για την έναρξη του αγώνα στη Δυτική Μακεδονία.
Με 25 ενόπλους Σιατιστείς φτάνει στη μονή της Ζάμπουρντας στον εκεί ηγούμενο, στη συνέχεια στο Μεταξά συναντά τους αρματολούς Μπζιωταίους. Μέσω Βελβεντού φτάνει στις ακτές της Πιερίας, συναντάται στην Κασσάνδρα με τον Εμμανουήλ Παπά κι από εκεί μεταβαίνει στην Πελοπόννησο και συναντιέται με το Δημήτριο Υψηλάντη.
Εν τω μεταξύ, η οικογένεια του πατέρα του, με την Αλεξάνδρα και το Γιάννη, μετακομίζουν στη Νάουσα, ς λόγω της εμπορικής δραστηριότητας του πατέρα του, Κωνσταντίνου, αλλά και του φόβου της αντεκδίκησης από τους Τούρκους για την δράση του.
* Δημήτριος (Μήτσος Κασομούλης )
Μέλος της Φιλικής Εταιρείας και αγωνιστής,στην Ελληνική Επανάσταση, συμμετείχε σε πολλές μάχες, αλλά και κατά την πολιορκία βρέθηκε μέσα στο Μεσολόγγι, μαζί με τον αδελφό του, Νικόλαο, όπου και, κατά την έξοδο, τραυματίστηκε και τελικά, άφησε την τελευταία του πνοή, στο βουνό Ζυγός, το 1826.
*Γεώργιος Κασομούλης
Μέλος της Φιλικής Εταιρείας και αγωνιστής,στην Ελληνική Επανάσταση, συμμετείχε σε πολλές μάχες, βρέθηκε και αυτός στο Μεσολόγγι, αλλά κατά την τελευταία πολιορκία βρισκόταν στο Ναύπλιο. Διορίσθηκε, από τον Όθωνα, στη βασιλική υπηρεσία. Κατά μια εκδοχή, το 1836 που υπήρξε εξέγερση κατά του Όθωνα, κατά τις συγκρούσεις, που έγιναν σκοτώθηκε. Τότε έφερε το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Κατά τα τριάντα έτη της βασιλείας του Όθωνα (από την άφιξή του το 1833 έως την έξωσή του το 1862), οι εξεγέρσεις, οι στάσεις και οι ανταρσίες αποτελούσαν συνηθισμένο φαινόμενο.
Υπάρχει, όμως άλλη πληροφορία που δίνει χρόνο θανάτου του, το 1838, στη Φθιώτιδα, όπου, υπηρετώντας στην Οριοφυλακή και κυνηγώντας ληστές, φονεύθηκε από αυτούς.
* Ιωάννης Κασομούλης
Γεννήθηκε στη Σιάτιστα και ήταν γιος της Αλεξάνδρας. Κατά την επανάσταση της Νάουσας, βρίσκεται εκεί το 1822, όπου και αγωνίζεται, μαζί με τον πατέρα του. Συλλαμβάνεται από τον Αμπντούλ Άμπντ, μαζί με τη μητέρα του και τις 2 αδελφές του και παραμένει έγκλειστος, μέχρι το 1831, οπότε και απελευθερώνεται. Γίνεται αξιωματικός, αλλά τα τελευταία χρόνια βρέθηκε σε δύσκολη οικονομική κατάσταση, και ευρισκόμενος στη Σιάτιστα, εκλιπαρεί για οικονομική βοήθεια, από το Ελληνικό κράτος. Πεθαίνει, μετά το 1861. Σε κάποιες από τις επιστολές προς το Ελληνικό κράτος, μιλά για δραπέτευση και μετάβαση στο Ζέμλινο της Σερβίας πριν από το 1931.
* Σουλτάνα & Κατερίνα Κασομούλη
Οι αδελφές του Νικολάου συνελήφθησαν και αιχμαλωτίστηκαν, το 1822, στη Νάουσα και μαζί με τον αδελφό τους και τη μητέρα τους μεταφέρθηκαν, από τον Αλβανό μπέη Μεχμέτ Διβόλη, στο Πισοδέρι. Ήταν οι τελευταίες, που απελευθερώθηκαν.
— Παπαδήμας – & Θώμος
Η συμμετοχή των Πισοδεριωτών στην Επανάσταση του 1821 ήταν μεγάλη. Πολλοί Πισοδερίτες βρέθηκαν στην Πελοπόννησο όπου πολεμούσαν. Μεταξύ αυτών ήταν και ένας της οικογένειας Παπαδάμου και της οικογένειας Θώμου.
Εθελοντής στον αγώνα υπέρ της ανεξαρτησίας ο Παπαδάμου πήρε την προσωνυμία ‘’επαναστάτης.’’
— Αρχιμανδρίτης Μόδεστος
Επίσης στο Πισοδερι έδρασε το 1875 ο αρχιμανδρίτης Μόδεστος, που έχτισε το διδακτήριο του σχολείου με τρεις ορόφους και 24 αίθουσες.
Στο διδακτήριο αυτό λειτούργησε ορφανοτροφείο, το οποίο τα χρόνια της σκλαβιάς ήταν μέσα στην άγρια φύση του περιβάλλοντός του, κέντρο του Ελληνισμού και προπύργιο αυτού κατά του βουλγαρικού κομιτάτου.
Σ’ αυτό σπούδασαν πολλοί Πισοδερίτες και άλλοι κάτοικοι των γύ
Το ιστορικό Σχολείο του Πισοδερίου το ανήγειρε ο ευεργέτης αρχιμανδρίτης Μόδεστος ο οποίος χορήγησε 6000 χ. εικοσόφραγκα Γαλλικά (χρυσά), ενώ για την συντήρηση του Μοδέστειος Σχολή Πισοδερίου διδακτηρίου άφησε 3000 στην Εθνική Τράπεζα (υποκατάστημα Αθηνών) και 3000 για να σπουδάσουν πέντε μαθητές στο Γυμνάσιο, δύο από αυτούς στο Πανεπιστήμιο.
Τρεις από το Πισοδέρι, ένας από την Μηλόβιστα και ένας από το Μοναστήρι.
–Επανάσταση του 1879
Η περιοχή Πισοδερίου, Πρεσπών, Βιτσίου, Γράμμου, και Μαυρικίου είχε γίνει μια μικρή ελεύθερη Ελλάδα.
Κατά τη επανάσταση των Μακεδόνων το 1879, στη Δ. Μακεδονία έλαβαν μέρος πολλοί οπλαρχηγοί από τα Κορέστια συνεργασθέντες με αγωνιστές που ήρθαν από την ελεύθερη Ελλάδα, Αθηναίοι και Κρήτες. Από τα Κορέστια και γενικά απ’ τη Δυτική Μακεδονία ήταν οι αγωνιστές: Ο Γεώργιος Μανθόπουλος, ο Ναούμ Κύρου, με πολλούς Πισοδερίτες,
Την ίδια εποχή αγωνιστές στην περιοχή Πισοδερίου- Κορεστίων ήταν: ο Ζιούρκας Βασίλης που σαν ορμητήριο είχε το Πισοδέρι. Συνεργάτες του ήταν οι Πισοδερίτες Κούτσκος Βλάχου, Μίχας Βλάχου, Κίτσος Ντίμας, Βλάχος Νικόλαος Καράτζιας ή Στάμκος, Φώτης Οσντόλας ή Γκιούσιας, Νάκης Μάτσος, Φώτης Σπέρκος και ο Τόλης Μάντσης από Κρυσταλλοπηγή. Από τη Γέρμα ήταν ο Καραμήτσιος, ο Αναγνωστάκης Βούρδας, ο Γ. Κουτσούκης, ο Γ. Βαγγαλής, ο Αγγέλης Κατσάνος, ο καπετάν Γούλιας Κράκας από τη Σιάτιστα και η αδελφή του Περιστέρα με χωριστό δικό της σώμα.
— Ζίουρκας
Ο Ζιούρκας που κατάγονταν απ’ την περιοχή Καστοριάς έκανε πολλές ανδραγαθίες στη δεκαετία του 1870-1880. Ο Ζιούρκας είχε ορμητήριο το Πισοδέρι με τη δασώδη περιοχή του. Συνεργάτες του ήταν οι Πισοδερίτες Κούτσκος Βλάχος με τους συγγενείς του οι οποίοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο Πισοδέρι. Ο Ζιούρκας και τα παλικάρια του, κινούνται στο Νυμφαίο-Πισοδέρι-Πρέσπες. Γίνονται μάχες και το κίνημα της ελευθερίας φουντώνει σε ολόκληρη τη Μακεδονία που στενάζει. Έφτασε χειμώνας, το κίνημα πνίγηκε στο αίμα, οι αγωνιστές υπέκυψαν κάτω από το βάρος των στρατευμάτων που έφεραν για την καταστολή του κινήματος. Στην περίοδο εκείνη σκοτώθηκαν έντεκα Πισοδερίτες των οποίων τα ονόματα δεν αναφέρονται πουθενά.
ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ *
Το Πισοδέρι, με βλαχόφωνο πληθυσμό, διαδραμάτισε ρόλο στο Μακεδονικό Αγώνα. Νωρίτερα, από την επανάσταση στη Δυτική Μακεδονία το 1878, το Πισοδέρι και γειτονικά χωριά συμμετείχαν στην «παρασκευή ανδρών»
-*Παύλος Μελάς
Στις αρχές Οκτωβρίου του 1904 καταφθάνει στην περιοχή της Φλώρινας ο Παύλος Μελάς επικεφαλής αντάρτικων σωμάτων. Στις 21 Μαρτίου φθάνει ο Μελάς στην περιοχή του Πισοδερίου. εφονεύθη στις 13 Οκτωβρίου του 1904. Ο θάνατος του ανέφλεξε το φρόνημα και την περηφάνια των Ελλήνων και γενικός Αρχηγός του Μακεδονικού Αγώνα ανέλαβε στις 20 Οκτωβρίου 1904 ο Κρητικός Κατεχάκης με τον Π. Γύπαρη επίσης Κρητικό. Έλαβαν μέρος στις μάχες… Ζελενιτσίου, Λεχόβου, Μπλατσίου, Μουρικίου κ.λ.π.*
–Παπασταύρος Τσάμης & Λάζαρος Τσάμης.
Στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής, έθαψε το κεφάλι του Παύλου Μελά ο ιερέας Σταύρος Τσάμης στις 18 Οκτωβρίου 1904. Σπουδαίος Μακεδονομάχος και παράγοντας του Ελληνισμού της περιοχής ήταν ο αδελφός του παπα-Σταύρου, Λάζαρος Τσάμης.
Τον αγώνα συνέχισαν οι κάτοικοι μέχρι την απελευθέρωση του 1912 από τους Οθωμανούς αλλά δεν σταμάτησαν και τα επόμενα χρονικά διαστήματα λαμβάνοντας μέρος σε κάθε αγώνα που γινόταν για να παραμείνει το Πισοδερι και Ελλάδα ελεύθερη.
ΤΟ ΠΙΣΟΔΕΡΙ ΣΗΜΕΡΑ
Το Πισοδέρι χτισμένο στις πλαγιές του όρους Βαρνούντα σε υψόμετρο περίπου 1.420 μέτρων και αποτελεί τον πιο ορεινό οικισμό του Νόμου Φλώρινας και ανήκει στον Δήμο Πρεσπών. Στην κοινότητα Πισοδερίου ανήκει και ο οικισμός Βίγλα, πολύ γνωστός για τις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες που επικρατούν εκεί τον χειμώνα[ αλλά και για το Χιονοδρομικό Κέντρο που λειτουργεί εκεί Κάτοικοι τελευταίας απογραφής 2011 μόνον 7
*****************************************************************************
* Για τον Ν. Κασομούλη γράψαμε το 2018
1 Δημοσίευση 27 Ιουνιου 2018
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΤΟΥ 1821 ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ (Α) Γεννήθηκε στην Κοζάνη ,μεγάλωσε στην Σιάτιστα,καταγόταν από την Βλάστη και το Πισοδέρι της Φλώρινας – Σταύρου Π.Καπλάνογλου
2. Δημοσίευση 3 Ιουλίου 2018
Η ΒΛΑΧΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΚΑΣΟΜΟΥΛΗ ΚΑΙ Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΘΥΣΙΑ ΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ – ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΣΟΜΟΥΛΗ Σταύρου Π. Καπλάνογλου
Επαναφέραμε τις προηγούμενες δημοσιεύσεις συμπληρωμένες με νέα στοιχεία
1 Δημοσίευση 29 Ιουν 2021
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΤΟΥ 1821 ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ
Σταύρου Π.Καπλάνογλου
2. Δημοσίευση 9 Ιουλιου 2021
Τ0 ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΣΟΜΟΥΛΗ Σταύρου Π. Καπλάνογλου
Και κλείνουμε με την σημερινή δημοσίευση
3. Η σημερινή Δημοσίευση 13 Ιουλιου 2021
ΠΙΣΟΔΕΡΗ ΦΛΩΡΙΝΑΣ – Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΩΝ ΚΑΣΟΜΟΥΛΙΔΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ – Η ΜΑΚΡΑΙΩΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ Σταύρου Π. Καπλάνογλου
