Προνόμια στα Ιωάννινα το 1430 (‘Ορισμός του Σινάν πασά’). (του Τσιαμήτρου Κ. Γιάννη)

Σημ.: οι πηγές βρίσκονται μέσα στο κείμενο

Στην ενασχόληση μου με τα βλαχολογικά, έχω συναντήσει αρκετές φορές το γεγονός ότι επί τουρκοκρατίας αρκετές ελληνόφωνες και βλαχόφωνες κοινότητες της ορεινής Ελλάδας ανήκαν στη Βαλιδέ Σουλτάνα (βασιλομήτορα) και είχαν προνόμια. Για παράδειγμα, οι περιοχές Ζαγορίου και Μαλακασίου.

Γενικά στην εποχή αυτή υπάρχει μια προνομιακή μεταχείριση, από μέρος των κατακτητών, στις ελληνικές κοινότητες. Οι κοινότητες είναι ένας θεσμός που έχει βαθιές ρίζες στις παραδόσεις του ελληνικού έθνους και δεν διακόπηκε η ιστορική του συνέχεια, σύμφωνα με την άποψη του ιστορικού Κ. Παπαρρηγόπουλου (1815-1891) (‘Ιστορία του Eλληνικού Έθνους’).

Το θέμα γενικά των προνομίων, βέβαια, είναι τεράστιο και δεν μπορούμε να το εξαντλήσουμε, ούτε καν συνοπτικά, σε ένα σημείωμα. Προνόμια είχαν παραχωρηθεί, όχι, βέβαια, γιατί υπήρχε κάποια συμπόνια από μέρος των Τούρκων, αλλά, γιατί ήταν μέσα στα πλαίσια, τόσο της πολιτικής της ευκολότερης διακυβέρνησης των κατακτητών, όσο και των αιτημάτων των κατακτημένων, συνδυαζομένων προφανώς με τις εκάστοτε ευνοϊκές για αυτούς συνθήκες. Άλλωστε, γνωρίζουμε ότι και άλλοι κατακτητές παραχωρούσαν προνόμια για διαφόρους λόγους (π.χ. Βενετοί στη Θεσσαλονίκη στην ίδια εποχή που θα αναφερθούμε).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα προνομίων και μάλιστα από τα πρώτα των Οθωμανών στις ελληνικές χώρες ήταν αυτά στη πόλη των Ιωαννίνων της Ηπείρου, το 1430. Ο Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος στο έργο του ‘Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος Α΄’, εκδ Α. Σταμούλη 2003, σελ. 252-253, γράφει:

«Ο Μουράτ Β΄ (σ.σ. 1404-1451) στρέφεται κατόπιν εναντίον της Βόρειας Ηπείρου, κυριεύει μέρος αυτής, προχωρεί κάτω από τα Ιωάννινα και προβαίνει σε επιχειρήσεις εναντίων των περιοχών εκείνων των οποίων ηγεμόνευε ο Κάρολος Β΄ Τόκκος (1429-1448). Στις 9 Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου (σ.σ. 1430) παραδίδεται και η πρωτεύουσα της Ηπείρου (σ.σ. Ιωάννινα). Η παράδοση έγινε ύστερα από συνεννοήσεις του Ρούμελη βαλεσί Σινάν πασά με τους Έλληνες και Σέρβους άρχοντες και τον μητροπολίτη με αποτέλεσμα να επιτύχουν οι κάτοικοι ορισμένα προνόμια που τα διασφάλισαν με έγγραφο του Τούρκου στρατηγού (σ.σ. Σινάν πασά). [Θα παραθέσουμε παρακάτω το έγγραφο] (…).

Το σχετικό έγγραφο, γραμμένο στην ελληνικήν και γνωστό ως ‘Ορισμός του Σινάν πασά’ έχει διασωθεί σε πολλά αντίγραφα και έχει μεγάλη σημασία για την ιστορία των προνομίων, γιατί είναι το παλαιότερο τουρκικό έγγραφο που αναφέρεται σε ελληνικό τόπο και ίσως πρότυπο για την έκδοση άλλων ‘ορισμών’.

Αξιοσημείωτα είναι όσα αναφέρονται στη δικαστική εξουσία και στα δικαιώματα του μητροπολίτη (ο μητροπολίτης να έχη την κρίσιν του την ρωμαϊκήν και όλα τα εκκλησιαστικά δικαιώματα, γιατί είναι ακριβώς τα ίδια, τα οποία είδαμε παραπάνω ότι παραχωρούν οι Βενετοί στους Θεσσαλονικείς. Επίσης ενδιαφέροντα είναι όσα αναφέρονται στους άρχοντες και η προσθήκη: «και άλλα εί τι ζητήματα θέλετε ζητήσει να σας δώσωμεν».

Οι ενδείξεις αυτές μαρτυρούν ότι οι Τούρκοι ανέχονται την επιβίωση των χριστιανών τιμαριούχων και αφήνουν ελεύθερη την λειτουργία των κοινοτικών θεσμών. Την πληροφορία για τα δικαιώματα των χριστιανών τιμαριούχων να κρατήσουν τα τιμάριά τους διασώζει ακόμα και η προφορική παράδοση, η οποία αναφέρει ότι οι χριστιανοί Ηπειρώτες σπαχήδες (σ.σ. σπαχήδες: τούρκικος όρος για αξιωματικούς ιππείς που κατείχαν τιμάρια-φέουδα), όπως ονομάζονταν, ήταν υποχρεωμένοι να συνοδεύουν τους σουλτάνους στις εκστρατείες. Έτσι επί δυο αιώνες, όταν έφθανε η σουλτανική διαταγή, οι τιμαριούχοι του Δελβίνου, Αργυροκάστρου, Παραμυθιάς, Κόνιτσας και άλλων μερών, συγκεντρώνονταν στα Ιωάννινα και από εκεί ξεκινούσαν με τις χριστιανικές τους σημαίες, που εικόνιζαν τον Άγιο Γεώργιο. Όταν έφθαναν, όμως, στην Πίνδο, τις δίπλωναν και άνοιγαν τις τουρκικές».

Η διακήρυξη-ορισμός, τον οποίον παραθέτει ολόκληρο και ο Κωνσταντίνος Άμαντος (1874-1960) στο έργο του «Η αναγνώρισις υπό των Μωαμεθανών θρησκευτικών και πολιτικών δικαιωμάτων των χριστιανών και ο ‘ορισμός του Σινάν Πασά’» και όπως τον αντέγραψε από τον Σιναϊτικό κώδικα και τον παρουσίασε στα ‘Ηπειρωτικά Χρονικά’, Α΄- Β΄ το 1930, σ. 208, είναι ο παρακάτω:

[Ὁρισμὸς ὅνπερ ἔστειλεν ὁ Σινὰν πασιὰς ὁ τοῦ Σουλτὰν Μουρὰτ βεζίρης εἰς τὰ Ἰωάννινα ἐπὶ ἔτους στϠληω (=1430 μ.X.)].

«Τῆς κεφαλῆς τῶν κεφαλάδων καὶ αὐθέντου πάσης Δύσεως, τοῦ Σινὰν πασιὰ ὁρισμὸς καὶ χαιρετισμὸς εἰς τὸν πανιερώτατον μητροπολίτην Ἰωαννίνων καὶ εἰς τοὺς ἐντιμοτάτους ἄρχοντες, τόν τε καπετάνον Στρατηγόπουλον καὶ τὸν υἱὸν τοῦ Καπετάνου τὸν κὺρ Παῦλον καὶ εἰς τὸν πρωτοστράτορα τὸν Μπουήσαβον καὶ εἰς τὸν πρωτασιγκρήτη τὸν Στανίτζη καὶ εἰς τοὺς λοιποὺς ἄρχοντες τῶν Ἰωαννίνων, μικρούς τε καὶ μεγάλους.

Νὰ ἠξεύρετε ὅτι μᾶς ἔστειλεν ὁ μέγας αὐθέντης νὰ παραλάβωμεν τοῦ Δούκα τὸν τόπον καὶ τὰ κάστρη του. Καὶ ὥρισέν μας γοῦν οὕτως: ὅτι ὁποῖον κάστρο καὶ χώρα προσκυνήση μὲ τὸ καλόν, νὰ μηδὲν ἔχει κανένα φόβον, οὔτε κακὸν οὔτε κουρσεμὸν ἀλλ’ οὔτε κανέναν χαλασμόν. καὶ ὁποῖον κάστρο καὶ χώρα δὲν προσκυνήσουσιν, ὥρισεν νὰ τὰ καταλύσω καὶ νὰ τὰ χαλάσω ἐκ θεμελίων, ὥσπερ ἐποίησα καὶ τὴν Θεσσαλονίκην. Διὰ τοῦτο γράφω καὶ λέγω σας ὅτι νὰ προσκυνήσετε μὲ τὸ καλὸν καὶ μηδὲν πλανηθῆτε καὶ ἀκούσετε τῶν Φραγκῶν τὰ λόγια ὅτι τίποτε δὲν σᾶς θέλουν ὠφελήσει, πλὴν ἂν σᾶς χαλάσουν καθὼς ἐχαλάσασιν καὶ τοὺς Θεσσαλονικαίους. Καὶ ἕνεκεν τούτου ὀμνέω σας τὸν Θεὸν τοῦ Οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς καὶ τὸν προφήτην Μωάμεθ καὶ εἰς τὰ ἑπτὰ μουσάφια καὶ εἰς τοὺς ἑκατὸν εἰκοσιτέσσαρες χιλιάδες προφήταις τοῦ Θεοῦ καὶ εἰς τὴν ψυχήν μου καὶ εἰς τὴν κεφαλήν μου καὶ εἰς τὸ σπαθὶ ὅπου ζώνομαι ὅτι νὰ μηδὲν ἔχετε κανέναν φόβον, μήτε αἰχμαλωτισμόν, μήτε πιασμὸν παιδίων, μήτε ἐκκλησίας νὰ χαλάσωμεν, μήτε μασγίδι νὰ ποιήσωμεν ἀλλὰ καὶ οἱ ἐκκλησίαις σας νὰ σημαίνουν καθὼς ἔχουν συνήθειαν.

Ὁ μητροπολίτης νὰ ἔχῃ τὴν κρίσιν του τὴν ρωμαϊκὴν καὶ ὅλα τὰ ἐκκλησιαστικὰ δικαιώματα· οἱ ἄρχοντες ὅσοι ἔχουσιν τιμάρια, πάλιν νὰ τὰ ἔχουσιν· τὰ γονικά τους, τὰ ὑποστατικά τους καὶ τὰ πράγματά τους ὅλα νὰ τὰ ἔχουν χωρίς τινος λόγου· καὶ ἄλλα εἴτι ζητήματα θέλετε ζητήσει νὰ σᾶς τα δώσωμεν. Εἰ τὲ καὶ σταθῆτε πεισματικὰ καὶ δὲν προσκυνήσετε μὲ τὸ καλὸν νὰ ἠξεύρετε ὅτι ὥσπερ ἐδιαγουματίσαμεν τὴν Θεσσαλονίκην καὶ ἐχαλάσαμεν ταῖς ἐκκλησίαις καὶ ἐρημώσαμεν καὶ ἀφανίσαμεν τὰ πάντα, οὕτως θέλομεν χαλάσει καὶ ἐσᾶς καὶ τὰ πράγματά σας καὶ τὸ κρῖμα νὰ τὸ γυρέψῃ ὁ Θεὸς ἀπ’ ἐσᾶς».