ΣΠΑΡΤΗ ΠΙΣΙΔΙΑΣ – Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΕΩΣ ΤΟ 1922
Σταυρού Π. Καπλάνογλου Σπάρταλη εκ πατρός
ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΠΑΡΟΧΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
Οι Μουσουλμάνοι όχι μόνον στην Σπάρτη αλλά και σε ολόκληρη την Οθωμανική αυτοκρατορία θεωρούσαν πως την μόνη εκπαίδευση που πρέπει να διδάσκονται τα παιδιά ήταν η θρησκευτική εκπαίδευση.
Οι Έλληνες δεν είχαν τέτοιες αναστολές πίστευαν πως τα παιδιά τους ανεξαρτήτως φύλλου πρέπει να έχουν την μέγιστη δυνατή εκπαίδευση.
Μέσα σε αυτή την λογική και η παιδεία των Ελλήνων για αιώνες καρκινοβατούσε στην Σπάρτη όπως σε όλο των σκλαβωμένο Ελληνισμό πλην ολίγων περιπτώσεων σε μεγάλα αστικά κέντρα .
Έτσι πολύ νωρίς άρχισαν τις προσπάθειες για να μορφώσουν τα παιδιά τους.
Αν και στα τέλη του 18ου αιώνος υπήρχαν μεμονωμένες προσπάθειες για εκπαίδευση των Ελληνοπαίδων μόλις τους δόθηκε η ευκαιρία κατόρθωσαν να έχουν στις αρχές του 19ου αιώνος και αργότερα δημοτικά σχολεία για την βασική εκπαίδευση και μέση εκπαίδευση αρρεναγωγείο (γυμνάσιο αρρένων) και παρθεναγωγείο (γυμνάσιο θηλέων).
Από το 1730 η πλειονότητα των πρωτοβουλιών για την ίδρυση σχολείων οφειλόταν σε ιδιώτες και εν μέρει σε μονές, Η συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή το 1774 δίνει νέα ώθηση στην οικονομική και εκπαιδευτική ανάπτυξη αρκετών περιοχών στον τουρκοκρατούμενο Ελληνικό χώρο.
Υπολογίζεται ότι κατά τη δεκαετία του 1780 λειτουργούσαν στον Ελληνικό χώρο τριάντα πέντε περίπου οργανωμένα σχολεία. Παράλληλα σημειώνεται διαφοροποίηση στο περιεχόμενο και τη μεθοδολογία της παρεχόμενης εκπαίδευσης.
Ωστόσο όλοι δεν είχαν πρόσβαση στην εκπαίδευση και αυτήν την περίοδο:
Στον Ελλαδικό χώρο ο Κοσμάς ο Αιτωλός συνέβαλε καίρια με τις περιοδείες του στην ίδρυση σχολείων ιδιαίτερα στην Ήπειρο και την Δυτική Στερεά Ελλάδα κατά το β’ μισό του 18ου αιώνα.
Κάνοντας έναν απολογισμό της δράσης του σε επιστολή του προς τον ιερομόναχο Χρύσανθο, σχολάρχη της Νάξου τον Μάρτιο του 1779 γράφει: <<Έως τριάκοντα επαρχίες περιήλθον, δέκα σχολεία Ελληνικά εποίησα, διακόσια διά κοινά γράμματα[…>>
Ως το τέλος του 17ου αιώνα δεν υπάρχει στις Ελληνικές χώρες παρά μια ανώτατη σχολή, η πατριαρχική σχολή της Κωνσταντινουπόλεως, δημιούργημα της Εκκλησίας.
Τον 18ο αιώνα βλέπουμε να δημιουργούνται άλλες ανώτατες σχολές. Μεσαίες και ανώτερες σχολές δημιουργούνται εκεί που αναπτύσσονται πόλεις αλλά όχι όπου υπάρχει αναπτυγμένη πλούσια αστική εμπορευματική τάξη (εξαιρείται η Σμύρνη )
Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει στα τέλη του 18ου αιώνα, εκεί γύρω στα 1774, κι ύστερα από τη Συνθήκη του «Κιουτσούκ Καϊναρτζή», η λειτουργία των ονομαζόμενων «σπιτικών» σχολείων από τους «γραμματοδιδασκάλους», οι οποίοι δίδασκαν βέβαια τα στοιχειώδη: ανάγνωση, γραφή, αριθμητική.
Την εκπαίδευση των Ελληνοπαίδων της Μικράς Ασίας, κατά την Τουρκοκρατία μέχρι τον ξεριζωμό, είχε αναλάβει το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μέσω των Ιεραρχών του, των Ιερέων και Μοναχών, σε συνεργασία πάντοτε με τις Ελληνορθόδοξες Κοινότητες. Τα πρώτα «Κοινοτικά σχολεία» σχολεία δηλαδή που έφτιαχνε η Ελληνορθόδοξη Κοινότητα και συντηρούσε αποκλειστικά η ίδια, ιδρύονται ήδη από τη χαραυγή του 19ου αιώνα και πριν ακόμα από την Ελληνική Επανάσταση.
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΣΠΑΡΤΗ
Στην Σπάρτη ένα τέτοιο σχολείο για πρώτη φορά δημιουργήθηκε το 1810 από τον Διονύσιο Μώραλη δάσκαλο από την Πελοπόννησο.
Πριν από την Επανάσταση του 21, αρχίζει τη λειτουργία το κανονικό πλέον, κοινοτικό σχολείο της Σπάρτης, ιδρυτής και χορηγός του ο μητροπολίτης Ειρηνουπόλεως, Γρηγόριος ο Βατοπεδινός, ο οποίος ονειρευόταν να εντάξει μια σχολή στα πρότυπα της Ακαδημίας των Κυδωνιών και της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης.
Από το 1830 και μετά αρχίζει πλέον η περίοδος των λεγόμενων «Αλληλοδιδακτικών» σχολείων (1830-1880).Έτσι εξοικονομούνται, , χρήματα και χώροι, που στα χρόνια εκείνα δεν υπήρχαν:
. Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια ωσότου τα «αλληλοδιδακτικά» σχολεία αντικατασταθούν από τα λεγόμενα «συνδιδακτικά» (κάθε τάξη και ο δάσκαλος της).
Ήδη βέβαια οι εξελίξεις ήταν ευνοϊκές. Μετά το «Χάττι Χουμαγιούν» * η ανάπτυξη της εκπαίδευσης υπήρξε ραγδαία.
Τώρα τα σχολεία, ιδιαίτερα βέβαια στις πόλεις που το ελληνορθόδοξο στοιχείο ήταν ισχυρό στην Σπάρτη οργανώνονται με το γερμανικό πρότυπο της λεγόμενης «Αστικής Σχολής».
Κάτω από την ίδια στέγη Δημοτικό σχολείο 4-5 τάξεων, Ημιγυμνάσιο ή Σχολαρχείο ή Ελληνικό Σχολείο 2 τάξεων, Γυμνάσιο 2-3 τάξεων. Στην πλήρη ανάπτυξη της η Σχολή είχε 10 τάξεις.
Διευθυνόταν από τον αρχαιότερο ή πιο προικισμένο καθηγητή, όμως το Δημοτικό είχε την αυτονομία του και το διευθυντή του.
Σ’ αυτή την περίπτωση το σχολείο είχε τον τίτλο «Αρρεναγωγείο», αφού τουλάχιστον στις 5 πρώτες τάξεις φοιτούσαν μόνον αγόρια. Βέβαια το αρρεναγωγείο προϋπέθετε και σχολείο θηλέων. Αυτό ήταν το «Παρθεναγωγείο» που περιοριζόταν στο επίπεδο των 4-5 τάξεων. Μετά τα κορίτσια -όσα είχαν τα προσόντα- πήγαιναν στο αρρεναγωγείο.
*Το χατ-ι χουμαγιούν ή χατ-ι σερίφ (hatt-ı şerîf, “ιερό διάταγμα”) είναι είδος αυτοκρατορικού διατάγματος (χαττ) που εξέδιδε ο σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Ο τρόπος εκπαίδευσης που εφαρμόστηκε στην Σπάρτη διαχρονικά είχε την παρακάτω σειρά:
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ (Αρχές του 19ου αιώνος)
Σε ολόκληρη την διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής και έως τις αρχές του 19ου αιώνα η εκπαίδευση στη Σπάρτη ήταν σχεδόν ανύπαρκτη,όπως άλλωστε συνέβαινε και σε ολόκληρη την Ελλάδα
Ενδεχόμενα κρυφά οι ελάχιστοι εγγράμματοι Έλληνες ,κυρίως ιερείς χρησιμοποιώντας εκκλησιαστικά βιβλία προσπαθούσαν να διδάξουν την γλώσσα με τον φόβο των Οθωμανών που δεν έτρεφαν και ιδιαίτερη συμπάθεια στην εκπαίδευση .
ΓΡΑΜΜΑΤΟΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ
Στη χαραυγή του 19ου αιώνα μετά την υπογραφή της συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), η καταπίεση είχε κάπως μειωθεί, εμφανίστηκαν
τα λεγόμενα «σπιτικά σχολεία» με τους «γραμματοδιδασκάλους».
Οι «γραμματοδιδάσκαλοι» πάρα την καλή τους διάθεση ήξεραν λίγα γράμματα και οι γνώσεις που μετέδιδαν ήταν περιορισμένες.
Η διδασκαλία περιορίζονταν σε ανάγνωση,γραφή,αριθμητική και κάποιες αναφορές στην ιστορία και τη γεωγραφία.
Η διδασκαλία γινόταν συνήθως στα σπίτια..
Η Κοινότητα δεν είχε συμμετοχή, επρόκειτο για μια ιδιωτική συμφωνία μεταξύ γονέων και δασκάλου.
– Κελίν Σάββας
Ονομαστός τέτοιος δάσκαλος σπιτικού σχολειού ήταν ο Κελίν Σάββας. Η διδασκαλία του γινόταν στο σπίτι του που βρισκόταν στην πιο παλιά ελληνική συνοικία στο Εμπριε.
– Σχολείο για αγόρια το 1804 ?
Υπάρχει μια πληροφορία σε Τουρκική μελέτη ότι οι ‘Έλληνες της Σπάρτας λειτούργησαν το πρώτο Αρρεναγωγείο (γυμνάσιο αρρένων) το 1804 στην Ελληνική γειτονία Emre. Πληροφορία που είναι αδύνατον να διασταυρωθει.
– Διονύσιος Μώραλης –** 1810 ,
Γύρω στα 1810 τοποθετείται η ίδρυση σχολείου με φωτισμένο δάσκαλο, το Διονύσιο Μώραλη, από την Πελοπόννησο.
Ο Μώραλης θεωρείται ο οργανωτής του πρώτου, ενός καλύτερου επιπέδου, σχολείου, με ιδιαίτερες γνώσεις μια και ήταν μαθητής ενός πολύ σπουδαίου κληρικού, του Γρηγορίου, ιερομόναχου στην Καισαρεία.
Αργότερα θα έρθουν κι άλλοι δάσκαλοι από την Ελλάδα, τις περισσότερες φορές καμουφλαρισμένοι φιλικοί για να διδάξουν και να συγχρόνως να ξεσηκώσουν.
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (Ως το 1830 )
– Ειρηνουπόλεως Γρηγόριος,
Λίγο πριν από την Επανάσταση του 1821 ήδη είχε αρχίσει τη λειτουργία του το πρώτο Κοινοτικό σχολείο στη Σπάρτη. Ιδρυτής και χορηγός του ο μητροπολίτης Ειρηνουπόλεως Γρηγόριος, ο γνωστός ως Βατοπεδινός. Πλούσιος, ο ίδιος, ονειρευόταν να το φτιάξει στα πρότυπα της Ακαδημίας των Κυδωνιών και της Ευαγγελικής Σχολής της Σμύρνης. Χρηματοδότησε εκτός των άλλων και την .
–Ιωάννης εξ Αθηνών
Πρώτος δάσκαλος σ’ αυτό το σχολείο, ένας Ελλαδίτης, ο σπουδαίος ο Ιωάννης από την Αθήνα, που έμεινε 3-4 χρόνια στην πόλη και έβαλε τις βάσεις ενός μεταβατικού, θα έλεγα, σχολειού, από τα «σπιτικά» στα λεγόμενα .αλληλοδιδακτικά»
Για πρώτη φορά στη Σπάρτη άρχισε σε αυτό το σχολείο να διδασκεται η Ελληνική γλώσσα και γραφή σαν ξένη γλώσσα , την διδασκαλεία βοηθούσε και η χρήση του Ελληνικού αλφάβητου στην ‘’Καραμανλίδικη γραφή (για άλλους γλώσσα) ΄΄ από πολύ παλαιότερα στα ιερά βιβλία και όχι μόνο από πολύ παλιά που όπως ήδη διεξοδικά αναλύσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο ήταν κείμενα με ελληνικά γράμματα και Τουρκική γλώσσα με συμμετοχή λίγων Ελληνικών και Περσικών λέξεων που κυριαρχούσε σ’ εκείνα τα μέρη, μεταξύ των χριστιανών
ΤΑ ΑΛΛΗΛΟΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ (1830-1880)
Τα «αλληλοδιδακτικά» ήταν ένας τύπος λαϊκών σχολείων που βασιζόταν στην αρχή της διδασκαλίας των μικρότερων μαθητών από τους μεγαλύτερους και προχωρημένους.
Αλληλοδιδακτικά
Όλες οι πόλεις και κωμοπόλεις της Μητροπόλεως Πισιδίας άρχισαν να ιδρύουν τ’ αλληλοδιδακτικά η «λαγκαστεριανά» σχολεία (από το όνομα του Άγγλου ιδρυτή της μεθόδου Λάγκαστερ).
Το σύστημα βασιζόταν στην ανάγκη να εξυπηρετηθούν τα πράγματα με το λιγότερο δυνατό προσωπικό και χώρους.
Για 100-120 παιδιά έφτανε ένας ικανός δάσκαλος, ο οποίος καθοδηγούσε τους πιο μεγάλους κι έξυπνους μαθητές -τους λεγόμενους «πρωτόσχολους»- ώστε να γίνουν «βοηθοί» και να επιβλέπουν τους συμμαθητές τους στην εκμάθηση της ύλης. Ήταν θα λέγαμε μια πρώιμη μορφή των Ελλαδικών «Μονοθέσιων» σχολείων που ακόμα και ως τις μέρες μας λειτουργούν σε χωριά, με εντελώς περιορισμένο πια αριθμό μαθητών και βέβαια χωρίς «πρωτόσχολους»
Σιγά-σιγά, ο ένας δάσκαλος έγιναν δύο, που μοιράστηκαν τις τάξεις. Όμως ουσιαστικά λειτουργούσε μόνο Δημοτικό Σχολείο
Αλληλοδιδακτικά σχολεία ήταν και τα σχολεία που λειτούργησαν μετά την Επανάσταση στην Ελλάδα,
– Ευαγγελινός Μισαηλίδης – Μισαήλ Μισαηλίδης
Πρώτος σχολάρχης στη Σπάρτη, σε σχολειό κοινοτικό, με τη δομή του αλληλοδιδακτικού είναι και μια πολύ μεγάλη προσωπικότητα του Ελληνομικρασιατικού διαφωτισμού, ο Ευαγγελινός Μισαηλίδης, από τα Κούλα Φιλαδέλφειας..Έφερε μαζί του και τον αδελφό του Μισαήλ
Ο αδερφός του Ευαγγελινού ήταν σπουδαίος μουσικοδιδάσκαλος και Ιεροψάλτης .ανέλαβε το δεύτερο σχολείο της Σπάρτης μικρότερης σπουδαιότητος από αυτό που ανέλαβε ο αδελφός του.
Και οι δύο μαζί στα 3 χρόνια που έμειναν στη Σπάρτη έβαλαν τις βάσεις για ανάπτυξη της Ελληνικής παιδείας. Καινοτόμοι και μεταρρυθμιστές χρειάστηκε να ξεπεράσουν και ορισμένες αντιδράσεις δημογερόντων, καθώς 120-150 παιδιά και έφηβοι απαιτήθηκε να αποσπαστούν από τις δουλειές της οικογένειας, προκειμένου να διδαχθούν κανονικά τα Ελληνικά γράμματα,επανάσταση για την εποχή εκείνη.
Ο Ευαγγελινός Μισαηλίδης (κατοπινά δημοσιογράφος και συγγραφέας πολλών έργων στην καραμανλίδικη διάλεκτο), πολυμαθής και πολύγλωσσος, ήρθε στη Σπάρτη το 1841 προσκαλεσμένος από το φιλόμουσο μητροπολίτη Πισιδίας Γεράσιμο.
Φεύγοντας από τη Σπάρτη ο Ευαγγελινός Μισαηλίδης πήγε στη Σμύρνη και άρχισε τη σταδιοδρομία του ως δημοσιογράφος, εκδότης εφημερίδων και συγγραφέας βιβλίων.
– Γρηγοράκης Δημητριάδης & Κυριάκος Τσακίρης
Δάσκαλος ωστόσο που άφησε εποχή στο κοινοτικό αλληλοδιδακτικό σχολείο ήταν ο Γρηγοράκης Δημητριάδης από την Έδεσσα. Μαζί με τον πρωτόσχολο μαθητή του, τον Κυριάκο Τσακίρη υπήρξαν οι κορυφαίοι «Αλληλοδιδακτικοί» χάρη στην ευσυνείδητη και μεθοδική τους δουλειά, στην 20ετία: 1865-1885.
Ήταν μια καλή περίοδος αυτή στην Ελληνόγλωσση εκπαίδευση γιατί μόλις είχε εκδοθεί το αυτοκρατορικό διάταγμα, το γνωστό ως Χάττι Χουμαγιούν, με το οποίο εξαγγελόταν η ισοπολιτεία Μουσουλμάνων και Χριστιανών και ένας φιλελεύθερος αέρας είχε αρχίσει να πνέει στα μέρη εκείνα.
– Γεώργιος Δημητριάδης
Άλλος ένας Μακεδόνας δάσκαλος, που εκτός των άλλων είχε αναπτύξει και πλούσια δράση επιμορφωτή, διδάσκοντας στους ενήλικες και μορφώνοντας τους εγκυκλοπαιδικά σε ειδικές διαλέξεις που οργάνωνε στο Αναγνωστήριο της Σπάρτης, ήταν ο Γεώργιος Δημητριάδης.
Στο Αναγνωστήριο δεν δίδασκαν μόνο δάσκαλοι. Πολλές φορές δίδασκαν Ελλαδίτες στρατιωτικοί, μεταμφιεσμένοι σε εμπόρους ή ταξιδιώτες, για τη Μεγάλη Ιδέα και την ανάσταση του Μικρασιατικού Ελληνισμού.
ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΥΝΔΙΔΑΚΤΙΚΑ (1881-1914)
Την εποχή που ο Ελληνορθόδοξος πληθυσμός φθάνει στην Σπάρτη έφθανε στους 6.000 περίπου
και των Μουσουλμάνων στις 20.000. το 1880 εμφανίζονται τα «Συνδιδακτικά» σχολεία
Γύρω στα 1880 τα «Αλληλοδιδακτικά» σχολεία κλείνουν, μάλλον επιτυχώς τον κύκλο τους. Θα αντικατασταθούν από τα «συνδιδακτικά» με τη γνωστή Ερβατιανή μέθοδο.
Ενα δασκαλοκεντρικό παιδαγωγικό μοντέλο,που το αντικείμενο της μάθησης, ο τρόπος παρουσίασης, εμπέδωσης και πρακτικής εφαρμογής του εξαρτώνται αποκλειστικά από τον εκπαιδευτικό και δεν παρέχεται περιθώριο αυτενέργειας στο μαθητή.
Ήδη στην πόλη λειτουργούν 3 σχολεία:
ΑΡΡΕΝΑΓΩΓΕΙΟ
1) το Αρρεναγωγείο, που είχε τον τύπο της λεγόμενης Αστικής σχολής. Κάτω από την ίδια στέγη και διεύθυνση λειτουργούσε:
1) Δημοτικό Σχολείο με 5-6 τάξεις, Σχολαρχείο (το λεγόμενο «ελληνικό σχολείο») με 2-3 τάξεις και Γυμνάσιο (2-3 τάξεις).
Στη μεγάλη του ακμή το Αρρεναγωγείο της Σπάρτης έφτασε να έχει συνολικά 10 τάξεις.
ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ
Το πρώτο παρθεναγωγείο (γυμνάσιο θηλέων) ανοίγουν οι Έλληνες της Σπάρτης στην περιοχή Çelebiler. Είχαν καταλάβει προ πολλού την σημασία της εκπαίδευσης των κοριτσιών για την ανάπτυξη της κοινωνίας. Το παρθεναγωγείο έκανε εγκαίνια τον Σεπτέμβριο του 1866 και είχε 36 μαθήτριές.
Μέχρι το 1866 η όποια εκπαίδευση των κοριτσιών γίνεται πάνω σε θρησκευτικά θέματα.Οι μουσουλμάνοι της περιοχής, παρ’ όλο που είχαν την δυνατότητα, για πολλά χρόνια δεν δίνουν ούτε μια μαθήτρια στο σχολείο ο κύριος λόγος ήταν η εκπαίδευση των κοριτσιών σε τέτοιο επίπεδο θεωρούνταν «θρησκευτική βλασφημία». Οι μαθήτριες του σχολείο στην συντριπτική τους πλειοψηφία είναι Ελληνίδες υπάρχουν όμως και κορίτσια Αρμενίων. Οι απόφοιτοι μπορούν να εργαστούν αμέσως δουλειά σε άλλα σχολεία της περιοχής πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Φυσικά οι κόρες των πλούσιών Ελλήνων σπουδάζουν μόνο για την πνευματική τους ανύψωση.
Στο παρθεναγωγείο σπουδάζουν κατά μέσο όρο 28 κορίτσια των χρόνο
Στα μαθήματα συμπεριλαμβάνονται Γραμματική Γεωγραφία, Άλγεβρα, Αριθμητική, Γεωμετρία:. Διδάσκονται επίσης τα Ελληνικά στην καθαρεύουσα Το Παρθεναγωγείο, στα 1880 κι είχε 4-5 τάξεις. Όταν οι μαθήτριες τέλειωναν το Παρθεναγωγείο μπορούσαν να συνεχίσουν στις ανώτερες τάξεις του Αρρεναγωγείου.
ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ
3) Το Νηπιαγωγείο σχολείο για τα νήπια, με 2 τάξεις, που εφαρμόζοντας το Φρεμπελιανό συστημα στη γενική του δομή, άφηνε πολύ χρόνο για την εξ απαλών ονύχων εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας. Σύνολο μαθητών: 500-700. Δασκάλων και καθηγητών: 12-15.
ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΣΧΟΛΕΙΩΝ¨
– Σχολική εφορία
Το 1880 μεγάλη τομή για τα εκπαιδευτικά πράγματα της Σπάρτης θεωρείται η θεσμοθέτηση της Σχολικής Εφορείας που ήταν εξαμελής Η Σχολική Εφορεία εκλεγόταν την τελευταία Κυριακή του Φεβρουαρίου, όπως και η Δημογεροντία και, το αξίωμα του Εφόρου ήταν ιδιαίτερα τιμητικό, εξαιτίας της τεράστιας σημασίας που έδιναν οι χριστιανοί στην Παιδεία.
Μέσα στα καθήκοντα της σχολικής εφορίας συμπεριλαμβανόταν :
Η ίδρυση των διδακτηρίων ,η συντήρηση τους η επιλογή και ο διορισμός του διδακτικού προσωπικού, ο καθορισμός της διδακτέας ύλης, ο καθορισμός του ύψους των διδάκτρων που κυμαινόταν ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες του, η χορήγηση υποτροφιών κ.ά. Ακόμη στην αρμοδιότητά της βρισκόταν η αγορά των βιβλίων, τετραδίων και εποπτικών μέσων διδασκαλίας, τη σύναψη των συμβάσεων και την αμοιβή των εκπαιδευτικών, τον ορισμό διδάκτρων και τελών, για τους εύπορους μαθητές κ.λπ.
–Χρηματοδότηση
Τα έσοδα για την λειτουργία των σχολείων προέρχονταν από τους εράνους, τις δωρεές, την πώληση κεριών στις «μονοκκλησιές», τα δίδακτρα και, κυρίως, τα διάφορα κληροδοτήματα που συνηθίζονταν για την Παιδεία.
* Οι έρανοι.
Με μεγάλους εράνους που γινόντουσαν με την ευκαιρία εορτών και ιδιαίτερα αυτής των Τριών Ιεραρχών που όμως εορταζόταν την Κυριακή του Θωμά (γιατί ο πολύ βαρύς χειμώνας δεν ευνοούσε μαζικές συγκεντρώσεις), συγκεντρώνονταν σεβαστά ποσά (πολλές φορές περισσότερες από 500 λίρες Τουρκίας) για τη λειτουργία των σχολείων.
Ένας μέσος ετήσιος προϋπολογισμός της Σχ. Εφορείας, στην περίοδο ακμής των σχολείων, έφτανε στις 1.500 λίρες
–*Ατομικές προσφορές
Εύποροι Σπαρταλήδες έδιναν αρκετά χρήματα προκειμένου όλα τα Ελληνοπουλα να έχουν καλή εκπαίδευση
Και αυτή π προσφορά στην εκπαίδευση αναγνωριζόταν με την αναγραφή των ονομάτων των Δωρητών – Ευεργετών – Μεγάλων Ευεργετών σε μαρμάρινους πίνακες, που ήσαν εντοιχισμένοι στο Αρρεναγωγείο. Μεγάλοι ευεργέτες (όσοι έδιναν περισσότερες από 300 τουρκικές λίρες, τόσο πολύ μεγάλο, αν λάβει κανείς υπόψη ότι η αμοιβή του Σακκάρη, ως δασκάλου, για ένα χρόνο, η υψηλότερη που είχε δοθεί, ήταν 90 λίρες) είχαν ανακηρυχθεί οι: Σοφία Κεχαγιόγλου, Παναγ. Σεραφετίνογλου, Στέφανος Τσακίρογλου, Ιορδάνης Δουρμπέογλου και Γιαννακός Κιοκπάσογλου. Προς τιμήν τους ο ζωγράφος Ιορδάνης Στύλογλου είχε φιλοτεχνήσει και τις προσωπογραφίες τους.
– *Επιβάρυνση μαθητών
Δίδακτρα και τέλη πλήρωναν μόνο οι εύποροι μαθητές
ΣΧΟΛΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ
Προ του 1850 υπήρχε ένα μικρό ξύλινο διδακτήριο στην αυλή της εκκλησίας των Ταξιαρχών
Μεταξύ 1890-1900 χτίζονται 3 διδακτήρια:
α) Μεγάλο σχολείο – Αρρεναγωγείο
το Μεγάλο σχολείο (που θα στεγάσει το Αρρεναγωγείο) με 9 αίθουσες διδασκαλίας και μεγάλη αυλή με Γυμναστήριο,
Το 1860 ξεκινάει το κτίσιμο του αρρεναγωγείου και ολοκληρώνεται το 1861.
Το κτίριο χτίστηκε με δωρεές των Ελλήνων που ανήλθαν σε 100 χιλιάδες γρόσια
Ήταν 2οροφο με ανυψωμένο το ισόγειο κατά 2 μέτρα έτσι που να δημιουργεί από κάτω του ημιυπόγειο χώρο. Το ύψος του με την σκεπή ήταν πάνω από 10 μέτρα
Το 1914 ο 2ος όροφος και μέρος της σκεπης έπαθε σοβαρές ζημιές.
Θεωρήθηκε ότι δεν είναι ασφαλές να επισκευαστεί και αποφασίστηκε να αφαιρεθεί ο 2ος όροφος. Έτσι το νέο κτίριο ήταν κατά 3,5 μέτρα πιο κοντό. Άλλαξε χρήση και μετατράπηκε σε στρατοδικείο
β) Παρθεναγωγείο
το Παρθεναγωγείο με 5 αίθουσες διδασκαλίας και
γ) Νηπιαγωγείο
δ) Μικρό παράρτημα Νηπιαγωγείου 2 τάξεων έγινε και στο Εμριέ.
Σήμερα δε σώζεται κανένα απ’ αυτά .
Συμπλήρωναν τις εγκύκλιες σπουδές στον κύκλο «Ελληνικό σχολείο» – Γυμνάσιο.
ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ
Εκτός από τους αξιόλογους δασκάλους που ήδη αναφέραμε όπως Κελίν Σάββας , Ευαγγελινός Μισαηλίδης .Μισαήλ Μισαηλίδης, Γρηγοράκης Δημητριάδης και Γεώργιος Δημητριάδης ξεχώρισαν οι:
1865 Γρηγοράς Δημητριάδης
Δάσκαλος που άφησε εποχή στο κοινοτικό αλληλοδιδακτικό σχολείο ήταν ο Γρηγοράκης Δημητριάδης από την Έδεσσα. Μαζί με τον πρωτόσχολο μαθητή του, τον Κυριάκο Τσακίρη υπήρξαν οι κορυφαίοι «Αλληλοδιδακτικοί»
1880 Σωκράτης Παυλίδης, Νικόλαος Ευσταθιάδης, Αντώνης Καραντώνης
Δύο σπουδαίοι Σπαρταλήδες δάσκαλοι, όπου είχαν σπουδάσει ο ένας στο Ιεροδιδασκαλείο της Πάτμου κι ο άλλος στην Αθήνα: ο Σωκράτης Παυλίδης κι ο Νικόλαος Ευσταθιάδης είναι αυτοί που θα βάλουν τις βάσεις για την ανάπτυξη των νέων σχολείων. Και θ’ ακολουθήσει ο Καλύμνιος Αντώνης Καραντώνης .
Το 1893 Γεώργιος Σάκκαρης
Το 1893 φτάνει στη Σπάρτη μο από τις Κυδωνιές ο Γεώργιος Σάκκαρης. Έρχεται συστημένος από το Σύλλογο «η Ανατολή», που πρόσφερε τεράστιες υπηρεσίες στον Ελληνισμό της Μικρασίας, μετά από προσπάθειες μιας σπουδαίας προσωπικότητας των κοινοτικών πραγμάτων της Σπάρτης, του γιατρού Ελεήμονα Δαμιανίδη, που τότε σπούδαζε στην Αθήνα.
Το πέρασμα του, αν και σύντομο, δύο μόλις σχολικών χρόνων (1893 -1895) άφησε εποχή. Οργάνωσε σε νέα βάση τα σχολεία. Φύσηξε καινούριο πνεύμα. Συνέγραψε μελέτες για τη Σπάρτη
–Η προσφορά του συλλόγου Μικρασιατων της Αθηνάς Ανατολή
Ο Σύλλογος Μικρασιατών «Η Ανατολή»1 ιδρύθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, μετά από πρωτοβουλία του Μαργαρίτη Ευαγγελίδη, από μια ομάδα Μικρασιατών που βρίσκονταν στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους.Ως ημερομηνία ίδρυσης του Συλλόγου αναφέρεται η 6η Νοεμβρίου 1891. Ο Σύλλογος έδρασε ουσιαστικά μέχρι το 1939, αν και τυπικά διατηρήθηκε ως το 1949,Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί το σπουδαίο έργο που προσέφερε ο Σύλλογος «Ανατολή» στην Αθήνα, ο οποίος αναλάμβανε να σπουδάσει δασκάλους, με υποτροφίες κυρίως από περιοχές που είχαν προβλήματα με τον τουρκοφωνισμό.
ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΗ ΥΛΗ
Οι βασικές σπουδές του Δημοτικού περιελάμβαναν: Από την 4ητάξη του δημοτικού ξένη γλώσσα (Τουρκικά και Γαλλικά ) ,στα Ελληνικά γινόταν η βασική διδασκαλια . Στο Παρθεναγωγείο διδάσκονταν μουσικά και η χειροτεχνία .Στα αγόρια η Γυμναστική ,
Στο Γυμνάσιο διδάσκονταν, η ,Θρησκευτικα, Αρχαίο κείμενο (Κύρου Ανάβαση, Διόδωρος Σικελιώτης, Λουκιανός, Όμηρος, Θουκυδίδης, Λυσίας κ.λπ.). Η ιστορία (ελληνική και παγκόσμια), τα Νέα Ελληνικά (Θεοτόκης, Βούλγαρις, Κοραής, Τρικούπης, Σούτσος, Ραγκαβής,
Από της θετικές επιστήμες Φυσική Πειραματική ,Αριθμητική, τη Γεωμετρία, τη Γεωγραφία, τη Φυσική Ιστορία τα Λογιστικά, η Γεωπονία, Φυσική Πειραματική μμεταξύ άλλων διδάσκονταν νοσηλευτική , ραπτική γεωργία εμπόριο κ.α.,
κ.λπ.
Τα βιβλία ήταν όμοια σχεδόν με τα χρησιμοποιούμενα στην Ελλάδα.
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
Το 1840 ιδρύθηκε το Αναγνωστήριο της Σπάρτης, που είχε μάλιστα και δανειστική βιβλιοθήκη. που στην έναρξη της λειτουργίας του φαίνεται να είχε 500 τόμους βιβλίων. Ο Ευαγγελινός Μισαηλίδης θα πρέπει να ήταν κι ο ιδρυτής του Αναγνωστηρίου της Σπάρτης,
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Τα βιβλία ήταν όμοια σχεδόν με τα χρησιμοποιούμενα στην Ελλάδα. Πολλά εκδίδονταν στη Σμύρνη. Οι σχολικοί έφοροι τα έφερναν στη Σπάρτη. Μέσα (χάρτες κ.λπ.) και όργανα διδασκαλίας υπήρχαν σε ικανοποιητικό βαθμό.
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΣΕΙΣΜΟ
Το 1914 η Σπάρτη καταστρέφεται από έναν φοβερό σεισμό. Τα σχολειά παθαίνουν μεγάλες ζημιές και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Οι Τούρκοι απαγορεύουν τις επιδιορθώσεις και συλλαμβάνουν τον αρχιερατικό επίτροπο Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου που αγωνιζόταν να τα επιδιορθώσει. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, οι πρώτοι διωγμοί και οι πρώτες εξορίες ανδρών. Το 1918 κηρύσσεται η Ανακωχή. Δάσκαλοι και μαθητές ξαναμαζεύονται. Τώρα πνέει ένας άλλος άνεμος. Η Τουρκία νικημένη, αλλά πάντα «παρούσα» σ’ εκείνα τα μέρη. Στις σχολικές γιορτές ψάλλεται ο εθνικός μας ύμνος και απαγγέλλονται εθνικοπατριωτικά ποιήματα. Οι δάσκαλοι εκφωνούν πύρινους πανηγυρικούς. Λιθογραφίες των ηρώων του ’21 αναρτώνται. Όλα αυτά ενισχύονται με την αποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη 2 /5 /1919. Οι Σπαρταλήδες ζητούν την επέκταση της ζώνης κατοχής του ελληνικού στρατού ως την πόλη τους, με ψήφισμα. Αλλά τότε άρχισε κι ο απηνής διωγμός των Ελλήνων της πόλης. Κατά κύματα οι άνδρες εξορίζονται στο εσωτερικό με τα περιβόητα «Τάγματα Εργασίας», ώστε να μη βρίσκονται κοντά στη ζώνη επιρροής της ελληνικής κατοχής. Στις 19 1/1920 καίγεται το Αρρεναγωγείο. Και η συμφορά δυστυχώς δεν θ’ αργήσει να ολοκληρωθεί για τον Ελληνισμό της πόλης, όπως και της Πισιδίας γενικότερα, όταν, μετά την Καταστροφή της Σμύρνης, ο τελευταίος ιερέας της Σπάρτης ο Παπαϊωακείμ Πεσματζόγλου θα οδηγήσει το ποίμνιο του, μέσω Ατταλείας, στην Ελλάδα, αρχές του Οκτώβρη του 1922
ΣΥΛΛΟΓΟΙ
** Αμφιων
Ο Σάακκαρης ίδρυσε το μουσικοφιλολογικό σύλλογο «Αμφίων» με ορχήστρα και χορωδία, εφάρμοσε μοντέρνες παιδαγωγικές μεθόδους.
Στη μετά Σάκκαρη εποχή και στην απαρχή του 20ού αιώνα θα συναντήσουμε μια πλειάδα ικανότατων εκπαιδευτικών και των δύο φύλων: είναι καθηγητές, δάσκαλοι, νηπιαγωγοί. Μερικοί απ’ αυτούς είχαν σπουδάσει με υποτροφίες της Σχολικής Εφορείας Σπάρτης ή του Μικρασιατικού Συλλόγου «Η Ανατολή», που είχε έδρα την Αθήνα, στο Ιεροδιδασκαλείο Σάμου (πρωτύτερα Πάτμου), στην Αθήνα, στο Διδασκαλείο της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης κ.λπ. Οι Νηπιαγωγοί, κατά κύριο λόγο, σπούδασαν στη Σχολή Νηπιαγωγών του Ζινζίντερε Καππαδοκίας.
Κλείνοντας το κεφάλαιο παιδεία και ανακεφαλαιώνοντας να πούμε ότι την εποχή της ακμής της παιδεία στην Σπάρτη στις αρχές του 20ου αιώνα και μέχρι το 1914 οι Ελληνικές γειτονίες είχαν 3 τουλάχιστον δημοτικά σχολεία , ένα Αρρεναγωγείο και ένα Παρθεναγωγείο και 2 νηπιαγωγεία ,ένα στην συνοικία των Εισοδίων της Θεοτόκου (Τσαβούζ) και το άλλο στην συνοικία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Εμπριέ ) ,αλλά και η Αρμενική γειτονιά είχε δημοτικό σχολείο
