Στήριξη ενεργειακών κοινοτήτων πολιτών στις λιγνιτικές περιοχές

Οι λιγνιτικές περιοχές της χώρας αντιμετωπίζουν την τεράστια πρόκληση μιας εκ βάθρων αλλαγής του παραγωγικού τους μοντέλου, το οποίο για δεκαετίες είχε ως επίκεντρο τη λιγνιτική δραστηριότητα. Η πρόκληση γίνεται ακόμα μεγαλύτερη λόγω της επιταχυνόμενης κατάρρευσης της λιγνιτικής παραγωγής που εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια και δεν ανακόπηκε ούτε λόγω της ενεργειακής κρίσης.

γράφουν ο Στέλιος Ψωμάς και ο Νίκος Μάντζαρης*

Οι ενεργειακές κοινότητες αποτελούν ένα πολύ σημαντικό εργαλείο που μπορεί αφενός να συμβάλλει στην ενεργειακή μετάβαση των περιοχών αυτών προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και αφετέρου να αμβλύνει τις οικονομικές και κοινωνικές προκλήσεις που φέρνει η αλλαγή του ενεργειακού μοντέλου, καθιστώντας τη μετάβαση πιο δίκαιη.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση άλλωστε έχει αναγνωρίσει τον κομβικό ρόλο που πρέπει να διαδραματίσουν οι ενεργειακές κοινότητες στην απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα και μάλιστα βραχυπρόθεσμα. Με βάση το ευρωπαϊκό σχέδιο RePowerEU, το οποίο έχει ως πρωταρχικό στόχο την απεξάρτηση από το ορυκτό αέριο, προβλέπεται η σύσταση μίας τουλάχιστον ενεργειακής κοινότητας βασισμένης στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας σε κάθε δήμο με πληθυσμό άνω των 10.000 κατοίκων έως το 2025.

Στο πλαίσιο αυτό, το ΥΠΕΝ έχει εξαγγείλει ότι θα διατεθούν από το Ταμείο Ανάκαμψης €100 εκατ. σε ΟΤΑ (με επιδότηση του επενδυτικού κόστους) για τη δημιουργία ενεργειακών κοινοτήτων προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες σε ηλεκτρική ενέργεια ευάλωτων νοικοκυριών στις περιοχές ευθύνης τους. Παράλληλα, έχει εξαγγείλει και το Πρόγραμμα ΑΠΟΛΛΩΝ με σκοπό τη μείωση του ενεργειακού κόστους των ευάλωτων νοικοκυριών, των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης Α΄και Β’ βαθμού, των Τοπικών και Γενικών Οργανισμών Εγγείων Βελτιώσεων και των Δημοτικών Επιχειρήσεων Ύδρευσης και Αποχέτευσης, με όχημα τη δημιουργία 13 ενεργειακών κοινοτήτων σε κάθε Περιφέρεια της χώρας.

Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Green Tank, στη Δυτική Μακεδονία, τη μεγαλύτερη λιγνιτική περιφέρεια της χώρας, μέχρι και το 2023 ιδρύθηκαν 294 ενεργειακές κοινότητες οι οποίες έχουν υποβάλει 821 αιτήσεις έργων ΑΠΕ συνολικής ισχύος 652,2 MW. Ωστόσο, μόνο 2 νέες ενεργειακές κοινότητες ιδρύθηκαν το 2023, τη στιγμή που μεταξύ των ετών 2020 και 2021 είχε καταγραφεί εκτόξευση (+128 νέες). Η στασιμότητα αυτή πιθανόν να οφείλεται στη μεγάλη έλλειψη διαθέσιμου ηλεκτρικού χώρου, η οποία αποτυπώνεται στο γεγονός ότι στη Δυτική Μακεδονία καταγράφεται το μεγαλύτερο ποσοστό γνωστοποίησης αδυναμίας σύνδεσης στην επικράτεια (75% της αιτούμενης ισχύος). Αντίθετη είναι η τάση στη λιγνιτική περιοχή της Αρκαδίας, όπου το 2023 ήταν το έτος με τις περισσότερες νεοσύστατες ενεργειακές κοινότητες (24), ανεβάζοντας τον συνολικό αριθμό στις 42. Ωστόσο στην Αρκαδία καταγράφονται πολύ λιγότερες αιτήσεις έργων (111 έργα, ισχύος 59,7 MW) από αυτές στη Δυτική Μακεδονία.

Πολύ μεγάλη διαφορά μεταξύ των λιγνιτικών περιοχών παρατηρείται επίσης και στα ηλεκτρισμένα έργα. Στη Δυτική Μακεδονία έως και το 2023 είχαν ηλεκτριστεί 128 έργα ισχύος 80,5 MW, ενώ στην Αρκαδία 31 έργα ισχύος 16 MW. Ωστόσο, η ποσοστιαία η αύξηση της ηλεκτρισμένης ισχύος στην Αρκαδία ήταν πολύ μεγαλύτερη το 2023 (+154,7%), συγκριτικά με τη Δυτική Μακεδονία (+20,2%).

Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, ότι το μεγαλύτερο μερίδιο τόσο της αιτούμενης όσο και της ηλεκτρισμένης ισχύος στις δύο περιοχές προέρχεται από τα εμπορικά έργα, ενώ μόνο ένα μικρό μερίδιο αφορά έργα αυτοπαραγωγής (4% της αιτούμενης και 0,5% της ηλεκτρισμένης ισχύος).

Με στόχο να ενισχύσει την αυτοπαραγωγή από ενεργειακές κοινότητες η Ειδική Υπηρεσία Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης (ΕΥΔΑΜ), τον Σεπτέμβριο του 2023, δημοσίευσε την πρόσκληση «Στήριξη ενεργειακών κοινοτήτων για την ανάπτυξη δράσεων αυτοπαραγωγής» για τη διάθεση πόρων σε έργα ενεργειακών κοινοτήτων από το Πρόγραμμα Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης 2021-2027. Η εν λόγω πρόσκληση αποτελεί και την πρώτη που θα χρηματοδοτήσει έργα ενεργειακών κοινοτήτων στη χώρα.

Η πρόσκληση αφορά την υλοποίηση έργων ενεργειακού ή/και εικονικού ενεργειακού συμψηφισμού και την προώθηση έργων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) για αυτοπαραγωγή με ή χωρίς μπαταρίες αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας, από ΟΤΑ Α’ και Β’ βαθμού και συναφείς φορείς. Διατίθενται €41,795 εκ. για τις ενεργειακές κοινότητες σε όλες τις υπό μετάβαση περιοχές που εμπίπτουν στο Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, από τα οποία €26,845 εκ. προορίζονται για τις ενεργειακές κοινότητες στις λιγνιτικές περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας και της Αρκαδίας. Ο στόχος του προγράμματος αυτού είναι να εγκαταστήσει 91 ΜW έργων αυτοπαραγωγής από ενεργειακές κοινότητες, αντιμετωπίζοντας παράλληλα το πρόβλημα διαθεσιμότητας του δικτύου μέσω του συνδυασμού των έργων αυτοπαραγωγής με μπαταρίες αποθήκευσης ενέργειας.

Στις περιοχές σε μετάβαση, η τρέχουσα ισχύς των εκκρεμών έργων αυτοπαραγωγής από ενεργειακές κοινότητες είναι 43 ΜW, λιγότερη από τη μισή ισχύ του στόχου των 91 MW που έθεσε το πρώτο πρόγραμμα χρηματοδότησης των έργων ενεργειακών κοινοτήτων σε αυτές τις περιοχές με δικαιούχους ΟΤΑ και φορείς αυτών. Με βάση αυτό προτείνεται η άμεση δημοσίευση συμπληρωματικής πρόσκλησης που θα χρηματοδοτεί έργα αυτοπαραγωγής ενεργειακών κοινοτήτων από πολίτες και μικρομεσαίες επιχειρήσεις που δεν ήταν δικαιούχοι στην πρώτη πρόσκληση.

Με στόχο τη χαρτογράφηση των δυνατοτήτων και την ενίσχυση του ρόλου των ενεργειακών κοινοτήτων στις λιγνιτικές περιοχές, οι γράφοντες συνέταξαν σχετική έκθεση (The Green Tank, Σεπτέμβριος 2023, “Στήριξη ενεργειακών κοινοτήτων πολιτών στις λιγνιτικές περιοχές συνδυάζοντας φωτοβολταϊκά συστήματα με μπαταρίες αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας”). Στην έκθεση αυτή, εξετάστηκαν οι δυνατότητες κάλυψης των αναγκών σε ηλεκτρική ενέργεια των οικιακών καταναλωτών που διαβιούν στις λιγνιτικές περιοχές υπό μετάβαση, μέσω δημιουργίας ενεργειακών κοινοτήτων οι οποίες θα αναπτύξουν φωτοβολταϊκούς σταθμούς. Οι σταθμοί αυτοί πιθανώς θα συνδυαστούν και με συστήματα αποθήκευσης ενέργειας που θα παρέχουν υπηρεσίες εξισορρόπησης στο δίκτυο, συμβάλλοντας έτσι ώστε να ξεπεραστούν ζητήματα έλλειψης ηλεκτρικού χώρου τα οποία εμποδίζουν σήμερα τις συνδέσεις έργων αυτοπαραγωγής από ενεργειακές κοινότητες. Στόχος είναι η κάλυψη των αναγκών περίπου 245.000 οικιακών καταναλωτών των περιοχών αυτών με δημιουργία ενεργειακών κοινοτήτων και εγκατάσταση 272-300 MW φωτοβολταϊκών σταθμών.

Η ανάλυση έδειξε ότι ανάλογα με το σενάριο που θα ακολουθηθεί, θα απαιτηθούν συνολικά επενδύσεις €207-228 εκατ. (σενάριο επενδύσεων μόνο σε φωτοβολταϊκά) ή αντίστοιχα €370-408 εκατ. (σενάριο επενδύσεων σε φωτοβολταϊκά με μπαταρίες). Τμήμα των πόρων αυτών μπορεί να προέλθει από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης ή τους εθνικούς πόρους που στηρίζουν τη Δίκαιη Μετάβαση των λιγνιτικών περιοχών μέσω των εσόδων δημοπράτησης δικαιωμάτων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Με αυτόν τον τρόπο η Πολιτεία θα συμβάλει έμπρακτα στην άμβλυνση των κοινωνικών και οικονομικών προκλήσεων που απορρέουν από τη μετάβαση και θα αξιοποιήσει με τον καλύτερο τρόπο το ενδιαφέρον που ήδη επιδεικνύουν, ειδικά οι πολίτες των λιγνιτικών περιοχών στη Δ. Μακεδονία, για έργα αυτοπαραγωγής μέσω ενεργειακών κοινοτήτων.

Απαραίτητη προϋπόθεση για την υλοποίηση του σχεδίου αποτελεί η ύπαρξη επαρκών δικτύων. Η έκθεση εξέτασε διάφορες τεχνικές λύσεις για τη δημιουργία επαρκούς ηλεκτρικού χώρου.

Σε ό,τι αφορά στις δημόσιες ρυθμιστικές και χρηματοδοτικές παρεμβάσεις, αξιοποιώντας τους σημαντικούς οικονομικούς πόρους που είναι ήδη διαθέσιμοι για τις λιγνιτικές περιοχές, προτείνονται τα εξής:

1. Οι δημόσιοι πόροι θα πρέπει να στραφούν κυρίως στην ενίσχυση και επέκταση των δικτύων ώστε να μπορούν αυτά να φιλοξενήσουν τις απαραίτητες επενδύσεις, καθώς και σε συστήματα αποθήκευσης ενέργειας.
2. Θα πρέπει να παρασχεθούν κρατικές εγγυήσεις προς ενεργειακές κοινότητες που αξιοποιούν το εργαλείο του εικονικού ενεργειακού συμψηφισμού, προκειμένου αυτές να μπορούν να χρηματοδοτηθούν από τράπεζες.

* Ο Στέλιος Ψωμάς είναι Σύμβουλος σε θέματα ενέργειας και περιβάλλοντος

Ο Νίκος Μάντζαρης είναι Αναλυτής πολιτικής & συνιδρυτής, Τhe Green Tank