Στωϊκή Φιλοσοφία: Αντίδοτο στο άγχος

«Σήμερα ξέφυγα απ’ όλες τις δύσκολες καταστάσεις. Μάλλον, έδιωξα όλες τις δύσκολες καταστάσεις. Γιατί δεν βρίσκονταν έξω από εμένα, μα μέσα μου, στην ιδέα που σχηματίζω για τα πράγματα»

– Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, Βιβλίο Θ’, 13.

Στις μέρες μας, έχουμε την τάση να θεωρούμε τη φιλοσοφία σαν μια καθαρά διανοητική δραστηριότητα, στην οποία μπορούμε κάλλιστα να επιδοθούμε από την άνεση της πολυθρόνας μας. Αντίθετα, για τους αρχαίους η φιλοσοφία ήταν μια πρακτική άσκηση.

Οι Στωϊκοί, για παράδειγμα, διακήρυτταν κατηγορηματικά ότι η φιλοσοφία δεν συνίσταται στο να διδάσκεις αφηρημένες θεωρίες, αλλά είναι κυρίως μια τέχνη του να ζεις. Είναι μια σοβαρή αντιμετώπιση και ένας καθορισμένος τρόπος ζωής, στον οποίο μετέχει ολόκληρη η ύπαρξη. Η φιλοσοφική πράξη δεν τοποθετείται απλά στο νοητικό επίπεδο, αλλά σε εκείνο του εαυτού και της ύπαρξης. Είναι μια διαδικασία προόδου που μας επιτρέπει να είμαστε πιο ολοκληρωμένοι, όπως και το να γίνουμε καλύτεροι. Είναι μια μετατροπή που αλλάζει ριζικά τη ζωή μας, αλλάζει τη ζωή αυτού που τη διασχίζει. Υψώνει το άτομο από έναν ευτελή τρόπο ζωής, από την «κόλαση» της ασυνειδησίας και την εξουθένωση της στενοχώριας, σε μια αυθεντικότερη στάση ζωής, μέσα στην οποία επιτυγχάνει αυτοεπίγνωση, ακριβέστερη οπτική του κόσμου, εσωτερική γαλήνη και ελευθερία.Σύμφωνα με την οπτική όλων των φιλοσοφικών σχολών, η πρωταρχική αιτία για τα δεινά, τις διαταραχές και την ασυνειδησία της ανθρωπότητας ήταν τα πάθη, που σημαίνει αχαλίνωτες επιθυμίες και υπερβολικές φοβίες. Διδασκόταν ότι οι άνθρωποι τοποθετούν εμπόδια στο δρόμο που οδηγεί στην αληθινή φύση τους, διότι κυριεύονται από τις ανησυχίες ή τα άγχη τους. Έτσι, λοιπόν, η φιλοσοφία μπορεί να είναι ένα θεραπευτικό μέσο για την ίαση των παθών. Κάθε σχολή είχε τη δική της μέθοδο «θεραπείας», ωστόσο όλες τους συνέδεσαν τις θεραπευτικές τους τεχνικές σε μια πρωτοφανή μεταμόρφωση στον τρόπο αντίληψης και υπόστασης του ατόμου.

Σενέκας

Μια από τις πιο πρακτικές σχολές φιλοσοφίας ήταν αυτή του Στωικισμού. Για τους Στωϊκούς, όλες οι συμφορές της ανθρωπότητας προέρχονται από το γεγονός ότι ο άνθρωπος επιζητεί διαρκώς την απόκτηση ή και διατήρηση πραγμάτων στην κατοχή του, τα οποία μοιραία είτε θα χάσει είτε δεν θα είναι σε θέση να διατηρήσει, καθώς και από το γεγονός ότι προσπαθεί να αποφύγει δυσάρεστες ή αγχωτικές καταστάσεις, οι οποίες όμως είναι αναπόφευκτες. Επομένως, η αποστολή της φιλοσοφίας είναι να εκπαιδεύσει τους ανθρώπους, ώστε να αναζητούν μόνο τα θετικά στοιχεία, τα οποία μπορούν να διατηρηθούν, όπως και να προσπαθήσουν να αποφεύγουν μόνο εκείνα τα αρνητικά, τα οποία πρακτικά μπορούν να αποφύγουν.

Παρακάτω παραθέτουμε κάποια αποσπάσματα τριών σημαντικών φιλοσόφων αυτής της σχολής: του Μάρκου Αυρήλιου, του Επίκτητου και του Σενέκα. Αν μπορέσουμε να εφαρμόσουμε στη ζωή μας κάποιες από τις συμβουλές των Στωϊκών, θα δούμε μια σαφή βελτίωση της ποιότητας της ζωής μας. Χωρίς μια φιλοσοφία, που να καθοδηγεί το έργο και τη ζωή μας, θα μπαίνουμε διαρκώς στον πειρασμό να υποκύπτουμε στις δικαιολογίες και τους περισπασμούς μας. Θα κάνουμε το λάθος να ενεργούμε σύμφωνα με τις διαθέσεις μας και όχι με τις αρχές μας.

Δεν μπορούμε να ελέγξουμε όλα όσα συμβαίνουν σε εμάς, αλλά μπορούμε να ελέγξουμε τον τρόπο αντίδρασής μας

«Έχουμε δυο αυτιά και ένα στόμα, για να ακούμε διπλάσια από όσο μιλάμε» Επίκτητος

Ο Επίκτητος, ο φιλόσοφος-σκλάβος, χώρισε όλη την ανθρώπινη εμπειρία σε δύο τομείς : στα πράγματα που μπορούμε να ελέγξουμε και στα πράγματα που είναι πέρα από τον έλεγχό μας. Δεν ελέγχουμε τους άλλους ανθρώπους, τον καιρό, τα οικονομικά μας, το σώμα και την υγεία μας, τη φήμη μας, τα περασμένα ή τα μελλοντικά γεγονότα. Το μόνο πράγμα στο οποίο μπορούμε να έχουμε πλήρη έλεγχο είναι οι πεποιθήσεις μας, αν επιλέξουμε να το κάνουμε. Αλλά, συχνά προσπαθούμε να ασκούμε τον πλήρη έλεγχο πάνω σε κάτι εξωτερικό και στη συνέχεια αισθανόμαστε ανασφαλείς και θυμωμένοι, όταν αποτύχουμε. Ή αδυνατούμε να αναλάβουμε την ευθύνη για τις δικές μας σκέψεις και πεποιθήσεις και χρησιμοποιούμε τις εξωτερικές συνθήκες σαν άλλοθι. Η εστίαση σε αυτά που μπορούμε να ελέγξουμε είναι ένας πολύ καλός τρόπος, για να μειώσουμε το άγχος και να ενισχύσουμε την αυτονομία μας στις χαοτικές καταστάσεις, όταν εμφανίζονται.

Αναγνωρίστε ότι όλα τα συναισθήματα προέρχονται από το εσωτερικό σας

Δεν είναι οι εξωτερικές δυνάμεις που μας κάνουν να νιώθουμε οτιδήποτε. Τα συναισθήματά μας δημιουργούνται από αυτά που λέμε οι ίδιοι στον εαυτό μας. Ένα λεωφορείο που δεν έρχεται στην ώρα του, πολλά αναπάντητα e-mails ή μια εξέταση που πρέπει να δώσουμε, όλα αυτά δεν είναι απαραίτητα πηγές άγχους. Είναι οι ίδιες οι σκέψεις μας, που τις κάνουν τέτοιες.

Πολλοί από εμάς θεωρούμε υπεύθυνα για το άγχος μας εξωτερικά αντικείμενα ή καταστάσεις, επειδή είναι εύκολο να το κάνουμε, αλλά η αλήθεια είναι ότι όλες οι συγκρούσεις αρχίζουν μέσα μας, στη σκέψη μας.

Την επόμενη φορά που θα συναντήσετε ένα εμπόδιο ή μια δύσκολη κατάσταση και θα αισθανθείτε άγχος, μην κοιτάξετε τι είναι γύρω σας. Αντίθετα, κοιτάξτε μέσα σας. Όπως είπε και ο Επίκτητος: «Τους ανθρώπους τους ταράζουν όχι τα πράγματα, αλλά οι δοξασίες τους για τα πράγματα».

Αναγνωρίστε ότι η ζωή συνεχίζεται και μετά την αποτυχία

«Μήπως αυτό που σου’ λαχε σε εμποδίζει να είσαι δίκαιος, μεγαλόψυχος, εγκρατής, γνωστικός, προσεκτικός στην κρίση σου, αψευδής, σεμνός, γενναιόδωρος, και τα’ άλλα, που όταν συνυπάρχουν, τότε η ανθρώπινη φύση διασφαλίζει ό,τι της ανήκει; Να θυμάσαι λοιπόν τούτη την αρχή, όταν κάτι σου προξενεί λύπη: ότι δεν πρόκειται για κακοτυχία, αντίθετα είναι ευτύχημα τ’ ότι το υπομένεις με γενναιότητα.»

Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, Βιβλίο Δ’, 49.

Μπορείτε να περάσετε μήνες ή και χρόνια αφοσιωμένοι σε ένα έργο και στο τέλος μπορεί να το επικρίνουν ή χειρότερα να το αγνοήσουν. Όμως, το να ξεπεράσει κανείς μια τέτοια αποτυχία μπορεί να είναι ένα μεγάλο μάθημα ζωής και να αποκομίσει τεράστια δύναμη. Στην ταινία Πόλεμος των Άστρων: Οι τελευταίοι Τζεντάι, λέει ο δάσκαλος Yoda (στον μαθητή του Luke): «Να μεταβιβάσεις αυτά που έχεις μάθει. Τη Δύναμη, τη Γνώση. Αλλά και την αδυναμία, τη βλακεία και την αποτυχία επίσης. Ναι, κυρίως την αποτυχία. Ο μεγαλύτερος δάσκαλος είναι η αποτυχία».

Να μη βασανίζεστε για μικροπράγματα

«Να εξαλείφεις τις παραστάσεις που έρχονται να εντυπωθούν στο νου, λέγοντας συνεχώς στον εαυτό σου: Τώρα δα από μένα εξαρτάται το να μην υπάρξει μέσα σε τούτη την ψυχή καμία αχρειότητα, μήτε επιθυμία, μήτε ταραχή. Βλέπω τα πάντα ως έχουν, και χειρίζομαι το καθετί ανάλογα με την αξία του. Μην την ξεχνάς αυτή την εξουσία που σου ‘δωσε η Φύση.» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, Βιβλίο H, 29.

Από τις μεγαλύτερες πηγές άγχους για τον σύγχρονο άνθρωπο είναι ότι περνά το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής του, ανησυχώντας για τα πάντα. Πάρα πολλά μικροπράγματα διαρκώς τον «τρελαίνουν». Είναι πολύ σημαντικό να βρούμε τρόπους, να ξεχωρίζουμε τα σηµαντικά από τα ασήµαντα. Βλάπτουμε τον εαυτό μας, αν τον αφήνουμε να ταράζεται από πράγματα που, αν τα εξετάσουμε πιο προσεκτικά, δεν έχουν και τόσο μεγάλη σημασία. Σκεφτείτε, όταν για παράδειγμα οδηγάμε στο δρόμο, είναι τόσο σημαντική η παραμικρή παραβίαση του ΚΟΚ, ώστε να μας ταράζει και να μας βγάζει συχνά εκτός εαυτού; Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα μικροπραγμάτων που εμφανίζονται κάθε μέρα στη ζωή μας. Μπορεί να χρειάζεται να περιμένουμε πολύ ώρα σε μια ουρά, να υποστούμε μιαν άδικη κριτική, να γρατζουνίσουν το αυτοκίνητό μας. Θα κερδίσουμε πάρα πολλά, αν μάθουμε να μην ανησυχούμε για πράγματα ελάχιστης σημασίας.

Υπενθυμίστε στον εαυτό σας: δεν υπάρχει λόγος για να αναβάλλετε τα πράγματα

Η κάθε μας μέρα θα ξεκινούσε πολύ καλύτερα, αν διαβάζαμε το παρακάτω απόσπασμα από τον Μάρκο Αυρήλιο:

«Όταν σηκώνεσαι με κακή διάθεση το πρωί, έχε πρόχειρη την σκέψη: «Σηκώνομαι για να επιτελέσω το έργο του ανθρώπου. Και στεναχωριέμαι ακόμη, που πάω να κάνω αυτό για το οποίο γεννήθηκα και βγήκα στον κόσμο; Ή μήπως γεννήθηκα για να μένω ξαπλωμένος και να ζεσταίνομαι μες στα στρώματα;

– «Μα αυτό με ευχαριστεί περισσότερο!»

– Γεννήθηκες, λοιπόν, μόνο για την ευχαρίστηση; Μόνο για να παθαίνεις και όχι για να ενεργείς; Δε βλέπεις τα μικρά φυτά, τα σπουργίτια, τα μυρμήγκια, τις αράχνες, τις μέλισσες, που το καθένα τους επιτελεί το έργο του συμβάλλοντας, στο μέτρο που του αναλογεί, στην τάξη του κόσμου; Κι εσύ από την άλλη δε θες να κάνεις αυτά που αναλογούν στους ανθρώπους. Δε βιάζεσαι να κάνεις αυτό που υπαγορεύει η φύση σου.

– «Ναι, μα πρέπει να αναπαυόμαστε κιόλας».

– Πρέπει, συμφωνώ. Ακόμα και γι ‘αυτό η φύση έχει δώσει το σωστό μέτρο, όπως μας έδωσε και το μέτρο του φαγητού και του πιοτού. Εσύ όμως πας να ξεπεράσεις το μέτρο, προχωράς πέρα από το αρκετό -στις πράξεις όχι ακόμη, αλλά μέχρι εκεί που σε παίρνει. Είναι που δεν αγαπάς τον εαυτό σου, αλλιώς, και τη φύση σου θα αγαπούσες και τη βούλησή της. Εδώ, άλλοι άνθρωποι αγαπούν την τέχνη τους τόσο πολύ που τα δίνουν όλα γι’ αυτήν και μένουν νηστικοί και άλουστοι. Εσύ την φύση σου την εκτιμάς λιγότερο απ’ ότι ο χαράκτης εκτιμά τη χαρακτική, ο χορευτής το χορό, ο φιλάργυρος τα λεφτά, και ο ματαιόδοξος τα ψίχουλα της δόξας. Ετούτοι, πάνω στην προσπάθειά τους, προτιμούν να μη φάνε και να μη κοιμηθούν, παρά να μείνουν στάσιμα αυτά που τους ενδιαφέρουν.» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, Βιβλίο E,1.

Να είστε παρόντες σε ότι κάνετε

« …κλαίμε και οδυρόμαστε επειδή, τάχα, η ζωή είναι πάρα πολύ μικρή κι επειδή, σα να μην έφτανε μόνον αυτό, τα χρόνια που μας είναι γραμμένο να ζήσουμε περνούν με μεγάλη ταχύτητα – χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε. […] ξοδεύουμε τα χρόνια μας όχι απολαμβάνοντας τη ζωή, αλλά σπαταλώντας την σε προετοιμασίες οι οποίες υποτίθεται πως θα μας επιτρέψουν να τη χαρούμε στο απώτερο μέλλον. […] στην πραγματικότητα, η ζωή κάθε άλλο παρά μικρή είναι σ’ εμάς φαίνεται μικρή, επειδή ένα μεγάλο μέρος της το ξοδεύουμε άσκοπα.» – Σενέκας, Περί βραχύτητας του βίου.

Δεν είναι ότι ζούμε σε μια εποχή που πολλά πράγματα μας αποσπούν την προσοχή, αλλά μάλλον σε μια εποχή όπου εμείς αφηνόμαστε να μας αποσπάσουν πολλά πράγματα. Αντί να είμαστε συνειδητά παρόντες σε ό,τι κάνουμε, προτιμάμε να είμαστε «κολλημένοι» στην οθόνη του κινητού μας, «κοινωνικά δικτυωμένοι», αλλά όχι ζώντας ουσιαστικά.

Κατά τη διάρκεια της ημέρας αφιερώστε λίγες στιγμές, για να ηρεμήσετε. Δεν έχει σημασία πού είστε. Απλά κλείστε το κινητό σας τηλέφωνο, πάρτε μερικές βαθιές ανάσες και σκεφτείτε τη σειρά των γεγονότων που συνέβησαν καθ ‘όλη τη διάρκεια της ημέρας. Γιατί, όπως έλεγε ο Σωκράτης, «Η ζωή που δεν εξετάζεται δεν αρμόζει σε άνθρωπο».

Να θυμάστε ότι ο χρόνος είναι η πιο πολύτιμη πηγή

«Μη συμπεριφέρεσαι σαν να πρόκειται να ζήσεις χιλιάδες χρόνια. Το μοιραίο έχει κιόλας γαντζωθεί πάνω σου. Όσο ζεις, κι όσο είναι στο χέρι σου, γίνε άνθρωπος καλός.» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, Βιβλίο Δ,17.

Ο θάνατος για τους Στωϊκούς ήταν στην πρώτη γραμμή των σκέψεών τους. Συνειδητοποίησαν την εφήμερη φύση των ανθρώπων και πως αυτό επηρεάζει σχεδόν όλες τις όψεις της ζωής μας. Είναι αγχωτικό να συνειδητοποιείς ότι έχεις ζήσει συγκεκριμένο αριθμό ωρών και ότι οι ώρες που θα έρθουν, δεν είναι εγγυημένα όσες αυτές που έχεις ζήσει. Όταν το σκεφτούμε αυτό, μπορεί να συνειδητοποιήσουμε ότι η κάθε μέρα είναι πραγματικά μια ευκαιρία,για να μάθουμε να εκτιμούμε ειλικρινά τι είμαστε ικανοί να επιτύχουμε και το πώς εμείς είμαστε οι κύριοι υπεύθυνοι για την ποιότητα της ζωής μας.

Μια τέτοια συνειδητοποίηση μπορεί να μας κινητοποιήσει να βάλουμε καθημερινά σε πρώτη προτεραιότητα τον αυτοσεβασμό, την ευγένεια, την ηθική, τη γενναιοδωρία, την αυτογνωσία, την προσοχή μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Επίκτητος, Εγχειρίδιον, Εκδ. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, 2005 Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, Εκδ. ΘΥΡΑΘΕΝ, 2008 Σενέκας, Περί της συντομίας της ζωής, Εκδ. Πατάκης, 2005 Pierre Hadot, Philosophy as a Way of Life – Spiritual Exercises From Socrates to Foucault, Εκδ. John Wiley and Sons Ltd, 1995

Συγγραφέας: Φραντζικινάκης Κώστας