Τα βότανα είναι το βασικό συστατικό της διατροφής του ανθρώπου από καταβολής κόσμου. Ταυτόχρονη ήταν η χρήση τους ως φάρμακο οπότε η ιατρική είναι άρρηκτα δεμένη με την βοτανική επιστήμη και αμφότερες εξελίχτηκαν μαζί εδώ και χιλιάδες χρόνια σε διάφορα μεταβατικά στάδια. Η γνώση των βοτάνων εξασφάλιζε ποιότητα ζωής και για το λόγο αυτό οι αρχαίοι Έλληνες από πολύ νωρίς στράφηκαν προς ανατολάς με την δημιουργία των αποικιών για την εξασφάλιση εδώδιμων και φαρμακευτικών βοτάνων. Έτσι, η χλωρίδα της Ελλάδος και της Ευρώπης στη συνέχεια υπέστησαν μια διαδικασία εμπλουτισμού εξ ανατολών.
Φυτά άγνωστα μέχρι εκείνη την εποχή, μεταφέρθηκαν μέσω του Πόντου από την Συρία και άλλες χώρες της εγγύς ανατολής προς την Ελλάδα. Η αναπόφευκτη πορεία του εξανατολισμού της ελληνικής αλλά και της ευρωπαϊκής χλωρίδας πέρασε αναγκαστικά από τον Πόντο. Ένας μεγάλος αριθμός φυτών άγνωστων στον μεσογειακό χώρο προήλθε από την Ασία και κινήθηκε ή μεταφέρθηκε προς τα δυτικά. Σε αυτή τους την πορεία σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν η στρατηγική θέση και η δυναμική που αναπτύχθηκε στις ελληνικές αποικίες του Πόντου.
Το εύκρατο κλίμα του Πόντου με τις άφθονες βροχοπτώσεις δημιούργησε άριστες προϋποθέσεις για την αρχική εγκατάσταση των φυτικών οργανισμών από τα ενδότερα της Ασίας. Ο Πόντος έμελλε να παίξει το ρόλο του πρώτου σταθμού της πορείας των ειδών από την Ασία προς την Ευρώπη. Η χλωρίδα του Πόντου εμπλουτίζονταν διαρκώς τόσο από την φυσική όσο και από την υποκινούμενη μετανάστευση των φυτών. Eντυπωσιακή είναι η ποικιλομορφία των φυτικών ειδών του Πόντου. Υπολογίζεται ότι η συγκέντρωση των φυτικών ειδών στις περιοχές αυτές είναι περίπου δέκα φορές μεγαλύτερη από ότι στην Κ. Ευρώπη.
Μηδεια και Ιασων σε μαγική τελετή. Υδρία 480 – 470 πΧ Βρετανικό μουσείο.
Η αναγκαιότητα των φαρμακευτικών (μαγικών) βοτάνων και η σύνδεσή τους με τον Πόντο καταφαίνεται ήδη στην Οδύσσεια και μετέπειτα στην Αργοναυτική εκστρατεία, όπου οι αντίστοιχοι ήρωες, Οδυσσεύς και Ιάσων, αναζητούν μάγισσες, την Κίρκη και την Μήδεια αντίστοιχα, με κεντρικούς καθοδηγητικούς ρόλους σε αυτές τις ιστορίες. Τα φαρμακευτικά, αλλά και στρατηγικής σημασίας, βότανα του Πόντου προσωποποιήθηκαν στις μυθικές μορφές της Μήδειας και Κίρκης, μάγισσες με ισχυρούς δεσμούς με τη γη του Πόντου. Η πρώτη είναι κόρη και η δεύτερη αδελφή του βασιλιά της Κολχίδας Αιήτη.
Οι μάγισσες γενικά κατοικούσαν στην περιφέρεια του τότε γνωστού κόσμου και σηματοδοτούσαν τα όρια του πολιτισμού. Ήταν περιθωριακές με όλη τη σημασία της λέξης, εφόσον κατοικούσαν στην άκρη του κόσμου, στον Πόντο η Μήδεια και στην Αιαία η Κίρκη. Μοιάζουν μάλλον με αρχαίες υποβιβασμένες θεές με μια σύνθεση των αρνητικών χαρακτήρων. Η κοινωνία μπορούσε να τις εξοστρακίζει, αλλά δεν μπορούσε να αρνηθεί τις δυνάμεις τους. Δυνάμεις ανεξέλεγκτες, που προκαλούσαν το φόβο της αδυναμίας μπροστά στη συνάντηση με τη μεταφυσική δύναμη δηλ. το φάρμακο που ανακόπτει ή και προκαλεί το θάνατο.
Η πρώτη καταγεγραμμένη μαγική πράξη αναφέρεται στην Οδύσσεια από την Κίρκη που ζούσε στο νησί Αιαία στις παρυφές του γνωστού κόσμου, μακριά από τον πολιτισμό, κοντά στην είσοδο του Άδη. Η Κίρκη ήταν κόρη του θεού Ήλιου, και αδελφή του Αιήτη του βασιλιά της Κολχίδας του Πόντου και πατέρα της Μήδειας. Στο δρόμο της επιστροφής από την Τροία, ο Οδυσσέας έφθασε στην Αιαία, όπου η Κίρκη με τα μαγικά της βότανα μεταμόρφωσε τους συντρόφους του σε χοίρους. Από την άλλη μεριά, ο Ιάσων με τους συντρόφους του, το χρυσόμαλλο δέρας και τη Μήδεια, στην πορεία τους από τον Πόντο προς την Ελλάδα, σταμάτησαν στο νησί της Κίρκης. Η Κίρκη αμέσως αναγνωρίζει την ανιψιά της Μήδεια ως μάγισσα, αλλά τους αποπέμπει αμέσως από το νησί της, εφόσον έβλαψαν τον αδελφό της Αιήτη.
Κίρκη και Οδυσσέας, 450 π. Χ. Βοιωτία.
Η Μήδεια είναι η παραδοσιακή μορφή της μάγισσας στον αρχαιοελληνικό κόσμο προικισμένη με γοητεία και τη μαγεία της γνώσης των βοτάνων. Συγγενικά συνδεδεμένη με την Κίρκη (αδελφή του πατέρα της Αιήτη) αλλά και ιέρεια της Εκάτης, θεότητας του μυστικισμού, η οποία διατηρούσε τον βοτανικό της κήπο στην περιοχή. Οι παραπάνω φυσιογνωμίες διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη ιστορικών γεγονότων με την κατοχή των «βοτάνων» ενός σημαντικού όπλου που μεταφράζεται ως βοτανικό κεφάλαιο της περιοχής του Πόντου.
Ανατράφηκε στα δώματα του Αιήτη, στην Κολχίδα του Πόντου και διδάχτηκε από την Εκάτη τα βότανα και τις χρήσεις τους. Το όνομά της ετυμολογικά προέρχεται από το ρήμα μήδομαι (=σκέφτομαι, μηχανεύομαι, επιννοώ ) που αποδίδεται ως «σκεπτόμενη γυναίκα». Από το ίδιο ρήμα παράγεται και το ποντιακό τσιμήδ’ = μυαλό ή το λατινικό cimedia = εγκέφαλος, μυαλό. Διεκδικεί μια αξιοσημείωτη γυναικεία σοφία με ηρωική δράση και ρητορικές δυνατότητες, έναν ρόλο εντελώς αντίθετο προς τα πρότυπα της θηλυκής παρουσίας στην κλασική Ελλάδα.
Η Εκάτη με τα 3 πρόσωπα.
Η θεά Εκάτη είναι φαρμακολόγος, προστάτιδα θεότητα των μαγισσών, με τη μαγεία επικεντρωμένη στη γονιμότητα, τη ζωή, τον θάνατο, τη θεραπευτική και τη βλαπτική ιατρική. Φύλακας της εισόδου προς τον κόσμο του ασυνείδητου και φρουρός στα εσωτερικά ύδατα. Η Κίρκη και η Μήδεια, δύο γυναίκες της ίδιας οικογένειας είναι ιέρειες της Εκάτης. Κατ’ άλλους είναι η μητέρα της Μήδειας. Στον Πόντο (Αία) η Εκάτη διατηρούσε τον βοτανικό της κήπο, τον οποίο φρόντιζε η Μήδεια.
Από τον Πόντο κατάγεται και η Πασιφάη, σύζυγος του Μίνωα, κόρη του Ηλίου και της Εκάτης, αδελφή της Κίρκης και του Αιήτη. Τα στοιχεία που συνοδεύουν την Πασιφάη, καταδεικνύουν ακριβώς την σχέση Πόντου και Κρήτης. Ο Ταύρος που αναδύθηκε από τη θάλασσα, ως δώρο από τον Ποσειδώνα στο Μίνωα, δείχνει την «από Πόντο» εισαγωγή του ζωικού κεφαλαίου χαρακτηριστικό στοιχείο δύναμης αμφοτέρων των βασιλέων, Αιήτη και Μίνωα. Οι μαγικές ικανότητες της Πασιφάης, ως αδερφή της Κίρκης και θεία της Μήδειας, είναι τα φαρμακευτικά βότανα του Πόντου που μεταναστεύουν στο Αιγαίο και την Κρήτη. Εξ’ άλλου η ίδια η Μήδεια με τα μαγικά της βότανα έπληξε τον χάλκινο γίγαντα Τάλο φύλακα των ακτών της Κρήτης στο μοναδικό αδύναμο σημείο του κατά την επιστροφή του Ιάσωνα από τον Πόντο.
Μιθριδάτης ΣΤ & Τιγράνης Β’ της Αρμενίας πίνακας του Rubik Kocharian.
Εκτός από τις μυθικές φυσιογνωμίες, πολλά ιστορικά πρόσωπα πιστοποιούν τη σχέση ανθρώπου και φαρμακευτικών βοτάνων στον Πόντο. Ο Μιθριδάτης ο Ευπάτωρ ο οποίος ίδρυσε το 302 π.Χ., το Βασίλειο του Πόντου, είχε προσωπικό γιατρό τον Κρατεύα, βοτανολόγο με ζωηρό ενδιαφέρον για φαρμακευτικά και τοξικά φυτά. Ο Κρατεύας, κατ’ εντολή του Μιθριδάτη παρασκεύασε το «μιθριδάτειο έκλειγμα», ως αντίδοτο δηλητηρίων, που περιείχε 54 απλά φάρμακα. Έτσι κατέστησε άνοσο τον βασιλιά δίνοντάς του σταδιακά μικρές δόσεις από αυτό.
Ο Πεδάνιος Διοσκουρίδης (1ος αιώνας μ. Χ.) υπήρξε ο διασημότερος, βοτανικός, φαρμακοποιός και ιατρός της αρχαιότητος από την Ανάζαρβα της Κιλικίας. Διαπίστωσε και κατέγραψε τις θεραπευτικές ιδιότητες πάνω από 500 είδη βοτάνων. Στο έργο του «Περί Ύλης Ιατρικής», διακρίνεται η κατάταξη των φυτών σύμφωνα με τις δραστικές ουσίες που περιέχουν και τις θεραπευτικές ικανότητες που έχει το καθένα. Μπορεί να θεωρηθεί ως το πρώτο βοτανολογικό βιβλίο όπου περιγράφει τα φαρμακευτικά φυτά, περιοριζόμενος «…εις όσα τε αυτών εκχύλισμα εις την ιατρικήν χρείαν συντελούν έχει ή των καρπών». Στην περιγραφή των βοτάνων αναφέρει πολλές φορές τον γεωγραφικό όρο Πόντος ή άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας όπως Κολχίδα, Γαλατία, Αρμενία, Φρυγία, Καππαδοκία, Παφλαγονία, Βόσπορος, Ίδη, Σμύρνη, Καρία, Λυκία, Παμφυλία, Κιλικία κ.λ.π.
Με τον παραπάνω προβληματισμό εκδόθηκε πρόσφατα το πόνημα με τίτλο: ΤΑ ΒΟΤΑΝΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ (Βοτανικό Λεξικό της Ποντιακής Διαλέκτου). Το έργο αυτό συμβάλλει στη λαογραφική, γλωσσολογική αλλά και ιστορική προσέγγιση του βοτανικού κεφαλαίου, ως βασικό συστατικό της ζωής και της λειτουργίας εν γένει του ανθρώπου στον ιστορικό Πόντο. Ταυτόχρονα υπηρετεί και μια επιστημονική αναγκαιότητα καθόσον τα ονόματα των φυτών στους διάφορους λαούς καταμαρτυρούν το ίχνος της πορείας τους στον χώρο και τον χρόνο. Παρά τη μακρόχρονη προσπάθεια και τις επανειλημμένες επισκέψεις στον Πόντο, πολλά ακόμα φυτικά λαϊκά ονόματα παραμένουν αταυτοποίητα. Ευελπιστούμε αυτό να αποτελέσει πρόκληση και να συνεχιστεί η μελέτη από μελλοντικούς ερευνητές.
Τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την υλοποίηση αυτού του εγχειρήματος ήταν αρχικά προφορικές και γραπτές μαρτυρίες ερευνητών αλλά και απλών ανθρώπων από τον Ιστορικό Πόντο. Παράλληλα αξιοποιήθηκε η σύγχρονη βιβλιογραφία, η εμπειρία εξειδικευμένων Βοτανικών από το Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης αλλά και ερευνητών που γνωρίζουν τον χώρο και την σύγχρονη ζωή στον Πόντο. Προς όλους αυτούς οφείλονται θερμές ευχαριστίες, όπως στη συνάδελφο Dr. Gülriz Bayçu καθηγήτρια Βοτανικής στο Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης και στον φίλο ξεναγό του φυσικού και ιστορικού τοπίου του Πόντου κ. Mehmet Küçük. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον φίλο, ερευνητή και συγγραφέα της Ποντιακής λαογραφίας, κ. Vahit Tursun του οποίου η συνεισφορά αποδείχτηκε θεμελιώδης στη συγγραφή του βιβλίου, με τη μακρά λίστα ονοματολογίας φυτών, που μου παραχώρησε ευγενώς.
Dr. Θωμάς Σαββίδης
Βιολόγος Χημικός
Καθηγητής Βοτανικής
Τμήμα Βιολογίας
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
