Θυμός, η μαμή της ιστορίας. Του Ανδρέα Μήλιου*

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα η ψυχή είναι ένα ενιαίο οργανικό σύνολο που  αποτελείται από τρία αλληλεξαρτώμενα μέρη: το λογιστικό, το θυμικό ή θυμοειδές και το επιθυμητικό. Το λογιστικό, δηλ. η λογική είναι το ανώτερο μέρος της ψυχής, ο πυρήνας της πνευματικής και ηθικής προσωπικότητας∙ σε αυτό κατοικούν η γνώση, η σοφία και η φρόνηση, καθώς και οι μηχανισμοί τιθάσευσης και διαχείρισης των συναισθημάτων. Το θυμικό είναι η κατοικία των ανέμων της ψυχής, η έδρα των  ελεγχόμενων, αλλά και των ορμητικών και ανέλεγκτων συναισθημάτων. Το επιθυμητικό είναι η κατοικία των επιθυμιών/αναγκών της αυτοσυντήρησης της ανθρώπινης φύσης (πείνα, δίψα, κ.α), αλλά και θερμοκήπιο των κατώτερων ορμών και υπερβολικών επιθυμιών (απληστία, ηδυπάθεια, κ.α.), καθώς και των δαιμόνιων διονυσιακών δυνάμεων που, τις περισσότερες φορές, καταδυναστεύουν την ψυχή.

Από την εξέταση των γεγονότων που συνθέτουν την ανθρώπινη ιστορία προκύπτει,  ότι, ενώ όλοι μας τιμούμε το λογιστικό και επικαλούμαστε τη λογική για τις πράξεις μας, το δεύτερο μέρος της ψυχής, το θυμικό,  είναι αυτό που καθορίζει τη ροή της ιστορίας. Τα τρικυμιώδη και ανέλεγκτα συναισθήματα που εκτρέφει το θυμικό (θυμός, αγανάκτηση, φόβος, θλίψη, απόρριψη, απογοήτευση, κ.ά.), με κυριότερο τον θυμό, είναι παρόντα στην καταγραφή κάθε αξιομνημόνευτης ιστορικής ανθρώπινης πράξης. Ο θυμός, που τρέφεται με τα αισθήματα της εκμετάλλευσης, της ταπείνωσης, της έλλειψης σεβασμού και αναγνώρισης και της θυματοποίησης, έχει θεραπευτική επίδραση στην ψυχή, γι’ αυτό και οι εκδηλώσεις του είναι ορμητικές,  ανέλεγκτες και έξω από κάθε λογική.

Επιπλέον, ο θυμός, καθορίζοντας τη συμπεριφορά μας, κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας και, κατ’ επέκταση,  της συλλογικής εθνικής ταυτότητας. Σύμφωνα με τον Τσαρλς Τέιλορ, η εθνική ταυτότητα είναι μια “πανίσχυρη ηθική ιδέα” που διαιωνίζεται στηριζόμενη στην “οικουμενική ανθρώπινη ψυχολογία του θυμού”. Στις χώρες όπου υπάρχει σαφής έλλειψη αίσθησης εθνικής ταυτότητας (Συρία, Ιράκ, Λιβύη, Νιγηρία, κ.ά.), οι βίαιες συγκρούσεις και οι εμφύλιοι είναι καθημερινά φαινόμενα.

Οι τρικυμιώδεις εκδηλώσεις του θυμού είναι διαχρονικά παρούσες σε όλες τις φάσεις και δράσεις της ανθρώπινης ιστορίας. Χωρίς αυτές η σημερινή πλανητική πραγματικότητα θα ήταν πολύ διαφορετική. Γεννήματα θυμού ήταν η αμερικανική,  η γαλλική και η ρωσική επανάσταση, οι εμφύλιοι Ελλάδας και Ισπανίας, οι βαρβαρότητες της Μικρασιατικής καταστροφής από τους Τούρκους, οι βαρβαρότητες στον πόλεμο διάλυσης της πρώην Γιουγκοσλαβίας, το Απαρτχάιντ, η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στους δίδυμους πύργους, η Αραβική Άνοιξη, οι βαρβαρότητες των Τζιχαντιστών σε Συρία και Αφγανιστάν, καθώς και όλα τα κοινωνικά (φυλετικά, φεμινιστικά, ομοφυλοφιλικά)  και συνδικαλιστικά κινήματα. Σε όλα αυτά, τα αισθήματα αδικίας, εκμετάλλευσης, έλλειψης σεβασμού/αναγνώρισης και θυματοποίησης λειτούργησαν ως καύσιμη ύλη για την πυροδότηση του θυμού και των άλογων πράξεών του.

Την ισχύ των δυνάμεων του θυμικού, και ιδίως του θυμού, εκμεταλλεύονται  επίσης διαχρονικά οι εξαγγελίες των δημαγωγών πολιτικών και κυρίως των εθνικιστών και των λαϊκιστών. Ο φασισμός του Χίτλερ και του Μουσολίνι, οι γενοκτονίες Αρμενίων και Ελλήνων από τους Τούρκους, οι σφαγές των Βόσνιων από τους Σέρβους, οι βαρβαρότητες των Τζιχαντιστών και οι αλληλοεξοντώσεις μεταξύ των φυλών στην Αφρική,  δεν είναι παρά προϊόντα εκμετάλλευσης των δυνάμεων του ανέλεγκτου θυμικού, των ανέμων της ψυχής. Με την αποτελεσματική εκμετάλλευση των δυνάμεων του θυμικού και ιδίως του θυμού ανήλθαν ή βρίσκονται στην εξουσία οι περισσότεροι λαϊκιστές ηγέτες όπως ο Πούτιν, ο Τράμπ, ο Όρμπαν, ο Ντούντα, ο Ερντογάν, ο Τσίπρας, κ.α.

Εν κατακλείδι, από την ανασκόπηση των κομβικών ιστορικών γεγονότων, φαίνεται να επιβεβαιώνεται  η θέση που διατύπωσε ο Χέγκελ στη “Φαινομενολογία του Πνεύματος”, πως ο αγώνας για αναγνώριση είναι “η κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης ιστορίας”. Το αναμφισβήτητα αναβαθμισμένο πνευματικό επίπεδο του σύγχρονου κόσμου και το λογιστικό των σημερινών ανθρώπων, που θα έπρεπε να εξημερώνουν και να καταλαγιάζουν τα ήθη,  αποδεικνύονται καθημερινά ανίσχυρα να δαμάσουν το θυμικό, τον αφέντη των συναισθημάτων μας που εξουσιάζει τους ανέμους της ψυχής. Το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει και με την παγκοσμιοποίηση που, στις ισλαμιστικές χώρες της Αφρικής και της Ασίας, αδυνατεί να αναδείξει  τον ηδονιστικό καταναλωτισμό σε παγκόσμιο αξιακό, νοηματικό και πολιτικό εργαλείο επηρεασμού και χειραγώγησης. Ο μονολιθικός ισλαμισμός, που επενδύει στη θυματοποίηση των πιστών του απέναντι κυρίως στον Χριστιανισμό, θα συνεχίσει να εξουσιάζει τα θυμικά τους, να αρδεύει τον παράλογο θυμό τους και να τους  καθοδηγεί σε πράξεις κτηνώδους βαρβαρότητας κατά των πιστών των άλλων θρησκειών και ιδίως κατά των Χριστιανών. Η μαμή της ιστορίας θα συνεχίσει δυστυχώς να γράφει την ιστορία της ανθρωπότητας.

* Ο κ. Ανδρέας Μήλιος είναι διδάκτορας Πολιτειολογίας του πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης και οικονομολόγος με ειδίκευση στο μάρκετινγκ.