Το άγνωστο μυστηριώδες γεγονός που συνέβη στις όχθες του Αλιάκμονα. Απώλειες και υλικές καταστροφές στη Δ. Μακεδονία 1940-1945.

Αθανάσιος Καλλιανιώτης.

Μέρος 4ο

Ο Νοτιοαφρικανός αεροπόρος

Κάτι μυστηριώδες είχε ο ποταμός Αλιάκμονας. Μερικά μόνο χιλιόμετρα μακριά από τις Πόρτες αλλά στην αντίπερα όχθη του ποταμού συνέβη ένα άγνωστο στους πολλούς γεγονός. Βαρύ μαχητικό της αεροπορίας της Νοτίου Αφρικής που είχε απογειωθεί από την Ιταλία για να εξουδετερώσει εχθρική νηοπομπή στον Θερμαϊκό Κόλπο βλήθηκε την 18η Οκτωβρίου 1944 ανεπανόρθωτα από γερμανικά παράκτια πυρά της Πιερίας οπότε προσγειώθηκε αναγκαστικά δυτικά του οικισμού Ίμερα Κοζάνης. Οι τουρκόφωνοι αντικομουνιστές οπλίτες του πλησίασαν,[1] έβγαλαν από το κόκπιτ τραυματία στο πόδι, τα πλευρά και το κεφάλι τον Νοτιοαφρικανό πιλότο υποσμηναγό Rost Butland Berry κι άθικτο τον Βρετανό Norman Medcraft Wicks, προαχθέν σε ανθυποσμηναγό το προηγούμενο έτος[2] κι ανήκοντα στην εφεδρεία εθελοντών της RAF.[3] Στην προφορική μνήμη των κατοίκων οι αεροπόροι θεωρήθηκαν Αυστραλοί, ενώ οι Bρετανοί σύνδεσμοι της περιοχής νόμιζαν ότι το αεροσκάφος ήταν αμερικανικό.[4]

Αμφότεροι μεταφέρθηκαν στα Ίμερα. Όταν προσήλθαν Γερμανοί να τους ζητήσουν, oι οπλίτες αρνήθηκαν να τους παραδώσουν,[5] πράξη εντελώς φυσική γι’ αυτούς αφού εχθρός τους δεν ήταν οι Σύμμαχοι αλλά οι αντάρτες του ΕΛΑΣ. Οι Γερμανοί δεν επέμεναν, θα άρχιζαν πυρά καθώς για τους τουρκόφωνους οπλίτες η φιλοξενία ήταν ιερή, ιδιαίτερα για τον τραυματία τον οποίο περιέθαλψαν με ό,τι πρακτικά ιλιάτσια διέθεταν. Στους Βρετανούς που ενδιαφέρθηκαν δηλώθηκε ότι ο υποσμηναγός βρισκόταν ασφαλής στο χωριό Άγιος Δημήτριος, αλλά δεν υπήρχε πιθανότητα προσέγγισής του λόγω της αγεφύρωτης σχέσης ανταρτών του ΕΛΑΣ κι εξοπλισμένων χωριών[6] –το ΕΑΜ δεν επέτρεπε επαφές Συμμάχων με Έλληνες πολίτες χωρίς την παρουσία ενόπλων[7] μελών του,[8] πόσο μάλιστα μεταξύ Συμμάχων κι αντιφρονούντων ή, ορθότερα, μη υποτακτικών στα κελεύσματα των ανταρτών.

Δέκα μέρες αργότερα, όταν οι Γερμανοί είχαν αποχωρήσει από την Κοζάνη, οι οπλίτες παρέδωσαν αμφότερους στον σχηματισμό Pompforce του συνταγματάρχη George Jellicoe,[9] αλλά ο τραυματίας εξεδήμησε. Σε διαθέσιμα στοιχεία αναφέρεται ως τόπος προσγείωσης του αεροσκάφους γενικώς η Δυτική Μακεδονία,[10] όχι όμως η περιοχή των Ιμέρων ίσως από ελλιπή διερεύνηση ή από δισταγμούς αναφοράς των αντικομουνιστών οπλιτών που δεν τους παρέδωσαν στους Γερμανούς. Αντικομουνιστές οπλίτες που από όσους αγνοούν την εποχή, δεν ερευνούν σε βάθος ή είναι πλήρως στρατευμένοι λογίζονται ως ακραιφνείς συνεργάτες των Γερμανών.

Έχουν ήδη αναφερθεί οι απώλειες των Συμμάχων κατά την εισβολή των Γερμανών, όμως υπήρξαν ολίγες και στο τέλος του πολέμου. Κανείς τους δεν είχε φυλακιστεί στη Δυτική Μακεδονία και ουδείς είχε εγκλειστεί από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ σε στενούς χώρους. Οι ολίγοι περιορισμοί των Συμμάχων το 1944 από τον ΕΛΑΣ εντός οικισμών ήταν ξεχωριστή περίπτωση και δεν διαρκούσε πολύ. Όμως Βρετανοί είχαν φονευθεί κατά λάθος από αντικομουνιστές οπλίτες: ο Terence Head Σεπτέμβριο του 1944 στο Βατερό και οι Donald Barrett    και Robert Edge στον οικισμό Μαυροδένδρι Κοζάνης, όταν κατά την διάρκεια ενέδρας τους εναντίον των Γερμανών πυροβολήθηκαν θεωρούμενοι αντάρτες του ΕΛΑΣ, κανονικοί ή μεταμφιεσμένοι. Οι συλληφθέντες αφέθηκαν ελεύθεροι μόλις εγνώσθη ότι επρόκειτο για ξένους.[11] Ο κύκλος των συμμαχικών απωλειών έκλεισε βαριά την 27^η Οκτωβρίου 1944 σε επίθεση ισχύος των Βρετανών εναντίον του καλά οχυρωμένου από τους Γερμανούς λόφου του Προφήτη Ηλία Κοζάνης όπου εφονεύθησαν 8 άνδρες τους και τραυματίστηκαν άνω των 10.[12] Ο Εγγλέζος στρατιώτης που εφονεύθη από το ΝΟΦ το 1945 στο Καϊμακτσαλάν θα αναφερθεί παρακάτω.

Το ολοκαύτωμα των Εβραίων

Την άνοιξη του 1943 οι Γερμανοί επιβίβασαν σε τρένα όλους τους Εβραίους της Δυτικής Μακεδονίας με προορισμό την κεντρική Ευρώπη. Για την πόλη της Καστοριάς αναγράφεται ότι δεν επέστρεψαν ποτέ στον γενέθλιο τόπο τους 728[13] ή 865[14] άνδρες, γυναίκες και παιδιά, τα οποία εστάλησαν στο στρατόπεδο Άουσβιτς ΙΙ Μπιρκενάου. Αλλά στο ληξιαρχείο της πόλεως κατεγράφησαν το διάστημα 1946-1950 λεπτομερώς μόνον 308, εξ ων 92 γυναίκες ως φονευθέντες στο εξωτερικό[15] όπου είχαν οδηγηθεί . Δυστυχώς δεν αποθησαυρίστηκαν επόμενες ληξιαρχικές πράξεις από τον γράφοντα.

Από την λειψή μελέτη οι βεβαιωμένοι νεκροί άνδρες κι έφηβοι κι της Καστοριάς ξεπερνούν τις δύο εκατοντάδες (216), ενώ οι γυναίκες εγγίζουν τριψήφιο αριθμό (92). Προφανώς αν περνιούνταν κι άλλα γυναικόπαιδα ο φόρος του αίματός των τουλάχιστον διπλασιάζεται. Μέχρι να ονοματιστούν όμως όλοι, γίνονται παραδεκτά ως μέσος όρος 796 θύματα. Ομόθρησκος πατριώτης τους που εφονεύθη στη Βέροια ως αντάρτης του ΕΛΑΣ λογίζεται ξεχωριστά όπως επίσης και γυναίκα της ιδίας θρησκείας που εκτελέστηκε στη Θεσσαλονίκη, ενώ 4 Εβραίοι στρατιώτες του ιδίου τόπου προσμετρώνται στους νεκρούς του Αλβανικού Μετώπου.

Όσον αφορά στη Φλώρινα δεν υπάρχουν διαθέσιμα ονόματα. Σύμφωνα με δημοσιεύσεις κανείς Εβραίος της δεν επιβίωσε[16] και οι φονευθέντες αριθμούνται σε 336,[17] 295[18] ή 329,[19] άνδρες και γυναικόπαιδα. Αλλά σε πηγή αντάρτη Ισραηλίτη αναφέρεται πως από την Φλώρινα διεσώθη το 25% των ομόθρησκων του συμπολιτών, 90 πρόσωπα κατά τον ίδιο.[20] Γνωρίζουμε όμως ότι τουλάχιστον μία Ισραηλίτισσα επέζησε στη Φλώρινα πριν μεταναστεύσει το 1946.[21]

Στην παρούσα καταμέτρηση για τη Φλώρινα ακολουθείται ο μέσος όρος, ήτοι 320 πρόσωπα, χωρίς όμως να έχει ονομαστικά τεκμηριωθεί. Συνεπώς, στη Δυτική Μακεδονία έχασαν τη ζωή τους από τους Γερμανούς τουλάχιστον 1.120 Εβραίοι, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται ελάχιστοι ονομαστικά καταγεγραμμένοι από άλλες περιοχές όπως 2 άνδρες από τα Ιωάννινα που απαγχονίστηκαν στην Κλαδοράχη Φλώρινας ως αντίποινα από επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον των Γερμανών.

Τις αδελφές Άλβο και Ραχήλ Παλόμπα, επονίτισσες κατά μια πηγή από τη Θεσσαλονίκη 14 και 16 χρονών,[22]ράπτριες από την Βέροια 20 και 18 ετών σύμφωνα με τοπική αντίστοιχη, φόνευσαν οι Γερμανοί ή οι Πουλικοί στην Ποντοκώμη Κοζάνης την 25^η Οκτωβρίου 1944,[23] αφού πρώτα τις βίασαν και τις περιέφεραν ημίγυμνες με τα αίματα της ασελγίας επάνω τους.[24] Έναν φόνευσαν οι Δαγκουλαίοι στη Θεσσαλονίκη. Τέσσερις ήδη αναφερθέντες στρατιώτες έπεσαν στο μέτωπο της Αλβανίας και 5 ως αντάρτες του ΕΛΑΣ σε μάχες με τους Γερμανούς.[25] H πληροφορία ότι μαχήτρια της Αντίστασης ονόματι Carasso Sara από την Θεσσαλονίκη εφονεύθη στην Καστοριά επί Κατοχής[26] δεν συναντάται σε άλλες διαθέσιμες πηγές. Μόνον άνδρας με το ονοματεπώνυμο Carasso Charles εφονεύθη κοντά στην Καστοριά,[27] ακριβέστερα στο Σκαλοχώρι[28] προφανώς την 18^η Οκτωβρίου 1943 σε μάχη εναντίον των Γερμανών.

Φήμες[29] ότι αντάρτες ή πολίτες έριξαν στο νερό του ποταμού Αλιάκμονα Εβραίους, ίσως Φλωρινιώτες ή Καστοριανούς, που επιχείρησαν να τον διαπεράσουν μάλλον από τον πόρο Αιανής-Ρυμνίου πριν τους ληστέψουν, δεν έχουν τεκμηριωθεί.

Ίσως το ολοκαύτωμα των Εβραίων είναι η πιο οικτρή σκηνή της Κατοχής.

[1] ΙΣΑΚ, Χρυσοστομίδης Χριστόφορος, συνέντευξη στα Ίμερα την 10^η Ιουλίου 1994

[2] SECOND SUPPLEMENT TO The London Gazette Of FRIDAY, the loth of MARCH, 1944, 14 MARCH 1944, p. 1218, https://www.thegazette.co.uk/London/issue/36422/supplement/1

[3] A History of the Mediterranean Air War, 1940-1945, Volume 5: From the Fall of Rome to the end of the war 1944-1945, London, Grub Street 2021, p. 291

[4] Kings College London, Military Archive ( ΚCLMA), GB99, Prentice/Wickstead, Box 3, f. 6/1, Signals (volumes), n. 97, 56-27 from Backhouse

[5] ΙΣΑΚ, Νταφόπουλος Σταύρος, συνέντευξη στον Κοσκινά Καρδίτσας 28/12/2004

[6] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 3, f. 6/1, Signals (volumes), n. 102, 65/28, Max from Gray

[7] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/1, ELAS Documents, ΙΧ μεραρχία, γραφείον ΙΙα, α.π. 5080 προς 7,28,53 Συντάγματα Πεζικού, 13/91/944 Ε Καλαμπαλίκης υποστράτηγος

[8] KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. Op Report, General report, σ.15

[9] Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού/Γενικό Επιτελείο Στρατού, Φ.909/Δ/1/1, Κ. Γ. Παπαδόπουλος της ΕΣΕΑ Ακριτών προς Επιτροπή άρθρου 7, παρ. 3 Σ.Ν. 971/49, Αθήναι 20/11/1949

[10] ASN Wikibase Occurrence # 240085, https://aviation-safety.net/wikibase/240085

[11] KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, situation reports, operational reports, 2/1/1, situation report No 3, Foyrna 21/91944 και Barrett Donald, https://tankmuseum.org/31040-2?rohname=Barret&rohregiment=all#roh-form [ημερομηνία ανάκτησης 16/6/2024]. Επίσης Capell Richard, Simiomata, Agreek Note Book 1944 –1945, Macdonald & Co, London, p. 85-86

[12] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Η απελευθέρωση της Κοζάνης από τους Γερμανούς 28 Οκτωβρίου 1944, 29/3/2024, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1315

[13] Kastoria, 2007, https://www.jewishvirtuallibrary.org/kastoria

[14] Ενεπεκίδης Πολυχρόνης, Το ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ελλάδος 1941-1944, από γερμανικά και ελληνικά αρχεία, Εστία, Αθήναι 1996, σ. 172, και Wiesel Elie, “If the Holocaust is forgotten, the dead will be killed for a second time.”, https://eran-jmk.com/en/

[15] Ληξιαρχείο Καστοριάς, ΛΠΘ 1946-1950

[16] Λιόλιος Γιώργος, «Θολό ποτάμι»: η εξόντωση των Εβραίων της Φλώρινας μέσα από αρχειακές πηγές και νέα τεκμήρια (1), 4/5/2023, https://neaflorina.gr/2023/05/tholo-potami-i-exontosi-ton-evraion-tis-florinas-mesa-apo-archeiakes-piges-kai-nea-tekmiria-1/

[17] Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Φλώρινας (ΓΑΚ/ΑΝΦ), Έθνος [Φλώρινας] 1028 (10 Μαΐου 1946) 2 και Ενεπεκίδης, ό.π., σ. 172

[18] The JewishGen Yizkor Book Necrology Database, 25/7/2016, https://www.jewishgen.org/databases/Yizkor/

[19] Λιόλιος, ό.π.

[20] Bowman Steven, Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα, μετ: Ισαάκ Μπενμαγιόρ, ΚΙΣ, Αθήνα 2012, σ. 42, μαρτυρία Ιωσήφ Κοέν, https://kis.gr/files/BOWMAN%20teliko%202013.pdf

[21] ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος [Φλώρινας] (6 Σεπτεμβρίου 1946) 2 και στο ίδιο (13 Σεπτεμβρίου 1946) 1

[22] Χανδρινός Ιάσων, Synagonistis, GREEK JEWS IN THE NATIONAL RESISTANCE, an exhibition of the jewish museum of Greece, april 16th 2013 to april 25th 2014, μετ: DAMIAN MAC CON ULADH, σσ. 22, 26, https://www.jwmww2.org/userfiles/file/Synagonistigreece.pdf

[23] Ληξιαρχείο Ποντοκώμης, ΛΠΘ 27/1946

[24] Γραμματικόπουλος Παναγιώτης, Η Ποντοκώμη στους αγώνες, αδημοσίευτο χειρόγραφο, Ποντοκώμη χ.χ., σ. 178-179

[25] Ενδεικτικά: Two articles on Jewish resistance in Greece and Albania , by Joseph Matsas of Ioannina , Greece , 1. The participation of the Greek jews in the national resistance 1940 -1944, 31/12/1984 https://collections.yadvashem.org/en/documents/13829931

[26] Chandrinos, ό.π., σ. 26

[27] Μάτσας Ιωσήφ, «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στην Εθνική Αντίσταση», Χρονικά 86 (Απρίλιος 1986) 11-12, σ. 12

[28] Matsas, Two articles on Jewish resistance ό.π., p. 13 και Matsas Michael The illusion of safety, the story of the Greek Jews during the Second Wordl War, Athens Printing Company, New York 1997, p. 273, https://archive.org/details/illusionofsafety0000mats/mode/2up

[29] Πιτένης Μιχάλης, Τα υγρά ίχνη της μνήμης, Αθήνα 2002, σ. 224