Το πήδημα γάστρας, πυρολατρική τελετή των εορτών της ανοίξεως στην ύπαιθρο της Δυτικής Μακεδονίας, εντάσσεται σε μια σειρά παλαιοτάτων ειδωλολατρικών εθίμων για την γονιμότητα της γης και του ανθρώπου. Εδώ εξετάζεται η εκτενής αφετηρία και η ευρεία πορεία του στον τόπο και τον χρόνο
Εικόνα 1. Λαζαρίνες το Πάσχα του 2015 νότια του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Αιανής. Εισέρχονταν ως πρότινος για να προσκυνήσουν τις χριστιανικές εικόνες, ενώ παλαιότερα τα είδωλα
Έρχονται στιγμές που πρέπει ο ερευνητής να υπηρετήσει ή αποδομήσει μύθους και διαλέγει το δεύτερο γνωρίζοντας ότι εκμανούνται όσοι έχουν αναδειχθεί χάρη σ΄ αυτούς ή ωφελούνται από την ύπαρξη και διάδοσή τους κι, ακόμη χειρότερα, ξέροντας πως στενοχωρεί όσους με καλή διάθεση έχουν καταφύγει εντός των. Αλλά, όταν αισθάνεται ότι η αλήθεια καλύπτεται κάτω από φανταστικές προσχώσεις, γιατί να μην την αποκαλύπτει υποβαστάζοντας το τίμημα;
Στην υπόθεση των εορτών της άνοιξης επικρατεί η άποψη ότι το έθιμο των Λαζαρίνων των Βαλκανίων είναι «αρχαιοελληνικό»,[1] άποψη που θα είχε ενδιαφέρον να εντοπιστεί ο πρώτος καταθέτης, ορθότερα οι αιτίες διατύπωσής της, κι όχι οι ύστεροι διαδοσίες της -άλλωστε τους τελευταίους εύκολα υποθέτει κανείς- χωρίς πρόθεση ονειδισμού, απλώς για μια ψαύση των ιμάντων μετάδοσής της.
Αν δεν υπήρχε η ανεξάντλητη αρωγή του Διαδικτύου, το παρόν κείμενο δεν θα έβλεπε το φως, αφού ούτε διορισμένοι ανά τον κόσμο διπλωμάτες έχουμε χρηματίσει, ώστε να έχουμε άμεση πρόσβαση σε ήθη κι έθιμα άλλων λαών, ούτε δημοσίως επιχορηγούμενοι περιηγητές για να τα μελετήσουμε από κοντά. Χάρη σ’ αυτό κατορθώθηκε η οικοδόμησή του, με τις πηγές όμως της συγγραφής να χρειάζονται χρόνο για να εντοπιστούν, ιδρώτα να παραμείνουν ως έχουν ή απολεπισμένες στην τράπεζα της έρευνας και μόχθο για να τοποθετηθούν στον τελικό καμβά. Η επιβράβευση του εγχειρήματος είναι σημαντικότατη: ψυχική ικανοποίηση από επισκέψεις σε τόπους μακρινούς, χρόνους παρελθοντικούς, άλλες γλώσσες, διάφορες θρησκείες, πολύχρωμα ενδύματα κι εξωτικά εδέσματα, εν τέλει όμως κοινά χαρακτηριστικά.
Βασικό στοιχείο του εθίμου η λατρεία της ζωής, η οποία έχει νόημα μόνον όταν αντιπαραβάλλεται με την κατάλυσή της, τον θάνατο. Με τις θεωρίες του ζωροαστρισμού κι άλλων φιλοσοφικών τάσεων η διαπάλη πνεύματος και ύλης, με πρακτική ματιά η διαιώνιση του ανθρώπινου είδους με τη μείξη αρσενικού και θηλυκού τους παλαιούς καιρούς. Σήμερα η αγροτική και κτηνοτροφική κοινωνία της υπαίθρου όπου δημιουργήθηκαν κι εκτυλίσσονταν τα ειρημένα έθιμα χάνει ανελλιπώς έδαφος καθώς νέα ήθη, νέα φύλα, νέες τακτικές συναντήσεων και καινούριες τεχνικές γονιμοποίησης εισέρχονται στο προσκήνιο. Τα αναφερόμενα έθιμα δεν έχουν βαθύ μέλλον ως προς την αυθεντικότητά τους, τραυματίστηκαν βαρύτατα από την άφιξη του ηλεκτρισμού, και σχεδόν μόνο με την επαγγελματική αρωγή ραπτών, χοροδιδασκάλων και εικονοληπτών επιζούν ως σήμερα, κάτι οπωσδήποτε πρόσφορο.
Δύο είναι οι εξηγήσεις για την διασπορά των εθίμων του Νέου Χρόνου ή της Αρχής της Άνοιξης από την Ινδία έως την Ιρλανδία: η κοινή δημιουργία τους στην Ποντο-Κασπιακή στέπα πριν αποσχιστούν από τον κεντρικό κορμό οι Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαίοι,[2] οι οποίοι το πήραν μαζί ως τις νέες πατρίδες τους και οι εμπορικές σχέσεις λαών, ομάδων κι ατόμων, οι οποίοι το μετέδιδαν στους ιθαγενείς των περιοχών δραστηριοποίησής των.
Εικόνα 2. Η ινδική θεά της αγάπης, της τρυφερότητας της αφοσίωσης και της ευσπλαχνίας Ράντχα
Σύμφωνα με την πρώτη εξήγηση και με μέτρο την απόσταση, ταξιδεύουμε στην Ινδία με την αιώνια αγάπη της θεάς Ράντχα (Radha-राधा), προστάτιδος των γυναικών που άρμεγαν, προς τον Κρίσνα, η οποία αντικατοπτρίζεται στην εορτή Holi.[3] Πλησιάζουμε έπειτα στη Μεσοποταμία με τον θεό Ντουμουζίντ (Dumuzid) των βοσκών και την κύρια σύζυγό του Ινάννα (Ιnanna), γνωστότερη μετά ως Ίσταρ, η οποία παθιάζεται για συνεύρεση σύμφωνα με ποίημα των Σουμερίων όπου αποζητά το αροτρίομα της ήβης της (a-cag4? uzmucen ne-en uzmucen dur2-[ra]-/ju10\).[4]
Κατηφορίζοντας στην Αίγυπτο το ίδιο πάθος διακατέχει την θεά Ίσι ως προς τον Όσιρι στην εορτή ονόματι Έμβασις Οσίριδος εις την σελήνην[5] και μετά ερχόμαστε στην Ελλάδα με τον Άδωνη και τις δύο ερωμένες του, την Αφροδίτη και την Περσεφόνη.[6]Κοινή συνισταμένη των μύθων εκτός της ερωτικής έξαψης και της ζωής, η αναγέννηση της φύσης στην αρχή της άνοιξης, εν αντιθέσει με τον θάνατο και τον χειμερινό εφησυχασμό της χλωρίδας.
Τα παγανιστικά έθιμα λησμονήθηκαν στη Δυτική Ευρώπη με τη Βιομηχανική Επανάσταση και τις αλλαγές του τρόπου ζωής, αν δεν είχαν δεχτεί βίαια κτυπήματα από την σπάθη της Ιεράς Εξετάσεως στο Μεσαίωνα. Στην Ελλάδα διατηρήθηκαν ως την εποχή του εξηλεκτρισμού σε μεμονωμένους θύλακες όπου οι συνήθειες των πόλεων και έφθαναν πολύ αργά και αντιμετωπίζονταν καχύποπτα από τους αγροδίατους. Στη Κάλιανη (μετέπειτα Αιανή), οικισμό της Δυτικής Μακεδονίας, ένα από τα παγανιστικής καταγωγής έθιμα, ου Λάζαρς (ο Λάζαρος), συνεχίστηκε καλυμμένο κάτω από χριστιανικό μανδύα κι ο λόγος, εκτός από την υπερηφάνεια του τοπικισμού, αναμενόμενο συναίσθημα κωμοπόλεων που ξεφτίζουν πληθυσμιακά, ήταν ο άμοχθος δάσκαλος του Κωνσταντίνος Σιαμπανόπουλος, λάτρης των παραδόσεων[7] -η πληροφορία, πιθανώς εκ μέρους του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού, ότι το έθιμο είχε σταματήσει από το 1967 έως το 1970 λόγω της κοινωνικοπολιτικής κατάστασης στη χώρα[8]είναι αμάρτυρη και πολιτικώς διαθλασμένη, αφού σπανίζουν οι συνταρακτικές αλλαγές στη ζωή της υπαίθρου με την εκάστοτε εγκαθίδρυση νέας εξουσίας: οι φόροι παρέμεναν φόροι ασχέτως των νέων ονομασιών τους και η καταπίεση πάλι καταπίεση. Οι νεοεμφανιζόμενοι, διαφορετικοί τάχα, τοπικοί ηνίοχοι σταδιοδρομούσαν ήδη στα κοινά σε χαμηλότερες όμως θέσεις, λ.χ. αντί για πρόεδροι των κοινοτήτων είχαν εμπειρίες διαχείρισης ως αντιπρόεδροι ή κοινοτικοί σύμβουλοι.
Άκαμπτοι μονοθεϊστές δεν είδαν τα ειδωλολατρικά έθιμα με δεκτικότητα όπως διαφαίνεται σε αφήγηση του προφήτη Ιεζεκιήλ για γυναίκες που θρηνούσαν για τον θάνατο του θεού Θαμμούζ (προφανώς Ντουμουζίντ), εικόνα που παραπέμπει στις κατοπινές μυροφόρες της Καινής Διαθήκης. Κατ΄ αυτόν οι λάτρεις των ειδώλων έπρεπε να εξαλειφθούν ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας (πρεσβύτερον καὶ νεανίσκον καὶ παρθένον καὶ νήπια καὶ γυναῖκας ἀποκτείνατε εἰς ἐξάλειψιν).[9] Παρόμοιες απόψεις είχε και ο ζηλωτής αυτοευνούχος χριστιανός Ωριγένης, εμβριθής μελετητής της Παλαιάς Διαθήκης: οι θρηνούσες τον ίδιο θεό ποθούσαν σωματικούς καρπούς χωρίς να ενδιαφέρονται για τίποτε πέρα από τα υλικά και τα αισθητά.[10] Εν μέρει δεν είχε άδικο, οι πολλοί έχουν ακοίμιστα κι εν εγρηγόρσει τα γαιώδη και υλικά τους φρονήματα, ενώ το πνεύμα δευτερεύει, αν δεν τριτεύει κ.ο.κ.
Εικόνα 3. Ο αντιπρόσωπος του θεού επί της γης Μελέκ Τάους στη θρησκεία των Γεζίντι
Οι παγανιστικές τελετές πέρασαν από τις συμπληγάδες των θρησκειών και του πολιτισμού (είδος θρησκείας κι αυτός), αφού πρώτα παραλλάχτηκαν ή συγκεράστηκαν με νέα. Επί παραδείγματι στην εικονιστική πίστη των Γεζίντι, λαού που κατοικεί σε Συρία, Ιράν και Τουρκία, ο αντιπρόσωπος του θεού Μελέκ Τάους (Melek Taus-Tawûsê Melek), που εμφανίζεται στη γη την πρώτη Τετάρτη κάθε Απρίλη, έχει τη μορφή παγωνιού,[11] πτηνού-συμβόλου των πρώτων χριστιανών[12] -η Τετάρτη μέρα επαναλαμβάνεται κι αλλού. Με την επικράτηση της διδασκαλίας του Ιησού οι εορτές της ζωής εις βάρος του θανάτου αντιπροσωπεύονταν πια από τον Λάζαρο εκ Βηθανίας: ανασταίνεται κι αυτός κάθε άνοιξη, μάλιστα μετά από τέσσερις ημέρες,[13] αριθμός που αντικατοπτρίζει τέσσερα στοιχεία της ζωής, τη γη, το νερό, τον αέρα και τη φωτιά, τα οποία αναφέρονται σε αρχαίους πολιτισμούς από την Ελλάδα ως την Ιαπωνία,[14]μάλιστα οι Πέρσες θυσίαζαν σ΄ αυτά γράφει ο Ηρόδοτος.[15]
Εικόνα 4. Υπέρβαση φωτιών στο Ιράν κατά την ανοιξιάτικη εορτή Τσαρσαμπέ Σούρι (Κόκκινη Τετάρτη) από νεαρές γυναίκες, έθιμο δημιουργηθέν πολύ πριν του εξισλαμισμού της χώρας
Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, εντάσσεται η ονομασία της πυρολατρικής εορτής Τσαχαρσανμπέ ή Τσαρσαμπέ Σούρι (Chaharshanbe Suri-Charshanbe Suri -چهارشنبه سوری,[16] ελληνιστί Κόκκινη Τετάρτη, που διαδραματίζεται στο Ιράν την τελευταία Τετάρτη πριν από τον Νέο Χρόνο (Nowruz), αρχές δηλαδή της άνοιξης. Παρεμπιπτόντως Τσαρσαμπά (Çarşamba) ονόμαζαν οι ευεπίφοροι στα γλωσσικά δάνεια Τούρκοι στους πέντε αιώνες της κατοχής των το ΒΑ μέρος της επαρχίας Ελίμειας όπου διαμένει ο γράφων, επειδή στο χώρο αυτό γινόταν η αγορά της Τετάρτης ημέρας (Çarşanba bazari).[17]
Στην ευρεία περιοχή δυτικά κι ανατολικά της Εδέμ η άφιξη του νέου χρόνου σηματοδοτούνταν με τελετές διανθισμένες ως είναι φυσικό με χορούς και τραγούδια για το πνεύμα και το συναίσθημα κι εδέσματα για τη σάρκα. Διέφεραν αυτές εν μέρει μεταξύ τους λόγω του κλίματος, της μορφής του περιβάλλοντος ή, ορθότερα ίσως, εξαιτίας της συγκεκριμένης ανά τόπο δράσης των κοσμικών ακτίνων και του μαγνητικού πεδίου της γης. Στο Ιράν τα παιδιά κτυπώντας χαλκώματα με κουτάλια περιέτρεχαν τις οικίες ζητώντας ξηρούς καρπούς κι αποξηραμένα φρούτα -επιβίωσε στη Σκύρο ωςσιδεροχουλιάρα, δηλαδή σιδερένια κουτάλα που ντύνοντάς την ως είδωλο του Λαζάρου την περιέφεραν ζητώντας κεράσματα.[18]
Στο ίδιο κράτος αρχές της άνοιξης τοποθετούσαν στις στέγες των σπιτιών τους πήλινα ομοιώματα ανθρώπων ή ζώων, τα οποία δήλωναν εκδημήσαντες συγγενείς ή αγαπημένους των[19] -ομοιώματα του Λαζάρου καμωμένα με ζυμάρι κυλούσαν από ράχες στη Λέσβο.[20], ενώ στον Πόντο και τα Βέντζια αυγά [20α]. Οι Γεζίντι έβαφαν χρωματιστά αυγά,[21] όπως οι Σλοβάκοι,[22] ευχόμενοι παραγωγική σοδειά.[23] Στο χωριό μας Κάλιανη τα χρωματιστά αυγά της Λαμπρής όντας παιδιά τα βάφαμε με φλούδες και φύλλα φυτών και τα ονομάζαμε, πριν η γλώσσα της Αθήνας κατισχύσει της αντίστοιχης των αυτοχθόνων, πιρδίκις, δηλαδή πέρδικες, από τα ποικίλα χρώματά τους.
Εικόνα 5. Εορτή του νέου έτους (Newroz) των Γεζίντι, δρώμενο κι αυτό με παραδοσιακές στολές
Στο Ιράν πάλι την ιδία εποχή κορίτσια κρυφάκουγαν διαλόγους περαστικών προσπαθώντας να μαντεύσουν τον προσεχή νυμφίο τους. Παρομείως συναντάται στη Ρωσία ως Podblyudnuiya.[24] Στη Βουλγαρία, όταν τελειώσει δηλαδή η εορτή της άνοιξης, το Lazaruvane (лазаруване), τα κορίτσια της τελετής ονόματι Λαζαρίνες (Лазарки) πετούν τα στεφάνια τους στους νερόλακκους κι όποιας η δάφνη προηγηθεί στο ρέμα, θα παντρευτεί πρώτη.[25] Στην Κάλιανη τα κορίτσια της συνοικίας των Βλάχων έριχναν στα Κλήδονα κοσμήματα μέσα σε ένα γκιούμι γεμάτο νερό και καθώς τα έβγαζαν φανερώνονταν αχνά τα χαρακτηριστικά του υποψήφιου γαμπρού.[26] Όπως ακριβώς κι αλλού, μάλλον παντού τις παλαιότερες εποχές, η πράξη συνοδευόταν από ερωτικά ή σατιρικά τραγούδια η συλλογή τους θα ήταν εξαιρετικά επιβοηθητική.
Η πιο εντυπωσιακή από τις τελετές, ειπώθηκε ήδη ότι επιζεί στο Ιράν ως Κόκκινη Τετάρτη, στην Αρμενία ονομάζεται Trndez (Տրնդեզ-ο Χριστός είναι μαζί σου) και συμπεριλαμβάνει και αυτή την υπέρβαση φωτιών. Σε ανοιχτό χώρο ανάβουν φωτιές με κλαδιά κι από επάνω τους πηδούν νιόπαντρα ζευγάρια για τύχη, ευτυχία και γονιμότητα.[27] Σε ανοιχτές φωτιές πηδούν επίσης οι Κούρδοι.[28] Παλαιότερα δε οι κάτοικοι της Παλαιστίνης που δεν είχαν ακόμη προσχωρήσει στον ιουδαϊσμό όπως μαρτυρεί η Παλαιά Διαθήκη για τον βασιλέα Μανασσή που είχε περάσει τα παιδιά του εν μέσω ή πάνω από φωτιές στην κοιλάδα Γέεννα της Ιερουσαλήμ (καὶ αὐτὸς διήγαγε τὰ τέκνα αὐτοῦ ἐν πυρὶ ἐν Γεβενεννὸμ).[29]
Στην αρχαία Ρώμη πηδούσαν πάνω από φωτιές τριπλών γραμμών (certe ego transilui positas ter in ordine flammas) σαν μέσω εξαγνισμού καταθέτει ο ποιητής Οβίδιος,[30]εννοώντας ίσως τρεις φορές πάνω από τις φλόγες. Στη Ρωσία περνούσαν μέσα από τις φωτιές και τα ζώα τους. Οι Ιρλανδοί και οι Ρωμαιοκαθολικοί μετέφεραν την ίδια υπερβατική πρακτική στις αποικίες τους.[31] Μαρτυρείται επίσης στο νησί Ρόδος.[32]
Εικόνα 6. Ετοιμασίες για το πήδημα της γάστρας στην πλατεία της Κάλιανης. Διακρίνονται η πυροστά με πάνω της τη γάστρα, τα λάπατα και το προσφώλι
Στον οικισμό Γκόμπλιτσα (Κρόκος) Κοζάνης οιΛαζαρίνις (κορίτσια γιορτινές με παραδοσιακές στολές) βάζουν πάνω σε μια πυρουστχιά(σιδερένιος τρίποδας μαγειρέματος) μια κεραμίδα, ένα αυγό, τσουκνίδες κι ένα πέλεθος αιγός και περνούν από επάνω τους.[33] Στην Κάλιανη όπως επίσης και στην γειτονική Καισαρειά το Σάββατο του Φτουχουλάζαρ(η), δηλαδή του φτωχού Λαζάρου, μια εβδομάδα πριν από την κανονική του εορτή,[34] τοποθετούν σε πυροστικά πάλι μία γάστρα (σιδερένιο ασπιδοειδές σκεύος με το οποίο κάλυπταν τις πίτες κατά τη διάρκεια του ψησίματός τους) με περιεχόμενο λάπατα (ποώδη πλατύφυλλα φυτά, επιστημονικώς Rumex obtusifolius), κι ένα προυσφώλ(ι), δηλαδή αυγό που τίθεται στη φωλιά ώστε να παρακινηθούν οι όρνιθες να γεννήσουν στο ίδιο μέρος, και τα υπερπηδούν τρεις φορές. Αν στον πρώτο οικισμό τα κορίτσια απλώς περνούν από πάνω, ενώ στον δεύτερο πηδούν, εξηγείται προφανώς από την χιλιομετρική απόσταση από την πόλη, διότι όσο πιο απόμακροι αυτής τόσο πιο ρωμαλέοι θεωρούνται από τους αστούς οι χωρίτες. Καθώς δεν ήταν ασυνήθιστα τα ατυχήματα κατά το πήδημα πραγματικών φωτιών, στην Αρμενία π.χ.,[35] η αντικατάστασή τους με τη γάστρα και την, ακόμη πιο ανώδυνη, κεραμίδα ήταν σοφή πράξη. Δυστυχώς δεν είναι γνωστή στον γράφοντα η ονομασία του εθίμου της υπέρβασης, αν υπάρχει, πιθανότατα όμως είναι περιφραστική:πάμι να αριχτούμι τ’ γάστρα (πάμε να πηδήσουμε τη γάστρα).
Θεωρητικά –ήγουν και θρησκευτικά- η υπερπήδηση των φωτιών λάμβανε χώραν για την επιβίωση του καλού και την καταπολέμηση του κακού.[36] Γήινη εντελώς επιθυμία όμως της υπέρβασης ήταν η προσδοκία μιας υγιούς ζωής κι όντως οι Γεζίντι ζητούσαν από τη φωτιά να τους απαλλάξει από ασθένειες. Στην Μακεδονία πίστευαν ότι με το πήδημα υπεράνω των φλογών καταπολεμούνταν τα έντομα,[37] παροδικώς σίγουρα αφού τα περισσότερα που οσμίζονταν καπνό δραπέτευαν από το ανθρώπινο σώμα ή την ένδυσή του -ο πυρολάτρης ήταν εφευρέτης μιας πρακτικής, βραχύχρονης έστω, ίασης.
Καθώς ένα εύρωστο γυναικείο σώμα γεννά δυνατά παιδιά, το ερωτικό στοιχείο ανιχνεύεται εύκολα στα άσματα κατά τη διάρκεια του πηδήματος των φωτιών: στο Ιράν άρρενες και θήλεις έλεγαν: το κόκκινό σου να είναι δικό μου, η πελιδνότητά μου δική σου[38] ή δώσε μου το όμορφο κόκκινο χρώμα σου, και πάρε πίσω την ασθενική χλωμάδα μου (sorkhi-ye to az man, zardi-ye man az to).[39] Προφανώς το κόκκινο ήταν και χρώμα συνευρετικής έξαψης. Στην Ανατολική Θράκη (σήμερα Ευρωπαϊκή Τουρκία) οι εθιμίστριες κυλιούνταν στα χωράφια για να μεγαλώσουν τα μαλλιά τους, πράξη καλέσματος των αρσενικών.[40] Στο νησί Κίμωλος πηδούσαν πάνω από τη φωτιά τραγουδώντας: άνοιξαν τα ρείκια κι εσαλώσαν τα κορίτσια… Oποιος στον κάψαλο καεί…απ’ την αγάπη θα καεί.[41] Στο Πισοδέρι Φλώρινας οι Βλάχες: Για κοίταξε το στήθος, νομίζεις πως είναι κριάρι διαλεχτό (Για μουτάτσι πι κέπτου, τσι πάρε μπιρμπέκου αλέπτου). Στην περιοχή Βεντζίων Γρεβενών: την κάπα σου, την κάπα μου, ζυγά θα σκιπαστούμι,[42]Στην Πρασκιβή (Αγία Παρασκευή) του οροπεδίου της Ελίμειας το πρώτο άσμα των Λαζαρίνων εμπεριέχει το στίχο θα κάψου νιές, Ρούσα μ’.[43]
Στην Κάλιανη δεν είναι γνωστά παρόμοια άσματα ή λόγια, ίσως οι συλλογείς απέφυγαν να ρωτήσουν για την ύπαρξή τους ή οι γυναίκες ντρέπονταν να τα πουν. Όμως ο ερωτισμός ανιχνεύεται εμμέσως: στην έλλειψη αναφοράς στο πήδημα της γάστρας σε παλαιότερο σχετικό κείμενο του πολιτιστικού συλλόγου που έχει ήδη αναφερθεί,[44]πέρυσι όμως δημοσιεύτηκε στο Φέισμπουκ.[45] Επίσης έχει ήδη ειπωθεί πως τα κορίτσια της βλάχικης συνοικίας στιχοπλοκούσαν ερωτικά άσματα στα Κλήδονα, ενώ οι Λαζαρίνες του ιδίου χωριού τραγουδούσαν το άσμα φεγγαράκι μου λαμπρό,[46]ενθύμηση του πάθους της θεάς Ίσιδος προς τον Όσιρι.[47] Ακόμη πιο χειροπιαστές ενδείξεις της γονιμοποιητικής βάσης του εθίμου είναι: α) η γάστρα, ο θόλος της οποίας δήλωνε την εγκυμοσύνη από την κυρτή επιφάνεια, την μήτρα από της κοίλη της β) το προσφώλι της φωλιάς, που λογίζεται ως παγίδα για τα πτηνά αλλά και σαν μήτρα για τους ανθρώπους, αφού μέσα από αυτό εξέρχεται ζωή[48] και γ) η δεύτερη αρχαία ερμηνεία του φυτού λάπατου ως τεχνητό όρυγμα-παγίδα όπου πέφτουν μέσα τα άγρια ζώα,[49] προφανώς τα αρσενικά σύμφωνα με τον πανάρχαιο προφανώς συμβολισμό.
Οι εορτές της άνοιξης, συγκεκριμένα το Nowruz της Πρόσω Ανατολής έχει εγκριθεί από την Ουνέσκο ως Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Ανθρωπότητας,[50] ενώ ου Λάζαρςόπως ονομάζονται οι εορτές της ανάστασης της φύσης στο οροπέδιο της Ελίμειας όχι. Τα ειρημένα έθιμα που κάποτε αποτελούσαν βασικά συστατικά του βίου των ανθρώπων κι εκτυλίσσονταν αυθόρμητα αποζητούν σήμερα με ευχαρίστηση δημόσιους πόρους για να επαναληφθούν. Συνεπώς σήμερα η εξουσία έχει τη δυνατότητα όχι μόνον της καταβολής, αλλά και της ανάστασης των εθίμων και φυσικά των προσθέσεων ή αλλαγών τους. Την είχε όμως αυτή τη δυνατότητα και παλαιότερα;
Εικόνα 7. Λάπατου στη θέση Μύλ(οι) Κάλιανης. Σε οικισμούς που βρίσκονται κοντά σε πόλεις έχει αντικατασταθεί στα δρώμενα με τσουκνίδες. Η δεύτερη σημασία στα αρχαία ελληνικά είναι τεχνητό όρυγμα όπου καταπίπτουν προς παγίδευσιν τα άγρια ζώα
Δυστυχώς δεν έχουν μελετηθεί τα περάσματα από το πρώτη ειδωλολατρική χροιά των εθίμων στην παρούσα αντίστοιχη χριστιανική, αλλά με βάση τη λογική αλλαγές ως προς τον θρησκευτικό τους μανδύα συνέβησαν στα μέσα της πρώτης χιλιετίας μ.Χ. Το μέλλον πάντως των παρόμοιων θρησκευτικών εθίμων προοιωνίζεται αποκλειστικά κοσμικό κι ένα παράδειγμα αποτελεί ο κλειδωμένος από την Αρχαιολογία ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Κάλιανης, ναός της θεάς Ελευθούς στην αρχαία εποχή, στον οποίο εισέρχονταν τα κορίτσια του δρώμενου για να προσκυνήσουν τα είδωλα στην αρχή, τις χριστιανικές εικόνες μετά, είδωλα κι αυτές αλλά δύο μόνο διαστάσεων. Σήμερα δεν εισέρχεται κανείς, επισκέπτης ή προσκυνητής, στον ναό, κι αν αργότερα μετατραπεί σε μουσείο, μάλλον στο βαθύ μέλλον ή και ποτέ λόγω της τρομερής, εκ της εξουσίας εκπορευόμενης, τάσης αστυφιλίας, οι Λαζαρίνες δεν θα μπορούν να μπουν. Οπότε ή θα επισκέπτονται άλλους ναούς ή, το πιο πιθανό, η προσκύνηση των εικόνων θα καταργηθεί.
Προσαρμογή και υποταγή θα πει συνεχόμενη ζωή.
Πηγές
Abbott G. F., Macedonian Folklore, University Press, Cambridge 1903,https://archive.org/details/macedonianfolklo00abborich/page/54/mode/2up
Beabout Leandra, 12 Spring Celebrations Around the World, 28/2/2020,https://www.rd.com/list/spring-celebrations-around-the-world/
Chaharshanbe Suri, https://en.wikipedia.org/wiki/Chaharshanbe_Suri
Classical element, https://religion.wikia.org/wiki/Classical_element
Dumuzid, https://en.wikipedia.org/wiki/Dumuzid
Happy 2,768th Birthday Rome!, https://blogs.transparent.com/latin/happy-2768th-birthday-rome/
Holi, https://en.wikipedia.org/wiki/Holi
Jesidisches Neujahrsfest, https://de.wikipedia.org/wiki/Jesidisches_Neujahrsfest
Lazarice, https://en.wikipedia.org/wiki/Lazarice
Lazarus of Bethany, https://en.wikipedia.org/wiki/Lazarus_of_Bethany
Mamaforever, Όποιος Λάζαρο δεν πλάσει…. το ψωμί δεν θα χορτάσει….20/04/2019,https://mamaforever.gr/opios-lazaro-den-plasi-psomi-den-tha-hortasi/
Massoume Price, CHAHAR-SHANBEH SOORI: The Fire Festival of Iranian Peoples,https://www.cais-soas.com/CAIS/Celebrations/fire_festival.htm
Melek Taus, https://en.wikipedia.org/wiki/Melek_Taus
Nawrouz, https://ich.unesco.org/en/RL/nawrouz-novruz-nowrouz-nowrouz-nawrouz-nauryz-nooruz-nowruz-navruz-nevruz-nowruz-navruz-01161
Newroz as celebrated by Kurds,https://en.wikipedia.org/wiki/Newroz_as_celebrated_by_Kurds
Proto-Indo-Europeans, https://en.wikipedia.org/wiki/Proto-Indo-Europeans
Ralston W. R. S., The Songs of the Russian People, https://books.google.gr/books?id=LJJWAVks8m4C&pg=PA197&lpg=PA197&dq=Podblyudnuiya&source=bl&ots=uuqkW2k4NQ&sig=ACfU3U1xRqJL8SIpeEz1aLVruh-Oh9xubQ&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwi2jfPApKDwAhUq_7sIHUwaBJAQ6AEwA3oECAEQAw#v=onepage&q=Podblyudnuiya&f=false
Selecta in Ezechielem ΕΚ ΤΩΝ ΩΡΙΓΕΝΟΥΣ ΕΚΛΟΓΑΙ ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΕΖΕΚΙΗΛ,http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/Origenes_PG%2011-17/Selecta%20in%20Ezechielem.pdf
The Yazidi new year 6770 “Çarşema Serê Sale”, https://npasyria.com/en/45402/ και On the Occasion of ‘Çarşema serê salê’-Yazidi New Year 2020https://www.youtube.com/watch?v=uO6Gcm-YqYY
Trndez/Tiarnundaraj: 9 things you didn’t know about the age-old Armenian tradition, 12/2/2019 https://www.h-pem.com/en/in-pictures/2019/02/12/trndez/18
Άδωνις,https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CE%B4%CF%89%CE%BD%CE%B9%CF%82
ΑΙΑΝΗ (Κωμόπολη) ΚΟΖΑΝΗ, https://www.gtp.gr/LocInfo.asp?IncludeWide=&InfoId=16&Code=EGRW00a&PrimeCode=EGRW00a&Level=5&PrimeLevel=5&Entity=379&LocId=13482&lng=1
Δίπορο Γρεβενών – Πολιτιστικός σύλλογος Διπόρου, Aris Lanaras 24 Μαρτίου 2020,https://www.facebook.com/groups/30217502163/permalink/10158206988977164/
Καλλιανιώτης Θανάσης, «Η μάνα του νερού», Παρέμβαση 201-202 (άνοιξη 2021) 70-74
Καλλιανιώτης Θανάσης, «Τα κλήδονα των Βλάχων της Αιανής (Κάλιανης), Γραμμή(24.6.2000) 6
Καλλιανιώτης Θανάσης, Λαζαρίνες: από την αναγκαιότητα στην αναβίωση, 9/4/2017,https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1321
Κύρου Ιωάννα, Οι Λαζαρίνες του Κρόκου, αρχαιοελληνικό κατάλοιπο των Παρθενίων,7/4/2019, https://kozan.gr/archives/178292
Λαζαρίνες Αιανής,https://www.facebook.com/lazarinesaianis/photos/a.169198353612671/751596942039473/
Λάπαθον, https://myria.math.aegean.gr/lds/data/volC/pdf/pg_0016.pdf
Μελανοφρύδης Παντελής, Το κύλισμα των αυγών…, https://terra-pontus.blogspot.com/2019/04/blog-post_39.html
Παπαδόπουλος Παναγιώτης, Καισάρεια, ένας ιστορικός οικισμός της Δυτικής Μακεδονίας, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2002
Παπαδοπούλου Ευαγγελία, Λαζαρίνες Αγίας Παρασκευής Κοζάνης: Πολιτισμός και Συλλογική Διαχείριση, Άρτα 2007,https://apothetirio.lib.uoi.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/377/lpm_000028.pdf?sequence=1
Πάσχα 2007 (1), ΣΑΒΒΑΤΟ ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ, (Έθιμα από την Ελλάδα),http://roumeliotis.blogspot.com/2007/03/
Περί Ίσιδος και Οσίριδος (Πλούταρχος) 43,https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF_%CE%8A%CF%83%CE%B9%CE%B4%CE%BF%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%9F%CF%83%CE%AF%CF%81%CE%B9%CE%B4%CE%BF%CF%82_(%CE%A0%CE%BB%CE%BF%CF%8D%CF%84%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%BF%CF%82)
Τα χριστιανικά σύμβολα και η σημασία τους,https://www.vimaorthodoxias.gr/theologikos-logos-diafora/ta-xristianika-symvola-kai-i-simasia-tous/
Ηρόδοτος, Ιστορίαι 1.121.3, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=30&page=24
ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΩΝ [Χρονικών] Β.33.6, https://www.i-m-paronaxias.gr/paronaxia/index.php/palaia-diathiki/78-paraleipomenon-v
Το έθιμο των Λαζαρίνων στην Αιανή Κοζάνης, 22/4/2016,https://www.topoikaitropoi.gr/ithi-kai-ethima/pasxa/to-ethimo-twn-lazarinwn-stin-aiani-kozanis/
Ιεζεκιήλ 8.14 & 9.6, http://www.imgap.gr/file1/AG-Pateres/AG%20KeimenoMetafrasi/PD/48.%20Iezekiil.htm
Καμηλάκη-Πολυμέρου Αικατερίνη, Πυρές στον κύκλο του χρόνου, 12/7/2007,https://pneymatiko.wordpress.com/2007/07/12/%CE%A0%CF%85%CF%81%CE%AD%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%BA%CF%8D%CE%BA%CE%BB%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%BF%CF%85/
Εικόνες
Εικόνα 1. Λαζαρίνες της Αιανής 2015 (φωτογραφίες),https://kozani.tv/index.php/15524-%CE%BB%CE%B1%CE%B6%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%BD%CE%B5%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AE%CF%82-2015-%CF%86%CF%89%CF%84%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B5%CF%82.html
Εικόνα 2. Radha, https://en.wikipedia.org/wiki/Radha
Εικόνα 3. Melek Taus, https://reconsideringrussia.org/2014/08/17/who-are-the-yazidis-of-the-former-soviet-space/melek-taus/
Εικόνα 4. آیین چهارشنبه سوری، از گذشته تا به امروز,https://rahdoon.com/blog/history_of_chaharshanbehsorii/
Εικόνα 5. Lalish 2019 Sere sala Yazidian – Yazidi celebrate New Year چوارشهممهی سور له لالش, https://www.youtube.com/watch?v=RtNoG4_MB2I
Εικόνα 6. Το πήδημα της γάστρας και το τραγούδι της Παναγίας των Λαζαρίνων της Αιανής, http://www.prlogos.gr/%CE%B7-%CE%B1%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AE-%CF%83%CE%AE%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%B5-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%B9%CF%82-%CE%BB%CE%B1%CE%B6%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%BD%CE%B5%CF%82-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%AD%CE%BD%CE%B1/
Εικόνα 7. Λάπαθον, Ιδιωτική Συλλογή Αθανασίου Καλλιανιώτη 29/4/2021
Σημειώσεις
[1] ΑΙΑΝΗ (Κωμόπολη) ΚΟΖΑΝΗ, https://www.gtp.gr/LocInfo.asp?IncludeWide=&InfoId=16&Code=EGRW00a&PrimeCode=EGRW00a&Level=5&PrimeLevel=5&Entity=379&LocId=13482&lng=1
[2] Proto-Indo-Europeans, https://en.wikipedia.org/wiki/Proto-Indo-Europeans
[3] Holi, https://en.wikipedia.org/wiki/Holi
[4] Dumuzid, https://en.wikipedia.org/wiki/Dumuzid
[5] Περί Ίσιδος και Οσίριδος (Πλούταρχος) 43,https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF_%CE%8A%CF%83%CE%B9%CE%B4%CE%BF%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%9F%CF%83%CE%AF%CF%81%CE%B9%CE%B4%CE%BF%CF%82_(%CE%A0%CE%BB%CE%BF%CF%8D%CF%84%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%BF%CF%82)
[6] Άδωνις,https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CE%B4%CF%89%CE%BD%CE%B9%CF%82
[7] , σ. 19
[8] Το έθιμο των Λαζαρίνων στην Αιανή Κοζάνης, 22/4/2016,https://www.topoikaitropoi.gr/ithi-kai-ethima/pasxa/to-ethimo-twn-lazarinwn-stin-aiani-kozanis/
[9] Ιεζεκιήλ 8.14 & 9.6, http://www.imgap.gr/file1/AG-Pateres/AG%20KeimenoMetafrasi/PD/48.%20Iezekiil.htm
[10] Selecta in Ezechielem ΕΚ ΤΩΝ ΩΡΙΓΕΝΟΥΣ ΕΚΛΟΓΑΙ ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΕΖΕΚΙΗΛ,http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/Origenes_PG%2011-17/Selecta%20in%20Ezechielem.pdf
[11] Melek Taus, https://en.wikipedia.org/wiki/Melek_Taus
[12] Τα χριστιανικά σύμβολα και η σημασία τους,https://www.vimaorthodoxias.gr/theologikos-logos-diafora/ta-xristianika-symvola-kai-i-simasia-tous/
[13] Lazarus of Bethany, https://en.wikipedia.org/wiki/Lazarus_of_Bethany
[14] Classical element, https://religion.wikia.org/wiki/Classical_element
[15] Ηρόδοτος, Ιστορίαι 1.121.3, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=30&page=24
[16] Chaharshanbe Suri, https://en.wikipedia.org/wiki/Chaharshanbe_Suri
[17] Καλλιανιώτης Θανάσης, «Η μάνα του νερού», Παρέμβαση 201-202 (άνοιξη 2021) 70-74
[18] Mamaforever, Όποιος Λάζαρο δεν πλάσει…. το ψωμί δεν θα χορτάσει….20/04/2019, https://mamaforever.gr/opios-lazaro-den-plasi-psomi-den-tha-hortasi/
[19] Massoume Price, CHAHAR-SHANBEH SOORI: The Fire Festival of Iranian Peoples,https://www.cais-soas.com/CAIS/Celebrations/fire_festival.htm
[20] Πάσχα 2007 (1), ΣΑΒΒΑΤΟ ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ, (Έθιμα από την Ελλάδα),http://roumeliotis.blogspot.com/2007/03/
[20α] Μελανοφρύδης Παντελής, Το κύλισμα των αυγών…, https://terra-pontus.blogspot.com/2019/04/blog-post_39.html και Δίπορο Γρεβενών – Πολιτιστικός σύλλογος Διπόρου, Aris Lanaras 24 Μαρτίου 2020,https://www.facebook.com/groups/30217502163/permalink/10158206988977164/. Υπόδειξη του εθίμου από Ανδρομάχη Βασιλειάδου 30/4/2021
[21] The Yazidi new year 6770 “Çarşema Serê Sale”, https://npasyria.com/en/45402/και On the Occasion of ‘Çarşema serê salê’-Yazidi New Year 2020https://www.youtube.com/watch?v=uO6Gcm-YqYY
[22] Beabout Leandra, 12 Spring Celebrations Around the World, 28/2/2020,https://www.rd.com/list/spring-celebrations-around-the-world/
[23] Jesidisches Neujahrsfest, https://de.wikipedia.org/wiki/Jesidisches_Neujahrsfest
[24] Abbott G. F., Macedonian Folklore, University Press, Cambridge 1903. σ. 57,https://archive.org/details/macedonianfolklo00abborich/page/54/mode/2up και Ralston W. R. S., The Songs of the Russian People, https://books.google.gr/books?id=LJJWAVks8m4C&pg=PA197&lpg=PA197&dq=Podblyudnuiya&source=bl&ots=uuqkW2k4NQ&sig=ACfU3U1xRqJL8SIpeEz1aLVruh-Oh9xubQ&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwi2jfPApKDwAhUq_7sIHUwaBJAQ6AEwA3oECAEQAw#v=onepage&q=Podblyudnuiya&f=false
[25] Lazarice, https://en.wikipedia.org/wiki/Lazarice
[26] Καλλιανιώτης Θανάσης, «Τα κλήδονα των Βλάχων της Αιανής (Κάλιανης), Γραμμή(24.6.00) 6
[27] Trndez/Tiarnundaraj: 9 things you didn’t know about the age-old Armenian tradition, 12/2/2019 https://www.h-pem.com/en/in-pictures/2019/02/12/trndez/18
[28] Νewroz as celebrated by Kurds,https://en.wikipedia.org/wiki/Newroz_as_celebrated_by_Kurds
[29] ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΩΝ [Χρονικών] Β.33.6, https://www.i-m-paronaxias.gr/paronaxia/index.php/palaia-diathiki/78-paraleipomenon-v
[30] Happy 2,768th Birthday Rome!, https://blogs.transparent.com/latin/happy-2768th-birthday-rome/
[31] Abbott, Macedonian Folklore, ό.π., σ. 57
[32] Καμηλάκη-Πολυμέρου Αικατερίνη, Πυρές στον κύκλο του χρόνου, 12/7/2007,https://pneymatiko.wordpress.com/2007/07/12/%CE%A0%CF%85%CF%81%CE%AD%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%BA%CF%8D%CE%BA%CE%BB%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%BF%CF%85/
[33] Κύρου Ιωάννα, Οι Λαζαρίνες του Κρόκου, αρχαιοελληνικό κατάλοιπο των Παρθενίων, 7/4/2019, https://kozan.gr/archives/178292
[34] Παπαδόπουλος Παναγιώτης, Καισάρεια, ένας ιστορικός οικισμός της Δυτικής Μακεδονίας, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2002, σ. 215-216
[35] Trndez/Tiarnundaraj: ό.π.
[36] Newroz as celebrated by Kurds, ό.π.
[37] Abbott, Macedonian Folklore, ό.π., σ. 57 και Καμηλάκη-Πολυμέρου, Πυρές στον κύκλο του χρόνου, ό.π.
[38] Chaharshanbe Suri, ό.π.
[39] Massoume Price, CHAHAR-SHANBEH SOORI, ό.π.
[40] Καλλιανιώτης, «Τα κλήδονα των Βλάχων…», ό.π.
[41] Καμηλάκη-Πολυμέρου Αικατερίνη, Πυρές στον κύκλο του χρόνου, ό.π.
[42] Καλλιανιώτης, «Τα κλήδονα των Βλάχων…», ό.π.
[43] Παπαδοπούλου Ευαγγελία, Λαζαρίνες Αγίας Παρασκευής Κοζάνης: Πολιτισμός και Συλλογική Διαχείριση, Άρτα 2007,https://apothetirio.lib.uoi.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/377/lpm_000028.pdf?sequence=1
[44] Το έθιμο των Λαζαρίνων στην Αιανή Κοζάνης, 22/4/2016, ό.π.
[45] Λαζαρίνες Αιανής,https://www.facebook.com/lazarinesaianis/photos/a.169198353612671/751596942039473/
[46] , σ. 60
[47] Περί Ίσιδος και Οσίριδος (Πλούταρχος), 43,https://el.wikisource.org/wiki/%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF_%CE%8A%CF%83%CE%B9%CE%B4%CE%BF%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%9F%CF%83%CE%AF%CF%81%CE%B9%CE%B4%CE%BF%CF%82_(%CE%A0%CE%BB%CE%BF%CF%8D%CF%84%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%BF%CF%82)
[48] Παπαδόπουλος, Καισάρεια, ένας ιστορικός οικισμός της Δυτικής Μακεδονίας, ό.π.
[49] Λάπαθον, https://myria.math.aegean.gr/lds/data/volC/pdf/pg_0016.pdf και Καλλιανιώτης Θανάσης, Λαζαρίνες: από την αναγκαιότητα στην αναβίωση, 9/4/2017,https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1321
[50] Nawrouz, https://ich.unesco.org/en/RL/nawrouz-novruz-nowrouz-nowrouz-nawrouz-nauryz-nooruz-nowruz-navruz-nevruz-nowruz-navruz-01161
