Σημ: όπου Σ. = συγγραφέας Μ. Καλινδέρης. Το σημείωμα αποτελεί σκιαγράφηση βιβλίου του Μ. Α. Καλινδέρη (‘Πηγή’ στο τέλος του σημειώματος), ο οποίος αποτελεί, κατά τη ταπεινή μας γνώμη, έναν αμερόληπτο και έγκριτο συγγραφέα και επιστήμονα. Η σκιαγράφηση έγινε με απόλυτο σεβασμό στο κείμενο, χωρίς προσωπικές μας παρεμβάσεις.
σ.σ. = Σημείωση εκδότη (δική μου).
Η Βλάστη ανήκε/ει εκκλησιαστικά στην Ιερά Μητρόπολη Σισανίου και Σιατίστης. Και αυτό, βέβαια, ήταν φυσικό, γιατί τον 17ο αιώνα το χωριό ήταν μικρότερο σε σχέση με τη Σιάτιστα. Στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν η Βλάστη έγινε κωμόπολη, ο Σ. διαπιστώνει πιθανότατη παρουσία εκεί και Δεσπότη άλλης Επαρχίας. Επίσης ο Δεσπότης της Σιάτιστας την επισκέπτονταν πολύ συχνά και ιεραρχούσε εκεί.
Οι κάτοικοι της κωμόπολης ήταν κατανεμημένοι σε 4 ενορίες και υπήρχαν 6 ναοί κι ένα μοναστήρι (του Αγίου Δημητρίου). Τρεις από τους ναούς (Άγιος Μάρκος, Άγιος Νικόλαος και Άγιος Γεώργιος) ήταν στον οικισμό και τρεις (Άγιος Αθανάσιος, Προφήτης Ηλίας και Άγιος Παντελεήμονας) ήταν εξωκκλήσια. Ακόμη κοντά στη Βλάστη είχαμε τις Μονές: Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Αγίας Παρασκευής και Αγίας Σωτήρας. Όλα αυτά δείχνουν ότι η κοινότητα της Βλάστης αποτελούσε μια σπουδαία, σημαντική, ζωντανή και πολυάριθμη κωμόπολη με πλούσιο κοινωνικό και εκκλησιαστικό βίο.
Ο ναός του Αγίου Νικολάου (απλή βασιλική) θεωρείται ο αρχαιότερος ναός. Οφείλουμε να επισημάνουμε πάλι (το γράψαμε σε προηγούμενο σημείωμα σχετικά με τους μέτοικους στη Βλάστη) τα παρακάτω: Για το τέμπλο του ναού φέρεται παράδοση που μεταγράφτηκε ως ιστορικό γεγονός. Ότι, δηλαδή, οι Μοσχοπολίτες που κατέφυγαν στη Βλάστη μετέφεραν αυτό το τέμπλο από τη πατρίδα τους (Μοσχόπολη) στη νέα τους πατρίδα (Βλάστη). Ο Σ., όμως, λέει ότι αυτοί ήρθαν μετά το 1769, όταν ήδη ο ναός ήταν συγκροτημένος. Συνεχίζοντας, υποστηρίζει ότι το τέμπλο αυτό είχε γίνει επί τόπου χρονικά πριν από τον εποικισμό των Μοσχοπολιτών από ειδικούς τεχνίτες που πιθανότατα προέρχονταν από τα μέρη του Γράμμου και της Μοσχόπολης και ‘τούτο, γράφει, κατά συμφυρμό προς τη μετοικεσίαν δικαιολογεί πως την παράδοσιν’. Άλλωστε, οι μεγάλες εικόνες του εικονοστασίου χρονολογούνται στο 1756. Θεωρεί μάλιστα ότι για να γίνει αποδεκτό κάτι τέτοιο (σ.σ. μεταφορά ολοκλήρου τέμπλου από τόσο μακρινή απόσταση) χρειάζεται να πιστοποιείται από βάσιμα στοιχεία.
Οι γεροντότεροι ενθυμούνται ότι υπήρχαν δύο σχολεία στη Βλάστη. Το ένα ήταν το παλιότερο και ήταν ένα μικρό σχολείο κάτω από το ναό του Αγίου Νικολάου, ενώ το άλλο ήταν το σχολείο του Δούμπα (Σκουλειό τ’ Ντούμπα) στο μέρος όπου κτίστηκε αργότερα (1912) το σπίτι του Θεμελή. Αυτό το σχολείο χρησιμοποιήθηκε για τις ανάγκες της Ελληνικής και Αλληλοδιδακτικής Σχολής, που άρχισε να οργανώνεται το 1843. Πάντως, ο συγγραφέας σημειώνει ότι πρέπει να υπήρχε στοιχειώδης τουλάχιστον εκπαίδευση στα τέλη του 18ου – αρχές του 19ου αι. (αναφέρει τον εφημέριο Παπά Κύρο ως διδάσκαλο και τον Δημήτριο Χατζηκωνσταντίνου μετέπειτα γραμματικό του Αλή πασά). Οι ενδείξεις αυτές, όμως, λέει (σελ.100) ότι δεν επαρκούν για την ανάπλαση της ιστορικής διαδρομής των σχολείων μέχρι το 1843.
Το έτος αυτό (1843) συγκεντρώθηκε το σεβαστό ποσό των 60.000 γροσίων για την ανοικοδόμηση της σχολής, το διδακτικό προσωπικό και άλλες ανάγκες από ενισχύσεις και συνεισφορά όλων σχεδόν των κατοίκων, ξένων και ξενιτεμένων τέκνων της Βλάστης. Το μεγαλύτερο ποσό (9.000 γρόσια) το έδωσαν οι αδελφοί Ν. Δούμπα. Επίσης από το 1856 λειτούργησε και Παρθεναγωγείο.
Τα σχολεία και η εκπαίδευση στις επόμενες δεκαετίες ενισχύονται από τα παρακάτω ξενιτεμένα τέκνα της Βλάστης: Κ. Θωμαΐδη (Θωμαΐδειον διδακτήριο), Κ. Δόσιο, Θεόδ. Δούμπα, Δ. Μουσίκο (Μουσίκειο Παρθεναγωγείο) και Γ. Βρανάκη. Δεν υπάρχει μαρτυρία για το πρόγραμμα των διδασκομένων μαθημάτων, τον αριθμό των μαθητών κλπ κατά τα πρώτα χρόνια της σύστασης των αναφερθέντων σχολείων.
Το 1889 παίρνεται τέτοια απόφαση ώστε το πρόγραμμα του ελληνικού σχολείου της Βλάστης να είναι σύμφωνο με το πρόγραμμα του Ταπαντζείου Γυμνασίου Σιάτιστας, καθώς επίσης και το πρόγραμμα της Αστικής σχολής Βλάστης να είναι σύμφωνο με εκείνο της Αστικής σχολής Σιάτιστας. Το ίδιο έτος λαμβάνεται πρόνοια να διδάσκονται μαθήματα και στα βλαχοπαίδια το καλοκαίρι. Είναι προφανές ότι από την αρχή της σύστασης των σχολείων άρχισε να οργανώνεται βιβλιοθήκη με μεγάλο αριθμό τόμων, προσφορά ασφαλώς των τέκνων και φίλων της κωμόπολης.
Μοναδική πληροφορία για τον δάσκαλο (στοιχειώδη εκπαίδευση) των παιδιών της κωμόπολης (τέλη του 18ου-αρχές 19ου αι.), εφημέριο παπά Κύρο, αποτελεί ο Στέργιος Δούμπας, ο οποίος ήταν μαθητής του, γεννήθηκε στη Βλάστη το 1794 και εγκαταστάθηκε αργότερα στη Βιέννη.
Ο Σ. αναφέρει ακόμα τους παρακάτω εκεί διδάξαντες (ελληνοδιδάσκαλοι, σχολάρχες, δημοδιδάσκαλοι, αλληλοδιδάκτες, υποδιδάσκαλοι, νηπιαγωγοί κλπ) μέχρι το 1912: Κωνσταντίνο Μοιραλή, Γεώργιο Παγούνη, Χ. Χατζηλάρη, Νάσιο Κώτια Ρομπόλα, κάποιον Μιχαήλ, Χαρίσιο Χατζή Κωνσταντίνου, Κ. Λεοντίδη, Νικόλαο Αλεξιάδη, Φώτιο Ζήσου, Μιχαήλ Δημητρίου, κάποιον Τάτσιο, Νικόλαο Πράσινο, Θωμά Γιαννό, Σπύρο Ευθυμιάδη, Μιχαήλ Κοζιανιώτη, Γεώργιο Παπαϊωακείμ, κάποιον Φώτη (εκ Ντόλου), Κωνσταντίνο Σιδερόπουλο, Κωνσταντίνο Δαμπ(β)άκη, Δημήτριο Ευθυμιάδη, Δημήτριο Κούση, Κοσμά Αγακίδη, κάποιο Χαράλαμπο, Δημήτριο Γραμματικού,, Δημήτριο Φέσα, κάποια Αγγελική, Γώγο Βέη, Αθανάσιο παπα Πανταζίδη, Παπα Νικόλαο Κωλιού, Ανδρέα Οικονομίδη, Ιωάννη Χρηστίδη, Βασίλειο Μαστόρη, Σπυρίδωνα Γκόρα, παπα Δημήτριο Σακελάριο, Κωνσταντίνο Χινοβίτη, κάποιο Σουλεϊμάν (τουρκοδιδάσκαλο), Νικόλαο Πηγαδά, Μ. Λασκαρίδου, Δημήτριο Οικονομίδη, Στέργιο Τέζα, Φανή Βαϊνανίδου, Γ. Τζιάτα, Αθανάσιο Πουλιάδη, Μιχαήλ Ιωαννίδη, Γ. Κωνσταντινίδη, Ν. Αθανασιάδη, Νικ. Πλίκα, Ελισσάβετ Δημητριάδου, Αθανάσιο Χρηστίδη, Κωνσταντίνο Δαβάκη (πιθανόν άλλο Δαβάκη), Κωνσταντίνο Βρανάκη, Δημήτριο Ασβεστά, Ιωάννη Πουλιάδη, Ελένη Κούνδουρα. Είναι προφανές και λογικό ότι υπήρχαν και άλλοι διδάξαντες ση Βλάστη που δεν αναφέρονται από τον συγγραφέα.
Κατόπιν γίνεται αναλυτική βιογραφία ορισμένων σημαντικών και επιφανών εκπαιδευτικών και επιστημόνων, των οποίων η γενέτειρα ήταν η Βλάστη. Αυτοί είναι οι παρακάτω:
Γεώργιος Κωνσταντινίδης (ο σχολάρχης), Δημήτριος Γ. Γραμματικός, Αθανάσιος Πουλιάδης, Κωνσταντίνος Αγγελής (ο φιλόλογος), Μιχαήλ Ιωαννίδης, Νικόλαος Αθανασιάδης, Αντώνιος Κεραμόπουλλος και Ιωάννης Βασδραβέλλης.
Σημ: μόνο ο Κωνσταντίνος Αγγελής δεν είχε ως γενέτειρα τη Βλάστη, αλλά έγινε γαμπρός και δημιούργησε οικογένεια εκεί.
(πηγή: Μ. Α. Καλινδέρη ‘Ο Βίος της Κοινότητος Βλάτσης επί Τουρκοκρατίας’, εκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσ/νίκη 1982, σελ. 85-126).
