Χριστιανική και σωκρατική διδασκαλία

– Ο σοφός Σωκράτης – μια και τον ανέφερες – θα μπορούσε ως δάσκαλος να συγκριθεί με τον δάσκαλο Χριστό;

Υπήρξαν και οι δύο δάσκαλοι, δεν άφησαν και οι δύο γραπτά κείμενα και ότι μαθαίνουμε γι αυτούς είναι από άλλους που έγραψαν για τη ζωή και το έργο τους, και οι δύο επίσης χρησιμοποίησαν για τη διάδοση της διδασκαλίας τους μαθητές και τέλος, και οι δύο πέθαναν για τις ιδέες και τα πιστεύω τους.

– Στην ιστορία της ανθρωπότητας, από την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα, έκαναν αισθητή την παρουσία τους πολλές ισχυρές προσωπικότητες, μεγάλες φυσιογνωμίες του πνεύματος, άνθρωποι που έκαναν υψηλές πτήσεις στον ουρανό της γνώσης και της επιστήμης, αλλά και της ηθικής, μεταξύ των οποίων και ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης. Απάντησέ μου όμως ειλικρινά: Στο άκουσμα αυτών των ονομάτων και στο άκουσμα του ονόματος του Ιησού Χριστού αισθάνεσαι το ίδιο σκίρτημα μέσα σου ή ακούς τους ίδιους ψιθύρους απ΄τη συνείδησή σου;

Σίγουρα όχι. Η εμφάνιση του Χριστού στον κόσμο είναι γεγονός μοναδικό και ιστορικά ανεπανάληπτο. Η διδασκαλία του πρωτακούστηκε σε μια γωνιά της γης, όπου κατοικούσε ένας μικρός και μισητός λαός, αλλά πολύ σύντομα διαδόθηκε σε όλον τον κόσμο, και δεν ενθουσίασε κάποιους μόνον και για λίγα χρόνια, αλλά πολλούς και για πάντα. Μέσα σε λίγα χρόνια κυριάρχησε στον πνευματικό και διανοητικό βίο της ανθρωπότητας και μέχρι σήμερα ο Χριστός παραμένει το μοναδικό Πρόσωπο, αφού δεν υπήρξε άλλο, πριν ή μετά (προκάτοχος ή διάδοχος), ισάξιο Αυτού. Τι είδους, λοιπόν, σύγκριση θα μπορούσε να γίνει με τον Σωκράτη;

Ο Σωκράτης, απ΄ότι γνωρίζουμε παρέμεινε μέχρι τέλους σταθερός στις ιδέες του και θυσιάστηκε γι αυτές, αλλά όλα αυτά τα έκανε στα περιορισμένα πλαίσια του ενδιαφέροντός του μόνο για τους συμπολίτες του, τους Αθηναίους. Με την αρετή που διδάσκει, την αγάπη και όλες τις άλλες αξίες της ζωής, απευθύνεται στους κατοίκους της γενέτειράς του, της πόλης των Αθηνών, ενώ και η ηθική του επικεντρώνεται στην άσκηση των καθηκόντων του, ως πολίτη, σε αντίθεση με την ηθική του Χριστού που απευθύνεται σε όλη την ανθρωπότητα, σε όλους τους ανθρώπους και στοχεύει στην αναγέννηση της ψυχής τους.

Για τον Σωκράτη, η υπακοή στους νόμους της πολιτείας είναι το ύψιστο καθήκον, ενώ το δίκαιο με το νόμιμο είναι συνώνυμα. Κι αν θέλεις να προχωρήσω στην προσωπική μου εκτίμηση, Οδυσσέα, η φιλοσοφία του Σωκράτη στις βασικές της αρχές ταυτίζεται με τη σοφιστική, όσο κι αν αυτό ξενίζει κάποιους, αφού και οι δύο εξαντλούν το ενδιαφέρον τους στη μάθηση και κατ΄επέκταση στην προκοπή της πολιτείας. Μάλιστα στις γνώσεις της φυσικής θεωρίας αποδίδουν κάποια σχετική αξία και σημασία μόνον, όταν εξυπηρετούν τη ζωή του ανθρώπου και μέσα στα συγκεκριμένα κοινωνικά όρια.

– Ο Σωκράτης είναι ένας από τους σοφιστές της αρχαιότητας; Τότε γιατί πολλοί από τους σύγχρονους μελετητές τον ονομάζουν χριστιανό δάσκαλο της προχριστιανικής εποχής;

– Η διδασκαλία του Σωκράτη, βασίζεται στις δύο μεθόδους, τη μαιευτική και την ελεγκτική. Στη μεθοδολογία του, πολλοί στηρίζονται για να επιχειρηματολογήσουν και για να καταδείξουν τάχα πόσο πολέμιος της σοφιστικής υπήρξε. Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή για να τα ξεκαθαρίσουμε.

Με τη μέθοδο της μαιευτικής επιδίωκε να ανασύρει στην επιφάνεια την αλήθεια που κρύβει μέσα του ο κάθε διαλεγόμενος μαζί του, ήταν δηλαδή αυτή η μέθοδος μια προσπάθεια διείσδυσης στα εσώψυχα του συνομιλητή του, ενώ η δεύτερη μέθοδος βασιζόταν καθαρά στις σταθερές και αναλλοίωτες αρχές της λογικής. Οι ανά τον κόσμο θαυμαστές του Σωκράτη, που είναι πάρα πολλοί, αποδίδουν στη διδασκαλία του μια προτροπή και μια επιδίωξη, έναν τρόπο γνώσης του ίδιου μας του εαυτού.

Ανακαλύπτουν, λοιπόν, σ΄αυτή, την εσωτερίκευση του πνεύματος και την απελευθέρωσή του από τα δεσμά της ματαιόδοξης φύσης του, κι έτσι τον τοποθετούν στον αντίποδα του ατομισμού των σοφιστών. Είναι, όμως, έτσι;

Για τον Σωκράτη, ο άνθρωπος είναι πέρα για πέρα αυτόνομος, όπως άλλωστε το θέλουν και οι σοφιστές, αλλά η αυτονομία του βασίζεται στις θείες καταβολές της ψυχής του και όχι στο γεγονός ότι αναπτύσσεται σωστά, αφού αποδεσμευτεί από φυσικές ή μεταφυσικές αυθεντίες. Όμως, και οι σοφιστές θέλουν αυτή την αποδέσμευση, οπότε δέχονται την αυτονομία του ανθρώπου και μάλιστα, ως μέτρου της κάθε πραγματικότητας.

– Είναι η σωκρατική διδασκαλία σοφιστική;

Ο Σωκράτης έζησε στην εποχή του Περικλή, στην εποχή που έλαβε χώρα μία από τις περιοδικές «χρεοκοπίες» της επιστήμης.

Ήταν η κοσμολογία, η οποία έκανε την εμφάνισή της κάπου στις αρχές του 6^ου π.Χ αιώνα, και τώρα φαινόταν να έχει οδηγήσει σ΄ένα χάος συγκρουόμενων διανοητικών συστημάτων. Ο Παρμενίδης λ.χ, ως ορθολογιστής, τάραξε τα νερά της επικρατούσας επιστημονικής αντίληψης με τον ισχυρισμό του ότι ο πραγματικός κόσμος πρέπει να είναι εντελώς διαφορετικός από αυτόν που μας παρουσιάζουν οι αισθήσεις και επομένως η ερμηνεία του κόσμου με τις γνωστές αναλογίες είναι εγγενώς εσφαλμένη.

Μέσα σ΄ένα τέτοιο κλίμα έκαναν αισθητή την παρουσία τους οι σοφιστές, γυρίζοντας την πλάτη στις «επιστημονικές» αναζητήσεις και στρέφοντας το ενδιαφέρον προς την κατεύθυνση αναζήτησης του τρόπου μιας επιτυχημένης ανθρώπινης ζωής.

Προς αυτή, λοιπόν, την ίδια κατεύθυνση έστρεψε τη φιλοσοφική ματιά του και ο Σωκράτης, αφού έλεγε πως, στην πραγματικότητα η φιλοσοφία είναι στάση ζωής και όχι διδαχή και συσσώρευση γνώσεων.

Ηλίας Μάρκου