Διάλογος περί Παρμενίδη και Ηράκλειτου

 –         Για μένα, ο μεγαλύτερος των φιλόσοφων της εποχής εκείνης ίσως και να ήταν ο Ηράκλειτος από την Έφεσο, ο επονομαζόμενος και σκοτεινός φιλόσοφος.           

Μπορεί ο Ηράκλειτος να θεωρούσε το θάνατο και τη ζωή, τη μέρα και τη νύχτα, το φως και το σκοτάδι, ως ένα και το αυτό, αφού γι αυτόν το θετικό και το αρνητικό είναι οι διαφορετικές όψεις του ίδιου πράγματος, αλλά το σημαντικότερο κομμάτι της όλης φιλοσοφίας του, νομίζω, πως είναι η ερμηνεία που δίνει για τον κόσμο. Για τον Ηράκλειτο, λοιπόν, ο κόσμος δεν είναι απλώς μια «διαδικασία», αλλά μια διαδικασία που καθένας αντιλαμβάνεται με διαφορετικό τρόπο και κατά συνέπεια όλες οι απόψεις για τον κόσμο είναι σχετικές. Η πραγματική γνώση μπορεί να είναι «καθαρή» και αέναη, μόνον αν είναι προϊόν του νου και όχι των αισθήσεων, κάτι προφανώς που συμπίπτει απόλυτα με το βασικό αξίωμα του Παρμενίδη.

 Το έργο του Παρμενίδη (ποίημα) «Περί φύσεως», το οποίο βρίσκω αρκετά ενδιαφέρον,  θα έλεγα πως είναι δείγμα βαθιάς φιλοσοφικής σύλληψης και ποιητικής έμπνευσης, παρόλο που σώζονται μόνον εκατόν εξήντα τρεις (163) εξάμετροι στίχοι. Λέει, λοιπόν, κάπου: « κάθε νόηση αναφέρεται σε κάποια ύπαρξη. Να σκεφτόμαστε, χωρίς να σκεφτόμαστε κάτι, είναι αδύνατο. Δεν υπάρχει «είναι» που να μην αποτελεί αντικείμενο νόησης. Το μη είναι δεν υπάρχει, και είναι αναγκαίο να μην υπάρχει». Και για να μη μακρηγορώ, είμαι απόλυτα πεπεισμένος πως ο ρόλος του Παρμενίδη ήταν καθοριστικός για τη μετέπειτα εξέλιξη της φιλοσοφίας, αφού οι περισσότεροι των φιλοσόφων από τις δύο επόμενες γενεές προσπάθησαν να συμφιλιώσουν κατά κάποιο τρόπο την άποψη ότι τίποτα δεν γεννιέται κι ούτε πεθαίνει, με τα δεδομένα που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος μέσω των αισθήσεών του. Και τώρα θέλω να ακούσω τη γνώμη σου.

–           Πρώτα απ΄όλα θέλω να επισημάνω ότι ακόμα δεν έχει απόλυτα εξακριβωθεί εάν ο Ηράκλειτος έγραψε πριν ή μετά τον Παρμενίδη, γιατί κι αυτό έχει τη σημασία του. Τι μας λέει, λοιπόν, ο Ηράκλειτος; Η αλλαγή είναι ενδημική, τα αντίθετα εκτινάσσονται και το ένα παίρνει τη θέση του άλλου. Η φωτιά φθείρει αυτό που υπήρχε πριν, και κάτι άλλο επιστρέφει αρκετά διαφορετικό, αφού τίποτα δεν παραμένει ακίνητο μέσα σ΄ αυτή την αιώνια ροή των μεταβλητών υλικών του κόσμου. Ο κόσμος υπάρχει μέσα στη μορφή, τον τύπο και την ανάστασή του στην καινούργια ζωή, όχι στα υλικά υπολείμματά της.

      Ως σύμβολο, προικισμένο με φρόνηση, λογική και θεϊκή φύση, η φωτιά μπορεί να συσχετιστεί με τη θρησκεία, την ηθική, την πολιτική, όλα τέλος πάντων, για τα οποία φαίνεται ότι έχει κάτι να πει ο σκοτεινός φιλόσοφος, αν και είναι πολύ δύσκολο να αντιληφθεί κανείς τι ακριβώς εννοεί. Αν, όμως όλος ο κόσμος είναι μια μορφή εξελίξεων, δεν θα΄πρεπε να θεωρήσουμε ότι ο Ηράκλειτος είναι ένας «μονιστής του υλισμού», αφού εισηγείται την ύπαρξη ενός βασικού υλικού; Μήπως ο Ηράκλειτος έχει κάτι κοινό με αυτό που ο Θαλής και ο Αναξιμένης έλεγαν σχετικά με το υλικό απ΄το οποίο δημιουργήθηκε ο κόσμος; Ή μήπως απαντά στον ενοποιημένο και σταθερό κόσμο του Παρμενίδη με μια εναλλακτική εικόνα του δικού του κόσμου, στον οποίο τίποτα εκτός απ΄το διαδοχικό δεν είναι το ίδιο; Το σύστημά του έχει κάποια ομοιότητα με την άποψη του Εμπεδοκλή για την αιώνια επανεμφάνιση;

   Κι αν θέλεις, σ΄αυτό το τελευταίο ερώτημα θα μπορούσα με περισσότερη σιγουριά να συγκατανεύσω θετικά, παρά στα άλλα.

Ηλίας Μάρκου