Η Γενέτειρα του Απολλόδωρου: Αιγάνη ή Αιανή; Ιστορική και Ετυμολογική Αναδρομή
Ο ατυχής αρχαίος δρομέας Απολλόδωρος από την Αιγάνη Πιερίας
Λόγιοι ελληνιστές του Μεσαίωνα θεώρησαν λανθασμένη την αναγραφή σε βυζαντινά χειρόγραφα του οικισμού Αιγάνη Πιερίας ως τόπο καταγωγής αρχαίου δρομέα και την διόρθωσαν σε Αιανή Κοζάνης, απόπειρα που με την επιπολή των αιώνων παγιώθηκε ως αξίωμα. Ο γράφων συμφωνεί με τους αντιγραφείς του Βυζαντίου ενισχύοντάς τους με ιστορικά, εδαφολογικά, διοικητικά και κοινωνικά κριτήρια. Τέλος, αμφισβητεί την πρωτιά του ειρημένου αθλητή σε ολυμπιακούς αγώνες της αρχαιότητας
Επιγραμμάτων περιπέτειες
Το όνομα του αρχαίου δρομέα Απολλόδωρου είχε μάλλον χαραχτεί λίγο μετά τη γέννηση του Ιησού. Το είχε συνθέσει ο Αντίπατρος, Έλληνας ποιητής και κυβερνήτης επί Ρωμαιοκρατίας της Θεσσαλονίκης. Διεσώθη σε διάφορους κώδικες, σε ύστερο π.χ. του 1302 μ.Χ.[1] που συνέγραψε ο λόγιος μοναχός Μάξιμος Πλανούδης στην Κωνσταντινούπολη. Το πρωτότυπο χειρόγραφο παρατίθεται ως εξής σε μεταγραφή και μετάφραση του γράφοντος:
Κυλλήνην ὄρος ἀρκάδων ἀκούεις, αὕτη σῆμ᾽ επίκειτ᾽ Ἀπολλοδώρῳ∙ πίσηθέν μιν ἰόντα νυκτὸς ὥρῃ, ἔκτεινεν διόθεν πεσὼν κεραυνός∙ Τηλοῦ δ᾽ αἰγανέηc τε κ’ βεροίης, νικηθεὶς ὁ δρομεὺς καθεύδει- |
Ακούς το βουνό Κυλλήνη της Αρκαδίας, αυτό είναι ο τάφος του Απολλόδωρου. Ερχόμενος νύχτα από την Πίσα τον σκότωσε κερανός που έριξε ο Δίας. Μακριά από την Αιγάνη και τη Βέροια νικημένος κοιμάται ο δρομέας. |
Το επίγραμμα του αυθεντικού χειρογράφου του 1302 μ.Χ. Δεξιά με κόκκινη γραφή ο δημιουργός.
Πρώτη φορά τυπώθηκε το 1494 στη Φλωρεντία υπό την επιμέλεια του καταφυγόντος εκεί Κωνσταντινοπολίτη λογίου και διπλωμάτη Ιανού Λάσκαρη,[2] βαφτισμένου ως Ιωάννη[3] και διευθυντή της λαυρεντιανής βιβλιοθήκης, η οποία πλουτιζόταν με χειρόγραφα αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων -προφανώς ο Λάσκαρις γνώριζε τότε καλύτερα την αρχαία ελληνική από τους υπάρχοντες φιλομαθείς Δυτικούς. Τα δημοσίευσε με μεγαλογράμματη γραφή, όμως οι πρόγονοί μας δεν ξεχώριζαν τα γράμματα μεταξύ τους ούτε προσέθεταν σημεία στίξης:
ΚΥΛΛ’ΗΝΗΝ ὌΡΟΣ ἈΡΚΆΔΩΝ ἈΚΟΎΕΙΣ
ΑὛΤΗ Σ’ΗΜ’ ΕΠΊΚΕΙΤ’ ἈΠΟΛΛΟΔΏΡΩι.
ΠΊΣΣΗΘΈΝ ΜΙΝ ἸΌΝΤΑ ΝΥΚΤΌΣ ᾯΡΗι,
ἜΚΤΕΙΝΕΝ ΔΙ’ΟΘΕΝ ΠΕΣ’ΩΝ ΚΕΡΑΥΝΌΣ.
ΤΗΛΟὟ Δ’ΑἼΓΑΝΈΗΣ ΤΕ ΚΑΊ ΒΕΡΟΊΗΣ,
ΝΙΚΗΘΕΊΣ ‘Ο ΔΡΟΜΕΎΣ ΚΑΘΕΎΔΕΙ.
Το ίδιο επίγραμμα υπήρχε αντιγραμμένο και σε παλαιότερο κώδικα που είχε συγγράψει άγνωστος άνδρας το 980 μ. Χ..[4] Είναι πανομοιότυπο με το ανωτέρω εκτός από την πρόσθεση δίος, δηλαδή Διός, στον τελευταίο στίχο, καθώς φαίνεται ότι στο νεότερο ο μοναχός Πλανούδης είχε θεωρήσει πλεονασμό να μνημονεύσει πάλι τον Δία ως φονιά του δρομέα. Το παλαιότερο αυτό επίγραμμα έχει ως εξής: -αριστερά η μεταγραφή, δεξιά η μετάφραση του γράφοντος:
Κυλλήνην ὄρος ἀρκάδων ἀκούεις∙ αὕτη σῆμ᾽ επίκειτ᾽ ἀπολλοδώρῳ∙ πίσηθέν μιν ἰόντα νυκτὸς ὥρης. ἔκτεινεν διόθεν. πεσὼν κεραυνός∙ τηλοῦ δ᾽ αἰγανέης τε. καὶ βεροίης νικηθεὶς δίος ὁ δρομεὺς καθεύδει. |
Ακούς το βουνό Κυλλήνη της Αρκαδίας, αυτό είναι ο τάφος του Απολλόδωρου. Ερχόμενος νύχτα από την Πίσα τον σκότωσε κεραυνός που έριξε ο Δίας. Μακριά από την Αιγάνη και τη Βέροια νικημένος από τον Δία κοιμάται ο δρομέας. |
Με απλά λόγια ο δρομέας Απολλόδωρος ερχόμενος από την Ολυμπία στην Αιγάνη και τη Βέροια έχασε τη ζωή του χτυπημένος από κεραυνό μια νύχτα στο όρος Κυλλήνη της Αρκαδίας.
Το επίγραμμα για τον Απολλόδωρο σε χειρόγραφο του 980 μ.Χ, κι αυτό σε μικρογράμματη γραφή. Διαφέρει από το επόμενο έχοντας το όνομα Διός (διος στο πρωτότυπο).
Στα δύο αυτά βυζαντινά χειρόγραφα που έχουν απόσταση μεταξύ τους μερικές εκατονταετίες φαίνεται καθαρά το οικωνύμιο ΑἼΓΑΝΈΗ κι αἰγανέη. Στη μικρογράμματη γραφή οι αντιγραφείς το γ το αποδίδουν, φαίνεται ήταν ο συρμός της εποχής, κάπως σαν τ όπως αποδεικνύεται και σε άλλες λέξεις, π.χ. σαν την λυγρά (λυπημένα) στο αμέσως προηγούμενο επίγραμμα του ιδίου πονήματος όπου αναγράφεται: πατρὸς δ᾽ ὄμματα λυγρὰ κατομβρηθέντα γόοισιν.[5] Αν γνώριζαν την ύπαρξη τέτοιου οικισμού ή ίσως τον είχαν επισκεφτεί, δεν είναι μάλλον δυνατόν σήμερα να γνωσθεί.
Την επόμενη έκδοση των ελληνικών επιγραμμάτων στην Ελβετία του 1549[6] σχολίασε ο Γάλλος κληρικός και λόγιος Jean Brodeau.[7] Για πρώτη φορά ασχολούταν με ελληνικά χειρόγραφα,[8] αν μελέτησε τα ίδια χωρίς να έχει ανοίξει την έκδοση του Λάσκαρη. Όταν συνάντησε το οικωνύμιο Αιγανέης στο ειρηθέν επίγραμμα του Αντιπάτρου το έγραψε στην ελληνική ἀιγανέης (sic), αλλά σε σχόλιό του πρότεινε:
Ego castigandum arbitror ἀιανέης Oppidorum Macedoniae nomina sunt Aiane & Beroea Stephano.[9]
(νομίζω ότι πρέπει να διορθωθεί σε Αιανέης, διότι πόλεις της Μακεδονίας σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο είναι η Αιανή και η Βέροια)
Ο Brodeau θεώρησε ότι αφού οι δύο πόλεις, η Αιανή και η Βέροια αναφέρονται στο έργο του Στέφανου Βυζάντιου, που είχε τυπωθεί μισόν αιώνα νωρίτερα[10] και χρησιμοποιήσει αρκετά στους σχολιασμούς του, τότε η διόρθωσή του είναι σωστή, αφού στο ειρημένο πόνημα δεν υπήρχε αρχαία πόλη ονόματι Αιγάνη.
Εδώ όμως αρχίζουν οι αμφιβολίες: το συνολικό γεωγραφικό έργο του Στέφανου ήταν τεράστιο, 60 τόμοι,[11] από το οποίο όμως διασώθηκαν μόνον πενιχρά εδάφιά του από ύστερους δανειστές ή αντιγραφείς. Έπειτα, επειδή δεν αναγράφονται πόλεις της αρχαιότητας στα σωζόμενα λεξικά, δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν. Π.χ. ελλείπουν στη Δυτική Μακεδονία η Βάττυνα, η Βοκερία και η Λύκη,[12] οι οποίες τεκμηριώνονται από ύστερη εύρεση επιγραφών. Μάλιστα, σε κάθε σχεδόν σημερινό οικισμό, κοντά ή μακριά του, ευρίσκονται αρχαία κατάλοιπα, των οποίων αγνοούμε τα οικωνύμια. Οι οικισμοί της αρχαιότητας δεν ήταν τόσο λίγοι όσο οποιοσδήποτε νομίζει.
Ο ελληνιστής λόγιος Joseph Scaliger[13]
Φαίνεται ότι η προτεινόμενη αλλαγή της Αιγάνης σε Αιανή δεν έπεισε, οπότε για να τεκμηριωθεί περαιτέρω αναφέρθηκε ως ορθή η άποψη του Brodeau σε πόνημα του 1817[14] που επιμελήθηκε ο Γερμανός λόγιος Friedrich Jacobs[15] τη επικουρία του Γαλλοϊταλού μελετητή Joseph Scaliger.[16] Το ενισχυτικό επιχείρημα έλεγε ότι λάθη αντιγραφής είχαν λάβει χώραν και σε άλλη έκδοση της Ελληνικής Ανθολογίας,[17] συγκεκριμένα στη μετοχή αγείρων που έπρεπε να γραφεί αείρων. Όμως, αν προσέξει κανείς αμφότερα τα παραδείγματα αντιγράφτηκαν σωστά από τους μοναχούς του Μεσαίωνα:
α) ανδράσι Κεκροπίδησι πολύφρονα μήτιν αγείρων
(επισωρεύοντας την συνετή σοφία των Αθηναίων -η μετοχή αγείρων σήμαινε συγκεντρώνοντας)
β) αιγίδα μεν βλοσυρώπιν επωμαδόν ήεν άείρων
(κρεμώντας στους ώμους του μια άγριας μορφής ασπίδα -η μετοχή αείρων σήμαινε φέροντας)
Έκτοτε τα ελληνικά επιγράμματα γνώρισαν εκατοντάδες, τουλάχιστον, εκδόσεις όπου σε άλλες το πρώτο οικωνύμιο του επιγράμματος του Αντιπάτρου αναγράφεται καθαρά Αἰγανέη, π.χ. σε έργο του λογίου Hieronymus de Bosch σε έκδοση Ουτρέχτης το 1797 όπου παρατίθεται και στα λατινικά ως Aeganea,[18] ενώ σε έτερες αναγράφεται μεν το Αιγανέης στο κυρίως κείμενο, αλλά σε υποσημείωση προστίθεται η διόρθωση Αιανέης που είχαν ισχυριστεί οι Brodeau και Scaliger .[19] Ήταν άραγε γνωστή η ύπαρξη οικισμού ονόματι Αιγάνη στην Πιερία από τους επίγονους των Brodeau και Scaliger; Αν δεν είχαν έρθει αυτοπροσώπως ή δια αντιπροσώπων στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία είτε είχαν ταχύτατα διαφυλλίσει προηγούμενα έργα που ανέφεραν οικισμό με το όνομα Αιγάνη είτε δεν ενδιαφέρονταν για γεωγραφικές λεπτομέρειες μάλλον δεν ήταν. Έτσι επαναλαμβανόταν για αιώνες η πρόταση διόρθωσης της Αιγάνης σε Αιανή σε εκδόσεις των επιγραμμάτων, ακόμη και σε λεξικά τόπων της αρχαίας Ελλάδας.[20]
Πιο τολμηρή φάνηκε το 1917 η εργασία του Βρετανού ελληνιστή William Roger Paton[21] με τίτλο The Greek Anthology: αναφέρεται ως μοναδικός οικισμός καταγωγής του Απολλόδωρου η Αἰανέη, Aeanae στην αγγλική[22] χωρίς να προσδιορίζεται η ακριβή της θέση. Αν κοιταχτεί από άλλη οπτική γωνία ο οικισμός καταγωγής του δρομέα σημειώνεται σε γαλλική έκδοση της Παλατινής Ανθολογίας, στην ελληνική όμως μετάφραση, ότι δεν είχε γίνει κατορθωτός ο εντοπισμός οικισμού ονόματι αἰγανέη γι’ αυτό κι εγράφη ελλιπώς Loin de… et de Béroia (μακριά από…και τη Βέροια) με την εξήγηση στα λατινικά: quod loci uel regionis cuiusdam nomen, corruptum sane, permutli emendara frustra tentauerunt (το όνομα του συγκεκριμένου τόπου, που φυσικά ήταν αλλοιωμένο, προσπάθησαν μάταια ανασκευαστές να το διορθώσουν)[23] στον Μεσαίωνα. Σε νεότερη δε ελληνική έκδοση του 1989[24] όπου, αν κι αναφέρεται στο αρχαίο επίγραμμα η αἰγανέη, στην μετάφραση στα νέα ελληνικά παραλείπεται εντελώς:
Και τώρα απ’ την πατρίδα του, μακρυά πολύ, τη Βέροια
κοιμάται ο δρομέας ο νικητής απ’ το Δία νικημένος!
Είναι φυσικό οι χιλιετίες των ετών να θέτουν εμπόδια στους ερευνητές, γι’ αυτό κάπως παρoμοίως παραλείπονται οικωνύμια τα οποία γνωρίζουμε εκ των υστέρων, όπως λ.χ. η πόλη Βοκερία στην ύπαιθρο της Καστοριάς, έχει ήδη αναφερθεί, πατρίδα του ποιμένος Αριστείδου που κι αυτός αναγράφεται -ως αυτόχειρας- σε επίγραμμα του Αντιπάτρου. Σε βιβλίο του 1916 με τα ελληνικά επιγράμματα[25] ο ποιμήν Αριστείδης αναφέρεται ως βοκκέριος, αλλά στην αγγλική μετάφραση του εδαφίου το εθνοτοπικό βοκκέριος παραλείπεται και συμπληρώνεται με αποσιωπητικά. Στο δε ήδη αναφερθέν παλαιό έργο του Brodeau[26] το βοκκέριος δεν σχολιάζεται καθόλου, προφανώς επειδή δεν αναφέρει τη Βοκερία ως οικισμό ο Στέφανος Βυζάντιος, για την ακρίβεια μάλλον διότι η επιτομή του έργου του Στεφάνου που έφτασε ως εμάς δεν τον φέρει αναγραμμένο.
Συγκεφαλαιώνοντας, όποιος οικισμός δεν αναφέρεται σε αρχαίες πηγές δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε.
Πριν από δυόμισι δεκαετίες σε βιβλίο με αρχαίες επιγραφές ευρεθείσες στη Βέροια[27] διατυπώνεται και το επίγραμμα του Αντιπάτρου για τον Απολλόδωρο με το οικωνύμιο †αἰγανέης† να περικλείεται εκατέρωθεν από οβελίσκους, η ύπαρξη των οποίων δηλώνει αμφισβήτηση της ορθότητας της γραφής.[28] Ως πηγή λήψης του επιγράμματος φέρεται η Παλατίνη Ανθολογία 7.390 χωρίς όμως τόπο και χρόνο έκδοσης -πιθανόν είχε μελετηθεί παλαιότερη γαλλική έκδοση της Παλατινής Ανθολογίας όπου σημειώνεται μόνον ένας οβελίσκος μπροστά, δηλαδή †αἰγανέης.[29] Στο ίδιο βιβλίο με τις επιγραφές της Βέροιας δηλώνεται ότι με τα πρόσωπα των φιλολογικών μαρτυριών, ανάμεσά τους και τα επιγράμματα, ασχολήθηκε έτερη εργασία για την ίδια πόλη.[30] Όταν ξεφυλλίστηκε η τελευταία, δρομέας ονόματι Απολλόδωρος δεν ευρέθη.
Ίσως μοναδική είναι δημοσίευση φιλίστορα το 1993 όπου η πόλη καταγωγής του Απολλόδωρου ονομάζεται διπλά: Αιανέα ή Αγανέα και τοποθετείται κοντά στην Βέροια[31] χωρίς όμως τεκμηρίωση. Σε ετυμολογικό δε λεξικό νεοελληνικών οικωνυμίων του 2010 η Αιγάνη Τυρνάβου, Λαρίσης παραβάλλεται ως εξής: αρχ. Αἰγανέη, η = Αἰγάνη, ἡ πόλη της Μακεδονίας[32] με παραπομπή σε γερμανικό λεξικό του 1911.[33] Αν στο τελευταίο τα λήμματα Αἰανή και Αἰγανέη είναι όμοια με αντίστοιχη παλαιότερη έκδοσή του τού 1884,[34] το ζήτημα συμφύρεται καθώς η Αἰγανέη ταυτίζεται με την Αιανή και κατά μια πιθανότητα, σύμφωνα με το ελληνικό λεξικό, η Αἰανή λεγόταν Αιγανέη με ετυμολόγησή της από το ουσιαστικό αἲξ, δηλαδή την κατσίκα.[35] Με το ζήτημα όμως της ετυμολογίας θα αναφερθούμε πιο κάτω.
Σε σύγχρονες ιστοσελίδες ως πρώτος τόπος του Απολλοδώρειου επιγράμματος αναγράφεται η Αιγανέη χωρίς υποσημειώσεις,[36] ίσως επειδή δεν έγινε πιστευτή η άποψη των διορθωτών του Μεσαίωνα ή επειδή οι συντάκτες των γνώριζαν την ύπαρξη παλαιού οικισμού με το όνομα Αιγάνη στην Πιερία. Ίσως και να δεν επιθυμούσαν να ασχοληθούν περαιτέρω με μια καταγωγική λεπτομέρεια αμφισβητώντας γεγραμμένα αιώνων.