Η ιστορία της Παναγίας Σουμελά. Από την Τραπεζούντα στο Βέρμιο της Ημαθίας. Διαμαντή Θ. Βαχτσιαβάνου
Ποια είναι όμως η ιστορία της Παναγίας Σουμελά στην Τραπεζούντα;
Η Μονή Παναγίας Σουμελά είναι ένα πασίγνωστο Ορθόδοξο Μοναστήρι κοντά στην Τραπεζούντα, σύμβολο επί 16 αιώνες του Ποντιακού Ελληνισμού, αλλά και όλων των Ελλήνων.
Η Παναγία η Σουμελιώτισσα είχε μεγάλη αξία και δύναμη, καθώς αυτό φαίνεται από τα χρυσόβουλα των Κομνηνών και επιβεβαιώνεται από τα σιγίλια με τα οποία ανανέωναν τα προνόμια οι Πατριάρχες κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας.
Η θαυμαστή ιστορία της Μονής της Παναγίας Σουμελά είναι συνδεδεμένη και με πολλούς θρύλους. Η δημιουργία του ναού χάνεται στα βάθη του χρόνου και του μύθου. Η παράδοση λέει πως το 386 οι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος από την Αθήνα έψαχναν τόπο να μονάσουν. Ξεκίνησαν από την Αθήνα, πέρασαν από τα Μετέωρα, την Χαλκιδική, την χερσόνησο του Άθω και έφτασαν ως την Κωνσταντινούπολη. Πεζοπορώντας κατέληξαν στην Τραπεζούντα. Ένα όραμα τους οδήγησε στο όρος Μελά και στη σπηλιά σε υψόμετρο 1063 που πετούσαν τα χελιδόνια. Εκεί βρήκαν την εικόνα της Παναγίας της Αθηνιώτισσας, που θεωρείται πως την φιλοτέχνησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς.
Εκεί οι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος έκτισαν, με την συμπαράσταση της γειτονικής Μονής Βαζελώνα, κελί και στη συνέχεια στο βουνό την εκκλησία της Παναγιάς Σουμελά (εις του Μελά – στου Μελά – Σουμελά).
Η Μονή δέχτηκε πολλές φορές επιδρομές αλλόπιστων και κλεφτών λόγω του πλούτου της και καταστράφηκε, για να ανασυσταθεί από τον Τραπεζούντιο Όσιο Χριστόφορο το 644.
Μεγάλοι ευεργέτες της Μονής οι Κομνηνοί Μανουήλ και Αλέξιος, με τον Μανουήλ να έχει προσφέρει στην Μονή τον ανεκτίμητης αξίας Σταυρό με Τίμιο Ξύλο, που βρίσκεται σήμερα με άλλα κειμήλια της Μονής στην Καστανιά Βέροιας.
Τα προνόμια των Κομνηνών επικυρώθηκαν επί τουρκοκρατίας με σουλτανικά φιρμάνια και σιγίλια. Στη βιβλιοθήκη της Μονής φυλάγονταν πολύτιμα έγγραφα και αρχαία χειρόγραφα, όπως και το πρώτο ελληνικό χειρόγραφο του Διγενή Ακρίτα (βρέθηκε στη βιβλιοθήκη της Μονής το 1688 από τον ερευνητή Σάββα Ιωαννίδη).
Τα βασικότερα κειμήλια, εκτός από την εικόνα της Παναγίας, ήταν ο Σταυρός του αυτοκράτορα Μανουήλ Γ’ Κομνηνού και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου. Οι μοναχοί τα έκρυψαν μετά την καταστροφή του 1922, αργότερα μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα και σήμερα βρίσκονται στη Μονή της Παναγίας Σουμελά στο όρος Βέρμιο της Ημαθίας.
Τον Φεβρουάριο 1923 οι μοναχοί πριν φύγουν είχαν κρύψει σε κρυψώνα που έφτιαξαν στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας την εικόνα της Παναγίας, τον Σταυρό του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού με το Τίμιο Ξύλο και το Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου. Το 1930 η συμφωνία μεταξύ Ελ. Βενιζέλου και του Ισμέτ Ινονού, βοήθησε να βρεθούν και να μεταφερθούν στην Ελλάδα τα κρυμμένα σύμβολα της Μονής. Επικεφαλής της αποστολής ήταν ο καλόγερος Αμβρόσιος Σουμελιώτης, ο οποίος μετέβη εκεί, ξέθαψε τα τρία κειμήλια και αφού ήρθε στην Αθήνα, τα παρέδωσε στον τελευταίο μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο Φιλιππίδη, μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος!
Η εικόνα φιλοξενήθηκε για 20 χρόνια στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας. Έψαχναν όμως την επανενθρόνιση της Παναγίας Σουμελά σε κάποια περιοχή της Ελλάδας. Ο ερευνητής Λεωνίδας Ιασωνίδης έγραψε στην εφ. ΠΑΤΡΙΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ (1931): «Αναζητήσωμεν εν ταις Νέαις χώραις παλαιάν τινά Σταυροπηγιακήν Μονήν, βραχώδη και ερυμνήν, παρεμφερή προς την εν Πόντω ερημωθείσαν, θα μετωνομάσωμεν αυτήν εις «Νέαν Παναγίαν Σουμελά»…».
Το 1951-1952 με πρόταση του τότε προέδρου του σωματείου «Παναγία Σουμελά» Θεσσαλονίκης Φίλωνα Κτενίδη, η εικόνα παραχωρήθηκε στο σωματείο, το οποίο άρχισε την διαδικασία της ανέγερσης της νέας μονής και η «Αθηνιώτισσα» και «Σουμελιώτισσα» γίνεται τώρα Προσφυγομάνα και «Βερμιώτισσα».
Τον Ιούνιο 2010 η Τουρκία έδωσε άδεια στο Οικουμενικό Πατριαρχείο να τελεστεί, μετά από 87 χρόνια, η λειτουργία για τη γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 15 Αυγούστου 2010.
Υ.Γ: Κλείνοντας, θα αναφερθούμε και σε έναν από τους πολλούς θρύλους της Μονής. Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΟΥΜΕΛΑ δεχόταν πολλές επιδρομές από ληστές. Σε μία επιδρομή έπαθε πολλές ζημιές και οι ληστές σκότωσαν μοναχούς, λεηλάτησαν αφιερώματα και άρπαξαν την εικόνα, για να μοιραστούν τα πετράδια και τα αφιερώματα. Στη μοιρασιά αποφάσισαν να την τεμαχίσουν σε τρία κομμάτια. Σε αυτό διαφώνησε ένας από τους τρεις ληστές και αποχώρησε. Όταν ο ένας από τους δύο σήκωσε το τσεκούρι να την κόψει στα δύο, μια βροντή ακούστηκε και αστραπή-κεραυνός άναψε το δάσος. Οι δύο ληστές έφυγαν τρομαγμένοι, αλλά δεν πρόφτασαν να σωθούν, κάηκαν ζωντανοί. Ο τρίτος, μετανιωμένος προσκύνησε την εικόνα που βρέθηκε σε κοίλωμα βράχου κοντά στο αγίασμα. Το μέρος που πήρε φωτιά ονομάστηκε «Καμένα» και ο μετανιωμένος ληστής έγινε μοναχός και βοήθησε στο ξαναχτίσιμο του μοναστηριού.
Διαμαντής Θ. Βαχτσιαβάνος
